Eibartik

Joan zen ostiralean aurkeztu genuen Eibartarren Ahotan proiektuaren azkenengo kontua: Eibarko fonoteka online. Eta pozik nago; pozik eduki duen harreragatik, eta pozik azkenean Interneten ikusten dudalako orain dela ia 10 urtetik buruan darabilgun proiektua: Eibarko euskara eta ahozko ondarea, gure nagusien ahotsa, ondo katalogatuta eta sarean izatea.

Eibartarren Ahotan proiektua 1999ko udan hasi zen martxan eta bere helburua, Eibarko ahozko ondarea jasotzea da: herriko nagusiekin berba egin eta antzinako ipuin eta kontuak bideoz jasotzea. Asmoa, hurrengo belaunaldiei XX. mendearen lehenengo zatiaren bizimoduaren ñabardurak eta alderdi desberdinak zehatz-mehatz, protagonisten ahotan, jasoko dituen ikusentzunezko artxibo eta datu-basea lagatzea, zaletuen gozamenerako eta adituen (filologo, historialari, etnografo zein soziologoen) azterketarako.

Hainbat urte lan honi bultzaka

Horrelako proiektu bat martxan jartzeko lehenengo ahalegina 1997 inguruan egin nuen. Ordurako hainbat elkarrizketa nituen eginda Eibar inguruko baserritarren artean, bai txori-kontuak jasotzeko, bai baserrietako bizimodua, bai lanabesen izenak, edo toponimia jasotzeko. Gure nagusien ahotan genuen aberastasun linguistiko eta kulturalak liluratuta laga ninduen, eta bilketa sistematiko bat martxan jartzea ezinbestekoa zela pentsatu nuen. Bildu, eta ondoren hedatu, telebistaz, edo CDetan... Udaletxean aurkeztu nuen ideia hori, baina ez zidaten jaramonik egin.

Pare bat urte geroago, kasualitatez, Inem-aren dirulaguntza bati esker, grabazio zahar batzuk transkribatzeko kontratatu gintuzten udaletxean Itziar Alberdi eta biok. Proiektu hori esku artean hartu, eta goitik behera aldatu genuen. Transkribapenak alde batera laga, bideokamara erosi, eta grabazio berriak egiten hasi ginen. Zorionez, Jaurlaritzaren laguntza bat ere jaso genuen, eta hari esker, hiru urtez jardun genuen grabazioak egiten Itziarrek eta biok. Grabazioak egiten, eta jasotako guztia katalogatzen eta lantzen.

Hedapena. Eta nola ez, Internet

Azken bi urteotan Internet izan da erronka, jasotakoa Interneten erakustea, eta azkenean lortu dugu. Itziar Alberdi izan da lan horretaz arduratu dena, eta Codesyntax izan da alderdi teknikoa landu duen enpresa.

Oraindik ere jasotakoaren zati txiki bat besterik ez dago Interneten (500 ordu inguru ditugu grabatuta, eta Interneten %20a egongo da, gutxi gorabehera), baina hala eta guztiz ere, lehenengo urratsa da, urrats garrantzitsua. Eta pozik nago.

Lehenago ere hainbat fruitu eman ditu proiektuak, besteak beste Eibarko Hiztegi Etnografikoa. Baina ostiralean aurkeztutakoa gehiago da. Orain artekoa, azken urteotan egin dugun lanaren zati handi bat, datu-basea eta ikusentzunezko fitxategiak, sarean jarri dira, edozeinek kontsultatzeko moduan, eta batez ere, protagonisten ahotsa entzuteko eta beraien aurpegiak ikusteko aukerarekin.

Atzerapenarekin heldu da gurera, fonoteka horrek, argia ikusi ahal izateko, sekula ulertuko ez ditudan arazo administratibo, politiko, burokratiko eta ekonomikoak gainditu behar izan dituelako, baina azkenean hortxe da.

Orain aurkeztu dena, gainera, lehenengo urratsa besterik ez da. Eibarren hasi ondoren, inguruko herrietako beste ikerlari batzuekin elkartu ginen, eta laster izango dugu prest Deba Ibar osoko fonoteka. Mutrikutik Gatzagaraino hitz egiten ditugun hizkeren ahozko artxiboa. Badihardugu Euskara Elkartea arduratu da proiektuaz, eta ondo bidean, udazken honetan bertan aurkeztuko dugu.

Eibarko proiektuaren inguruko informazio guztia Egoibarraren webgunean

Beste zenbait komunikabidetan ere aipatu dute aurkezpenaren kontua:

• Eibartarren ahotan, etorkizunerako artxiboa Interneten. (Prospektiba blogean)
• El Eibar de antano llega a Internet (DV, urriak 2)
• Cada una de las cintas recogidas es una especie de clase magistral (Correo, urriak 3)
• Miren Azkarate alaba la modernidad y el valor de Eibartarren ahotan (Correo, urriak 3)
• Un archivo oral informara de la historia reciente de Eibar a traves de Internet (Bibliotecaris.org)

Argazki gehiago beste orrialde honetan eta flickerren.

