Eibartik

Bloga barriztu dogula eta tripak probatzeko lerro batzuk. Juan zan asteburuan Eibarren ospatu dogun Euskal Jaixaz 3 lerro idatziko dittut. Egualdi ederra, umiak pozik, herri bazkarixa giro onian, dantza ikusgarrixak...

10 puxtarri.

Ez esan argazki politta ez danik (hamendik moldatuta, cc-by-sa):

Eta hamentxe Manu Davilak ataratako bideua:

Aste honetan 75 urte bete dira tropa frankistak Eibar bonbardatu, txikitu eta "liberatu" zutenetik. Eibarko Udalak egitarau polita antolatu du egunotarako (hitzaldiak, jardunaldiak, dantza, musika, irteera gidatuak...) eta egia esateko jende ugari ibili da orain arteko ekitaldi guztietan. Herriak harrera ona egin dio, pozgarria da.

Herenegun, osteguna, Coliseoan egon nintzen, egitarau barruan zegoen ekitaldi bereziena ikusteko. Baita gustura egon ere, ikuskizun ederra izen zelako (ekitaldiaren berri, Ahotsaken eta El Correon). Maialen Lujanbio eta Juan Pinilla izan genituen protagonista. Bertsolaria lehenengoa, flamenko kantaorea bigarrena. Oso esperientzia eta jatorri ezberdineko artistak, biak, baina biak ere ahozkotasunetik eta inprobisaziotik zuzenean edaten dutenak.

Onartu behar dut beldurrez joan nintzela. Ez naiz "fusio" zalea (eta ezta oso-oso bertsozale edo flamenkozale ere; bigarrenetik dexente gutxiago), eta holako esperimentuak.... zailak dira! Antzolatzaileendako arriskutsuak eta ikusleendako nahasgarriak, batzuetan.

Eta ez, oso polita izan zen. Elementu askotxo ziren, eta denak lotzea ez zen erraza (bertsoa, musika, flamenkoa, poesia, herri-kantuak, bideo-lekukotasunak...). Baina esango nuke ikuskizunak koherentzia izan zuela eta osotasun bat lortu zuela. Fondo moduan elementu historikoak erabili ziren: Ojangurenen argazkiak, gerrako pelikula-zatiak, eibartar nagusieri Ahotsak proiektu barruan jasotako lekukotzak... Eta horrek guztiorrek nahiko ondo josi zuen historia guztia, zentzua eta batasuna emanez ekitaldi osoari: Republikatik hasi eta bonbardaketetaraino; Eibarren hasi (lekukotzak), Euskal Herri mailara igaro  (Maialen Lujanbiok) eta Espainian bukatuz (Pinillak). Ikusleok kontakizun bat ikusi ahal izan genuen, artistikoki ederra, mezua ere bazuena eta tarteka hunkigarria (oso hunkigarria ere bai, tarteka).

Artista biak, Pinilla eta Lujanbio, ederto, oso ondo. Artisten arteko batasuna ere nahiko egokia, fina, estridentzia larregi barik. Tarteka konpenetrazio falta txikia ere  igartzen zen, baina normala ere bada, hain estilo ezberdinak izanda (eta e-mailez "ensaiatu" zutela jakinda). Gitarra jotzailea ere aparta, David Caro, Almeriakoa. Artista hutsa. Hegazkinen irudien gainean jotako pieza eta Maialenek David-ekin abestutako bertsoa, gaueko gauzarik politenetakoak seguru asko.

Ba, horixe. Ederra izan zela.

Zorionak eman behar, beraz, antolatzaileei, eta batez ere ekitaldia koordinatzen, irudiak aukeratzen, gidoia eta zuzendaritza artistikoa gidatu duen lantalde osoari, Badihardugu Euskara Elkarteko guztiei eta, bereziki, Idoia Etxeberriari eta Haizea Odriari. Bejondeizuela!

Bai, ipuin-liburu gutxitxo irakurtzen dut. Dendan edo liburutegian esku artean hartzen ditut, gaia edo idazlea erakargarri egiten zaizkit, kritika onak irakurtzen ditut... baina aukeran eleberrira jotzen dut errazago. Zergatik? Ez dakit. Izaera kontua, beharbada. 200 orrialdetan erosoago nabilela 20 orrialdetan baino, agian. Behin erosita ere, apalean izaten ditut, noiz irakurriko zain, koitaduak.

Baina azken asteotan 3 ipuin-bilduma eder-eder irakurri ditut, arrazoi ezberdinak zirela-ta. Ezagunak dira guztiak; ez oso berriak, gainera. Ez dut, beraz, aparteko misteriorik argituko, baina tira, hementxe nire 5 xentimokoa.