Argazkiak Jose Valderreyk atera zituen. Eskerrik asko, Jose.

Webgune honek amatasun bajan jarraitzen dau, baina tartetxo bat hartu dot Serafin Basaurik bialdutako berba batzuk ekartzeko.

Trunboik bere amari jasotakuak dira. Pooolittak!

TRIPAKI-LAINO

Ipar-laiñuak, baina goi-goikuak, trunboian aurretik datozenak.

Elexpuruk: (Antz., Ang) "Los cirros (nubes)"

Mugicak, "cirrus": ipar-odai (G), ipar-arraka (B), ipar-zelai (B), ipar-zeroi (G), edoi-argal, ipartzeroi.

Azkuek, ipar-laiño (B-l), ipar-lauso (B-mond), nubes precursoras del viento nordeste; TRIPAKI (2º) (B-i-m) nubes precursoras de vendabal, su forma es de terreno layado.

EZTUL-HAIXE

Eztarriko pikorrak-edo eragitten daben eztul ganorabakua.

Azkuek, EZTUL-AIZE (B-m) tos nerviosa; AIZE-EZTUL (b-Oñ) tos nerviosa.

Lehengo egunian Amatinok galdetu zestan ia gaur egun zenbat hiztun eukiko dittuan Eibarko euskeriak; ia gure euskalkixak sekula horrenbeste hiztun euki dittuan.

Galdera zaila, baina denporia pasatzeko numero batzuk bota dittut, eta esango neuke gerra aurrian Eibarko euskeraz berba eitten zebenak gaur baino gehixago zirala.

Gerra inguruan Eibarrek 11000 biztanle zeukazen, eta %90 inguru euskalduna (baitta %96-98 be). Guztira: 10000 euskaldun inguru. Bota deigun %20 inguruko herrixetakua zala: 8000 hiztun eibarreraz zekixana. Bota deigun oindiokan gitxiago zirala: 6000-7000. Hori esatia ez dot uste astakerixia danik.

Gaur egun (2001eko datuak), 10000 euskaldun (9000 euskaldunzahar) dagoz Eibarren (5 urtetik gorakuak). Seguru asko, datuak puztuta egongo dira. Ez dot uste %80-85 eibarreraz berba eitteko kapaza izango danik. Euskeria eskolan ikasittako ume guztiak sartuko dira datu horretan, eta gehixenak sasi-batuan eitten dabe berba (nere loiben artian entzutzen dotena, behintzat, ezin da esan euskalkixa danik).

Gaur egun, benetan eibarreraz berba egingo dabenak (ondo edo txarto)... 3000? 4000? Auskalo, baina askoz gehixago ez gara izango. Egixa da Eibartik kanpora be jende asko juan dala, eta horrek gehittu biharko zirala, baina nekez helduko da gerra aurreko 6000-7000 lagunera.

Hau guztiau, jakina, realidadetik oso hurrian egon leike, baina baitta oso urrin be.

Goiko datuak ezertarako ez dabe balioko, baina zeozekin bete bihar blog hau, urtebete bete daben egun honetan. Zorionak Eibar.org-ko blog komunitateko blogari guztieri, urtebetetxo bat bete dogu eta. Holan hasi zan dana.

Eibarren erabiltzen dittugun atzizkixen artian -dun da emmonkorrena. Sarri erabiltzen dogu, testuinguru eta berba askokin, eta gainera bizi-bizirik dago berba barrixak sortzeko.

Bi modutan erabiltzen dogu. Batetik, pertsona, gauza edo animalixa baten ezaugarrixa adierazteko. Esate baterako:

Abarkadun (baserritar), ahaldun, ajedun, atzamardun, hagindun, bizardun, bibotedun, berbaldun, buztandun, dirudun, eskoladun, euskaldun, erdeldun, fededun, hegodun, kopetadun (chica adolescente), koskordun, kulpadun, sinisdun...

Horretaz gainera, beste berba multzo bat sortzeko be balio dabe: lanbidiak. Beste inguru batzuetan -zale atzizkixa erabiltzen dabe horretarako (kamioizale = camionero), baina Eibarren, inguruko herri guztietan moduan, -dun atzikixak eitten dau lan hori.

Hamentxe adibide batzuk:

AHUNZDUN: cabrero
ANGULADUN: angulera
ARGIDUN: encargado del servicio de suministro de luz
ARRAINDUN: distribuidor de pescado
ARTODUN: repartidor de borona
ASTODUN: borriquero
EGURDUN: maderero
ERROSKADUN: rosquillero/-a
ESNEDUN: repartidor de leche
EZTIDUN: vendedor de miel
GANAUDUN: ganadero
GAZTAIDUN: vendedor de quesos
HAREDUN: arenero
IKAZDUN: carbonero
IZOZDUN: hielero
KAMIOIDUN: camionero
OILLARDUN: preparador de gallos de pelea
TAILLARDUN: industrial
TXARRIDUN: tratante de cerdos
URREDUN: vendedor de oro

Beste mordua be izango dira.

Izenburu hori daramate 1754-1758 urteen bitartean Eibarko udaletxean erabili ziren ordenantzek. Sintaxi eta gai korapilatsua ditu; grafia eta idazkera ere ez oso zainduak. Hala ere, Eibarko euskararen azterketa egiteko oso testu erabilgarria da, eta adi-adi irakurriz gero, hainbat harribitxi aurkituko ditugu zuzenbidetzeko testu katramilatsu honetan.

Lan honen azterketa sakona Imanol Trebiñok egin zuen (Administrazio zibileko testu historikoak, HAEE-IVAP, 2001), eta azterketa hori Eibar.org webgunean bertan ere badago kontsultagai, materixala.

XX. mendera arte euskaraz sortu ziren udal ordenantzak oso gutxi izan ziren, dozena erdi eskas, eta Eibarko hau da guztien artean zaharrena. Gainontzekoak (Goizueta, Bera, Tolosa eta Usurbil), XIX mendekoak dira. Hori dela eta, testu honek garrantzi berezia dauka.

Hona hemen testu osoa:

Ordenanza Municipalac Eusqueras, Elecinuetaraco

1. - Jaunac, en resumidas cuenttas, onec esan gura dabena da, ze estteila izan inorbere atrebiduba, da adelantauba, elejizera, Alcateric personaric, seiña baitta espada persona onrrauba, Idalgua Aberaza, da Erraizac daucasana, da guison Abonauba da oficio Charric esttaucana, baita bere estteila izan oficialic edo oficialeric soldau danic, Erregue maggesttariaren errejimenttuban serbizen dabenic estta bere Idacortten da escribizen esttaquichanic, eta bardin Jottenbadau, alacoric, izango dabela, vimilla marabidiren multia, da Jaquinda egondella.

1. - Baitta bere errico alcatiac esttaichala permitudu eguittia execucinoric bere flogedades Dattozanian Juezac Campoetatic, inor arzera bere Jurisdiccinuan, ó pezquisa eguitera edocem bere persona, ya Cedulequin, ó probisinuequin segatic lelengo biardabe izan insttrumenttubones exhaminaubas, Juntan, ó Dipputtacinuan, da emonbiar Jaquiela, uso correspondizen dan legues, da Aguinzendanlegues bigarren Leguiac Provinciaco Fueruac, seina baitta esatten daben legues ttittulo ogetta bat garrenac.
2. - Baitta bere Alcate Ordinarichua Errigustietacuac Escribauric ilttendanian eguinbiardabela, Alcatte Jaunac, Imbentaricho barricha, Numerichan Dagozan erregistruena, gustiena, da Papel sueltto gusttichena, Escribauba Ylorduco baldin numerala bada, etta imbenttarichuau, acabau deinian beriala, da demporaric galdubaga, Alcatte Jaunac, bialdu daichala ttesttimonio bat Diputacinora, da baldin eguiten espadau izango dabela multtia, Alcatte Jaunac, da erregidore Jaunac, berroguetta amarna ducat bacochac.
3. - Baitabere Electtoriei oz eguiten deuzenei Eleccinuetaraco Alcatte Jaunac Elecinua eguiteco, edo nombramenttua Alcatiac, Errejidoriac, sindicubac eta bestte errico empleo gustiac urtebarritic aurrera, yzanbiacodabenac, eguiten badabe Elecino Charric, eta onec izatten badabe, quiebraric, edo Jatten baditube errico errenttac, Electtoriac, eurac Yzanbiacodabela fichadore, da Abonadore, da pagau izan biaco dabe la aren faltta gustichac Zergaitterren, Errichac esttabela biar perjuicioric, es quiebraric da esttabela Pagauco, electtoriaren Culparic, berac baiño da Conttuban egonditiala.
4. - Baitta bere Justticia, errejimenttu gusticha egon deella Conttuban da cuidado eguindaichela, baita procedidu bere Jitanuen bagamunduen, da pecattu Publicuan dabilzanac Jangoicuan bildurbaga, Baita bere amenzebaubac, izanditiala Castigaubac etta desterraubac.
5. - Baitta bere Alcatte Jaunac daucala faculttadia moradore gustiac erritic bottazeco, urte bette yrago esquero baldin presenttazen esbajaco bere noblecia, ó Ydalguicha, eguina Provincian usazen daben legues etta lenagotic egonesquero nottificautta edocein bere Alcate Jaunec.
6. - Baittabere erricodan Alcatte Jaunac esttayala permittidu personai esconzettara Juatteric, yrugarren graduban haide esttanic, etta contu izandeiquiala beguiracia esconsac diranian espaere multauba izangodala.
7. - Baita bere egon della Conttuban Justticia, Errejimenttu gustticha estteila nombrau escribauzatt, habaderen semeric verrogeitta amar ducatten penan bacochac.
8. - Baittabere Justticia rejimenttubac errichan izenian esttaychala arttu diruric Censora mottibuac, da prettesttuac daucasala pensauaz estta necesidade andiric, da urgenciaric baleuca bere Conzejubaren izenian faculttade errialbaga, da bardin onela attrebimentturic arzen badabe procediducodala persona onen Conttra rrigorosamente Leguiac aguinzen daben leguez, etta eguingodala onelaco Censuaren Erredencinua Alcatte Jaunaren, Errejidoren, etta sindicubaren haciendettatic, da erri noblea, hizangodala libre da exempto onelaco Censuettatic.
9. - Baitta bere Justticia, Errejimenttubac, esttaychala permittidu plaza publicuan tambolinic, es attabalic, es fiesttaric Jai quendu, da reformautta dagozanettattic, Aitta santtubac quendutta Daucasanac.
10. - Baitta bere Justticichac procurau Daichala cuidado etta vigilanci andicharequin Casttigazia erregueren conttra dabilsanac, contrabanduan tabacuac pasazen Gastelara, Erregue Magesttariaren interes errialaren Conttra, eta onec, dauquezala señalauta pena andichac, Casttigubac, ala Consejo realac ifinita, baitta bere gure Provinciac Decretto, etta cedula errial ascottan gueure oneraco, baitta bere galdu esttittian gueure Ama Provinciacuan fueruac seina baitta combeni Jacusan, gueure liberttaderaco, da Pechupian es egotteco.
11. - Baitta bere esttaychala permittidu Justticiac arzia da usazea tabacua esatten deuzena rapè franciacua ceiña batta daguan debecauta Gueure, Erregue ganic, bost eun ducatten multtiaren Azpichan da esttablecidutta dagosan penen beian da izatteco onelaquac desterraubac errochonettatic.
12. - Baitta bere Justticia Jaunac Probinciaco errigusttiettacuac bialdu daychela urttebarrico Ylian, ceina baitta usttarrilian urttegusttiettacuan ttesttimonio originala errico Conttu municipalettacua gasttelaco Conseju Errialera, da erregue Magesttariaren escribau nauci Camaracoaren escubettara berroguetta armar milla marabidiren penan, da ostteruncian izangodala gueure erregueren Casttiguba, ó Gracicha bere vorondattera.
13. - Baitta bere Justticiac procurau Daichala, obserbau eraguitia gordecia falttabaga Correxidore Jaunac emoeban auttuba Arratteco fiestten gainian, baittabere Provinciaco Decrettuan gainian seinettan Conttenizendan debecacia Cazia, etta Pesquia Multta andichen gainian, da presentte euqui dayela astubaga.
14. - Baitta bere gorde Deila Cumplidu da ejecuttau esatten daben legues gauza gusttian orainengo Auttuba Probidenciettacua bere oguetta amasaspi Capittulubequin probeiduba gure Correjidore izanzana Provincia onettan Dn Pedro Cano Mucientes, baitta bere gueruago ettorri izandiran Decretto Errialac.

Gaur be artikulo zoragarrixa laga desku Julen Gabiriak beran blogian, Alfonsina Morini txirrindularixaren historixia. Gizonezkuen artian 1924ko Girua korritzen ahalegindu, eta gizonezkuak baino hobia zalako, karreraritik bota zeben emakumia.

Gure herrixan be euki genduan gure Alfonsina. Maria Magunazelaia jakon izena. Euskal Herrixan bizikleta-karreretan parte hartu zeban lehelenguetariko andrazkua. GAC, Orbea eta BH taillarrak herrixan bertan eukitta, ez da harritzekua.

Oin dala hiruzpalau urte ...eta kitto aldizkarixan kaleratu neban artikulu baten zatitxo bat berreskuratu dot, eta honaxe ekarri.

Maria Magunazelaia "Maoma"

Maria Magunazelaia Iturrioz 1904ko abuztuaren 18xan jaixo zan Ermuko San Lorenzo auzuan. Aitta, Juan Magunazelaia, Zugastieta ingurukua zan, baiña Ermuara etorrittakua torlojo-taillarra ipintzera. Adari-jokuetan asko ibilittakua zan eta "Maoma" gatxizenaz ezagutzen zeban jendiak. Hortik heldu jakon Mariari be izenori. Maria aittakin hasi zan biharrian gaztia zala, eta gerora kartutxuak egitten zittuan Matsariko Thieme-Edeler lantegi alemanera pasatu zan.

Maria kirolari amorratua zan eta gazte-gaztetatik hasi zan kirola egitten, gehixenbat CDE-kin mendira juaten. Beran anaiak GACen egitten zebenez biharra, bizikletia jirau eta berihala hasi zan bizikleta gaiñian ibiltzen. Inguru guzti honetan lehenengo andria izan zan, eta Euskal Herri osuan be lehenenguetarikua. Oso gitxi ziran sasoi haretan (1925-1930 inguruan) txirrindulan zebizen emakumiak, eta sarri entzun bihar izaten zittuan Maria Maomak “mari-mutil” deitzen zetsenen barriak. Emakume gogorra, ez zan larregi larritzen eta berak txirrindulan ibiltzen jarraittu zeban. Gipuzkoa eta Bizkaian antolatzen ziran karreretan hartu zeban parte, eta baitta batzuk irabazi be. Anaiak, Eusebio Magunazelaiak, bizikleta-dendia euki zeban Isasi kalian. Bizikletak alkilatu eta konpontzen zittuen bertan. Lasterketa batzuetan be hartu zeban parte, baiña gehixenbat Isasi kalia atzeruntz igotzeko zekan artiagaittik gogoratzen dau jendiak.

Gerra ostian, 40 urtetik gora zekazela, alde batera laga zeban bizikletia, baiña lehelengo motorrak agertu ziranian Eibarren, sarrittan ikusten zan Maria Lanbretta gaiñian jarritta. Mendizaletasuna be beti gorde izan zeban. Angel Markanorekin ezkondu zan eta seme bat euki zeben, Roberto Markano Magunazelaia. 1957. urtian Madridera juan zan eta hantxe bizi izan da, 2000ko irailan 96 urte zekazela hil zan arte.

Argazkixa, Egoibarra.com.
Maria Magunazelaiak Eibarko Club Deportivoari eskainitako argazkia, 1929ko urria.

Texone.org webgunean aurkitu dut aplikazio hau. Zure webgunearen helbidea eman eta webgunearen orrialdeekin zuhaitz itxurako irudia marrazten dizu. Hori ez ezik, zure webgune "lagunen" zuhaitzak ere jartzen dizkizu alboan, zuhaitz bakartia baso bihurtuz.

Eibar.org atari honekin egin dut proba, eta hona hemen Texonek marraztu didan basoa: "euskal blogosfera". Ez galdetu nola egiten duen, baina hortxe aurkitu eta marraztu dizkit Eibar.org blog-komunitateko blogak (Mendigreen, Teknosexua, Etiam, eta beste guztiak), Goiena.net blog-komunitate osoa, IKTeroak, Sustatu, eta gainontzeko guztiak. Ezkerreko haritz tantai luzea Goiena.net da, eta eskumako pago inausi txaparrotea Faroa, eta atzeko lizar lepaluzea Sustatu.

Honezkero, euskal blogariak ez gara basamortuan galdutako zuhaiska galdu eta soilduak, enbor zabal eta ostotsuz betetako zuhaitzak gara, baso ederra sortu dugu, eta oraingoek ematen duten gerizpean datozen urtaroetan ere jaioko dira kimu berriak, euskararen baso hau edertzeko eta ugaritzeko. Ernetuko dira gorostiak eta ezpelak, otsalizarrak eta ereinotzak, intsusak eta kuku-frakak; etorriko dira txori berriak eta subilandarak, satanderak eta lepazuriak, azkonarrak eta basahuntzak; sortuko da euskal blogosferaren zuhaizti aberats eta anitza, kolorez betea, usain ezberdinez josia.

Nere ama sukaldari ona da. Ona ez, zoragarrixa. Arzak eta Subijana ez dittut ezagutzen, baina ez dot uste sukaldaritza gehixago maitteko dabenik, eta sukaldaritzan horrenbeste denbora egingo dabenik. CanalCocina, TB programak, dozenaka liburu, bideo-koleziño guztiak... Beti dago jateko barrixak eitten, eta gozo-gozua urtetzen detsa danak.

Neri be pixkat gustatzen jata sukaldian jardutzia, eta denbora dexente pasau dot berakin sukaldian, koziñatzen ikasten, eta berbak ikasten. Sukaldaritzako berba mordua erabiltzen dittu; edo hobeto esanda, sukaldaritzan erabiltzeko modokuak. Euren artian, hónetxek etorri jataz gaur burura: sopiña, arola, ziriña eta elkortu.

Nere amak askotan esaten dittu holakuak:

Bizkotxuan sekretua mantekilliak daka, ezin da hotz-hotza egon, eta ezin da guztiz urtuta egon. Hori ondo eginda, normalian arol-arola (esponjoso) urtengo detsu; bestela, askotan, sopiña (apelmazado).

Eta leka patatak egun batetik bestera neberan egon eta gero:

Lekak onak dagoz, baina patatak elkortu ein dira (lehortu, gogortu).

Eta Maddiri puria eitten dihardudanian:

Botaixozu berdura gehixago, bestela ziriña (ariñegixa, urtsua) geldittuko jatzu, eta Maddiri senduagua gustatzen jako.

Txikittan ikasittako berbok, neretzat sukaldiakin eta jatekuekin lotutakuak izan dira beti, baina jakiña, beste dozenaka testuingurutan be erabiltzen dira, gerora ikasi doten moduan. Gehixenbat basarriko lanetan.

>>>arol Zentzu onian edo txarrian erabili leike arol berbia.
(1) esponjoso, blando, poroso. Erab. Zentzu onian, pastel arola, biguna, gozua. Baitta lur arola (labratzeko gozua, harrua), edo animalixa arolak (maittagarrixak eta uletsuak, konejuak eta bildotsak, esate baterako). Ant. sopin.

(2) hueco, fofo, superficial o de poca densidad. Erab. Zentzu txarrian: ogi arola (larregi pustu eta mamiñik ez daukana). Baitta, fruta arola (itxura ederra baiña gusto eta ur gitxi), berakatz arolak (zahartutakuak) edo persona arola (kanpolarrosia).

>>>sopin apelmazado; tierra húmeda y embarrada. Lur humel eta gogorra, lokaztutakua. Baitta ogixan mamiña, pastelak eta bizkotxuak gogorrak eta umel-tankerakuak diranian. Ant. arol.

>>>zirin 1 fluido, poco espeso; aguado.
Morokill hori ziriña dago, arto-urun gehixago bihar dau.

>>>zirin 2 Excremento de ave.
Etxostia ziriñez beteta dago, eta garbittu bat bihar dau.

>>>elkortu secar(se), endurecer(se). Ald. elkartu, alkortu. Erab. Elkortu egitten dira bai jateko batzuk (patatak, gaztaiñak...), bai lurra.
Gaztainak lokotz barik gorde ezkero elkortu eitten dittuk segiduan; alperrik galdu eitten dittuk. Guk beti oskol eta guzti gordetzen genduazen ganbaran eta 3-4 hillian onak egoten zittuan (JE).

Orain egun batzuk Caleco biargiñak basarricueri idazlanakin hasi neban bidiari jarraittuta, gaur be Eibarko euskeraz idatzittako beste lan antologiko bat ekarriko dot txoko honetara, han eta hamen idatzittako idazlanak Interneten ipintze aldera.

Gaurko lana, Antonio Iturriotz Urizarrek idatzittako lan txiki bat da, Egazkiñak, 1958. urtian Eibar aldizkarixan kaleratutakua (PDFan, Egoibarra.eus webgunean).

Antonio Iturrioz Urizar, 1900eko martixaren 3an Eibarren jaixua, Antonio Iturrioz alkatiaren semia. Beran bizitza ez dogu larregi ezagutzen. Eskola Armerixan ikasi zeban, gero Moskura juan zan Zientzia Politikuak ikastera, eta Gerra Zibilakin batera Eibartik alde egin bihar izan zeban, lehelengo Valentziara eta azkenik Mexikora.

Idazlan gitxi laga zittuan, Pio Barojaren Zalacain eta Las aventuras de Jaun de Alzate liburuen itzulpenak, eta Eibarko euskeraz idatzittako testu labur batzuk, besterik ez. Hórrek azkenok dira guretzat interesgarrixenak, Eibarko euskeraz idatzitta darelako, eta bere umetako gorabeherak kontatzen dittualako. Batetik, Egan aldizkarixan (1966, XXV. 96-98), Danetik pixkat. Aintziñako gogorapenak Eibarko euskeran kaleratu zeban; bestetik, hamen jarraixan datorren Egazkiñak, 1958ko urrixan Eibar rebistan kaleratutakua.

Beste euskalki batzuen interferentzia gitxi batzuk igartzen jakozen arren, Eibarko euskera ederto darabil Antonio Iturriozek. Euskeraz alfabetatu barikua izanda, eta Mexikon idatzittako testua izanda, merito haundikua dakagu Egazkiñak kontakizuna.

XX. mende hasierako euskeria eta Eibarko gizartia ezagutzeko testu zoragarrixa da Egazkiñak hau.

........................................................

Egazkiñak

Amaikatxo egazkin (avion) pasatzen jakuz odeiak ziar gaurko egunetan, gure aldetik begistada bat merezi izaten eztezkuela. Oso ederrak, indartsuak eta biskorrak izanda be, eztitxugu aintzakotzat artzen, ikustiaren ikustez oitxu gara-ta.

Baiña burdiñazko txorixok begixen aurrian, ditxudanian, beti etortzen jata burura, bizi naixen artian sekulako aztu ezingo dodan zeozertxo, emen azaltzera noiana.

Zuek, gaur eguneko gaztiok, orrenbaten eingo dozue barretxo errukitsuren bat kontu-kontari natorkizuen gertaera kaxkar au dala-ta; bateronbatek esan be esan leike: "Ako agurian xaxaria, alako epelkerixak aomiñian ditxuala". Baña, dana dala, biotzeko kutunian dakartena da ta nik bai uste zuetarikoen bat izan neikiala lagun, gertaera zar onen unak ausnartuz, ulerbera edo "konprensibua" izaten.

Ekin deixogun ba: 1910'garreneko garagarrilla, Sanjuan maitien illa. Sasoi onetara ezkero lorik be ezin ein izaten genduan, eguneri ta gaueri bultzaka, Sanjuanak noiz etorriko.

¡Baña, ara! demoniua, or ikusten dogun arratsalde baten Orue’tarren inprentako Elias, eskillaratxua bizkarrian, papel-zorrua besapian eta itsaskai edo engrudo ontzixa beste eskuan zeroiazela. Betikua, autubatzaille ta jakingose giñalarik granujok, jarraitxu gentzan ondorik inprenteruari. Kantoi egoki batera eldu zanian ipiñi eskillaria orma-kontra ta an ezarri eban zeozer, guretzat arritxutzekoa zana. Sekula alakorik...!

Egazkin edo abioi aundi bat zetorren, berakin ega eingo eban bibote izugarrixak gorutz zuzen-zuzen zitxuan gizonakin. Egataldixa, Sanantoniuetan Durango’n izatekua.

Ene, ba mutillak!, zer juau au...! Esaten, aobetian, mutil-koskorrok; ordurarteko egazkiñak ipoin-gauzatzat baño ezbageunkazen. Erriko kalertzetan ikusi zitxetekian mutil-pilluak gure bibotedunari adurradarixola begira. Arek bai gure amesak, gure eztabaidak, gure zalapartak.

Zoratu giñan danok. Ain zoratu eze, Sanjuanak eurak be aztu jakuzen. Zer zan a!!

Egunak juan ta egunak etorri, aundi ta txiki, geruago ta beruago giñoiazen Eibar'aldian, Durango'ko gertakizun galanta zala ta etzala. Ala-biarrez, bein edo bein, eldu zan ordua. Mutil-koskor pillo bat Durango’ra juateko erabagixa artuta genden. Oñez juan biar ta boltza ariñakin gaiñera. Ala be pozarren. Jakiña, etxekuan ixilixan.

Amak somau zoztan nere buruan nerebixana ta domeketako erriala emon biarrian semaiko bat emon. Abarketak nai nik jantzi, ta orduan, amak:

• Tira mutil! Tira mutil!: abarketak domeka artsalderdixan? Eztago abarketarik illuntzirarte.

Gero au dala ta bestia dala, euki ninduan etxian ordubixak jo ebeneño. Xemeikua boltzilluan, zapata estuak, eta ordubixak erlojuan zirala ikusiz, kendu jakon amari bildurra Durango'rutz artuko nebana: nik, amar urteko ume-gorri nintzan onek. Eta emoeztan kalerako baimena.

Ataixan nitxuan zain laguntxo aritxalarixok.

Abixau giñan Isasi'xan gora ta, Otolerdikorutz giñanian, or dator Urkuzu'ko lando aundixa bost edo sei zaldi aurrian zitxuala. Urten danok bere ondorik aintxitxiketan eta Elgetakale'ko Miel Txotxolua ta neu eldu giñan lelen atzeko burpil bixen erdiko ardatzian jartzera. Ipurmamiñak lokatzeko añakuak ziran ango burdiña-dardarak, baña gu, ezta konturatu be. Aurrera!

Aurrerakizun laburra, orraitxio: baiba, Baldaxar gurtzain edo kotxeruak igarri bezero ezegokixak zeroiazela atzekaldian eta jaurti eban zartaillukada bat, jo ninduan arpegixan ta lurrera bueltaka bota ninduana. Latiokara ta lurrian artutako danbatekuaz kornot barik gelditxu nintzan. Artu lagunak besuetan eta eruan ninduen errekara, bai ainbat bidar burua uretan sartziaz berialako bizkorren gorbiztu be ein nintzan.

• Zer egingo juau ba oin, Anton?- galde eiezten.
• Zer eingo dogun? Ori be esan? Durango'ra juan ta arioplanua ikusi.

Eta danen aurrian urten neban, begi bata kedarria baño baltzago ta arpegixan alde batetik besterañoko zanbruaz.

Ermu'ra orduko, lagun aldria urritxuaz zoian, igeslarixeri esker. Aritxixo'ko aldapan gora, Ardantza'ko Txakur Karo billau ta galde ein gentzan:

• Txakur, mezedez, oindiokan urrin dago Durango?
• Durango? Ara, mutillak; begira aldapa gaiñari... Ikusten dozue? Ba pasau axe ta... fitx! Durango’n zaoze.

Ezin, ba, Txakur'ek sinistu alako ibillaldi garratza eitxeko lain giñanik. Orregaitxik bota eban bota ebana.

Juan da juan giñoiazela, bat emen, urrengua arutzago, asi giñan lagunak bide baztarrian lagatzen ta, Aritxixo gañera orduko, Miel ta neu gelditxu giñan bakarrik. Bixok eldu be, Durango'ra, Jaungoikuak dakixan orduren baten. Nik neroian semeikuagaz erosi Santa Maria elixaurrian laranja bat, erdixan bi ein, ta jan genduan. Kitxo gure diruok, Miel'ek lausikorik ezbazeroian.

Orretan, burdiña zarataz bai txinparta jarixoz, agertu jakun tranbia. Ene bada ta ba!; zer zan a! Ao-zabal gengozkixon begira, ezazi edo enano txikirrin bat etorri jakunian. Beriala lotu giñan berakin izketan:

• Zuek -esaezkun- probintzianuak zarie, ezta?
• Probintzianuak?
• Bai, nuntarrak, ba, bestelan?; eibartarrak edo.
• Eibartarrak probintziano izatera, bai, -erantzun gentzan.
• Eta zer, tranbixa ederri begira, e? Eibar'en ez baña bai Durango'n, tranbixak.... Ji! Ji! Ji!... Ta aldendu zan pozik, gizontxua.
• Ji! Ji!...? Buruaundi!! -deitxu gentzan.

Burua euki be, erregaldarian lazkotxia eukan.

Ein genduan andik egazkin-ipoiña zeuan alderutz. Benetako ipoiña, axe, bada erlamiño arek ez-eban ein Isasi'ko Oillalokiak ein zeikian baño egaztada aundixagorik. Ori berori zala-ta bertan bera su emon eta erre eben. Guk ezgenduan orretxen beste be ikusi, ara eldu giñanerako zalapartak eta jentien anka-jokuak baño ezbazebizen, txapel-okerrak an da emen ondorik zitxuela.

Ori ezkero etxerutz artu biar, laster zetorren illuna-ta. Txede edo intentziñoz amak emondako zapata estuak zatitu eztezen ankak. Ezin, ba, eurekin bidian osteratu. Orrela, oñetakuak eskuan, ortozik abixau izan nintzan. Ederra girua, antxen neukana.

Urriñegi izan jakun Durango'rañokoa ume-zorri bixori, ta bidia nola moztu arduratan, asi giñan nundik nora juan biar genduanez galdezka. Zaldibar'erutz artzeko esaezkuen. Berriz'era barik. Zaldibar'ko tunela ziar ba'zan biderik laburrena. Ta bai guk ondu be, tipi-tapa trenbidetik ibillixaz, tunelaren aorañokua; baña, ara orduko gau illuna zalarik, bildurtu giñan tunelian sartzen.

Basarritxar baten esana entzunaz, basotik, arizti batzuek ziar, jo genduan Jañagaña'ra. Jakizue sasoi artan Zaldibar'tik Jaña-gaña'rako bide-zabala burutasunian be ezeguala.

Baña, ariztixan galduta sortu giñanian, Miel ni baño be gaztiaua izanta (bedratzi urteko umetxua) emoetzan negarrari Ama Doloretakuak baño soillago. A ikusitxa, nik be negar. Axe bai guk geunkan erromerixia: gosiak eregitxa, ankak zatitxuta, nekian nekez beia jota, basoko kerizak gabe baltzian sorgin-dantzetan, bildurrez ikaraka ta nora jo geinkian be ezjakinian.

Nik eztakitx zela, baña nundik edo andik atara genduan adoria ta bai aurrera ein be, Ermu gañera agertu arte. Andik, erdi-arrastaka ba'zan be, eldu giñan, gaberdirako, Eibar'era.

Nik entzun nitxuan entzuteko agirakak:

• Ikusten dok zer ein duan, tonto-lapiko? Juari barriro, arioplano ikusten, zapata estu ta guzti... Juango intzake?

Buru-makur, begixak lurrari jositxa esan neban ezetz. Baña ezan egixa, garbai izpirik biotzian somatzen ezpaneban. Tranbiak ezautu. Durango be bai, ta enanuakingo artu-emonak aintzakotzago nitxuan neke ta gañerako lor zitxal guztiak baño.

Etxatan, ez, garbatu...!

Antonio Iturrioz

Mexiko'n, 1958'garrengo Dagonillaren 19'an,

(EIBAR aldizkaria, 18 zkia./ 1958ko urria)

Argazkia: Marius Trecet piloto frantziarraren erakustaldia Eibarko Otola-erdikua zelaian, 1913an. Argazkilaria, Indalecio Ojanguren. Kutxateka (cc-by-sa).

Trecet Eibarren egon zenekoaren kontakizuna, Diario Vascon.

Oso kantu gitxi dakiraz, ez naiz kantari ona, ez ahotsez, ez zaletasunez. Baina badira txikittan etxian ikasittako dozena erdi kantu, oso gustoko daukadazenak. Euren artian, hamen beheko hau.

Txikittan ikasi neban, amagandik, baina berak aittan familixiari jasota. Gerora pare bat lekutan be topau dot, eta guk geuk be erabili genduan Laixetan, garixetan, basarrixa Eibarren erakusketarako. Izan be, erakusketian izena be kantu honetatik hartu genduan.

Zenbat diran, hamar diran,
zenbat diran ikusi,
oillua kakarixetan
oillarra hari ikasten.
Txakurtxua josten eta
arratoitxua labretan,
txindurrixa garixetan,
kakalardua laixetan.
Eperra nabotan, idixa dantzan, astua danbolin joten,
horren guztien erdixan zeuan zorrixa barrez ittotzen.

("Eibar, Kantuz kantu" liburuan beste bertsiño bat dago, antzerakua, 85. orrialdian).