Azukrea belazeetan, Inazio Mujika Iraola (Erein, 1987)

Klasiko bat, Inazio Mujika Iraolak (Donostia, 1963) 1987an argitaratutakoa eta hainbat berrargitalpen izan dituena harrezkero. Nik neuk ere aspaldi neukan etxean (1999ko edizioan), baina ez nuen astirik hartzen irakurtzeko. Aurten fakultatean "derrigortu" nauten arte. Liburu zoragarria da, euskal narratibagintzan ezohiko gai eta atmosfera duena.  Are gehiago, idazleak orduan zuen adina jakinik (20 urterekin idatzi zuen bilduma honetako lehena eta 24 urterekin argitaratu).

Liburua irakurtzen ari nintzela bi irudi etortzen zitzaizkidan burura, etengabe. Batetik Twin Peaks telesail amerikarra, misterio-giro ezin pertsonalagoa lortu zuen telesaila; bestetik, Puerto Urracon (Badajoz) 1990ean gertatutako sarraskia, Espainia beltzaren irudi bilakatu zena. Izan ere, ipuin-bilduma beltza da hau. Heriotzak, misterioak eta terralak ilundutako pasadizoz betetako bilduma paregabea, euskal literaturan antzeko atmosfera lortu duen bakarretakoa. Terrala etengabe; terralak irentsitako paisaia. Ez da liburu erraza, baina behin atmosferan murgilduta, ezinezko egiten zaizu bertatik askatzea.

Beltza eta heriotzez josia (ipuin guztietan baitago heriotzen bat edo antzeko gertakizun latzen bat kontakizunaren erdigunean), baina tremendismorik gabe eta oso modu zolian kontatuta. Izan ere, bilduma honetan, idazleak lortzen duen atmosfera eta ipuinetan darabilen kontatzeko teknika dira ororen gainetik gailentzen direnak. Baserri giroan eta euskal herri txiki euskaldun batean girotuta, baina ohiko diren idealizazioetatik erabat urrunduz, euskal baserri giro bukolikotik erabat urruti. Arruntak ez diren pasarteak eta kontakizunak ehunduz, baina erabat sinesgarri eginez. Horretarako teknikak ezin hobeto erabiliz. Tonu fantastikoa ere agertuko zaigu tarteka, keinuka, baina errealismoa nagusitzen zaio beti. Juan Rulforen lanekin alderatu izan dute, bai Gorka Bereziartuak, zein Xabier Mendigurenek edo Mari Jose Olaziregik.

Izenik aipatzen ez den arren, Tolosa-Albiztur inguruan kokatuta daude ipuin guztiak eta XX. mende erdialdean, gutxi gorabehera (gehienetan datarik ere aipatzen ez den arren). Mujika Iraola donostiarra da, baina baserriko giroa ezagun zaio, zalantza izpirik gabe. Ezin hobeto deskribatzen ditu garai bateko giroa eta bizimodua, pentsaera eta sineskerak. Transmisio luze bateko oinordeko da idazlea; guraso eta arbaso zaharrenetatik edaten du. “Azukrea belazeetan. Izenburu arraro horren baitan elurraren metafora dago, eta, elurraren baitan, nire lehen aberriarena: haurtzaroa” aitortzen du egileak.

Hamaika ipuin biltzen ditu liburuak, guztiak ederrak, eta batzuk are ederragoak, esate baterako, 'Terralez bilduak', 'Begiak zabalik', 'Sagasti gazte, sagasti zuri', 'Mila bederatziehun eta hogeita hamasei' edo 'Regina'.

Atxagaren Obabakoak eta Sarrionandiaren Narrazioak liburuen alboan beste ipuin liburu bat jartzekotan, dudarik ez, Inazio Mujikaren Azukrea belazeetan da liburu hori. Halaxe irakurri dut nonbaiten. Eta talde horretarako laugarren hautagai bat ere badut, Pello Lizarralderen “Sargori”.

Sargori, Pello Lizarralde (Pamiela, 1994)

Idazle berezia da Pello Lizarralde (Zumarraga, 1956). Gutxitxo argitaratzen du. Berezi idazten du. Euskal letretan ahots bakarrez. Orain gutxi “Larrepetit” irakurri nion eta orduan ere idatzi nituen hiru lerro.

Bere idazkera gustatuko zaizu ala ez, baina ezingo duzu esan beste edozein idazleren tankerakoa denik. Eta niri izugarri gustatzen zait. Atmosferak sortzeko duen erraztasuna, xehetasunik txikiena ere adierazteko duen gaitasuna, voyeur ukituarekin...

Sargori ere bide berean sortutako ipuin-bilduma da. Udako giro sapa horretan gertatzen diren kontakizun xumeak ekarriko dizkigu idazleak. Hamar ipuin txiki zoragarri, uda garaiko bazkalosteko giro itogarrian murgilduta daude pertsonaien eskutik. Askotan balirudike ezer gertatzen ez dela, baina Lizarralde maixu da elipsien bidez istorio zoragarriak kontatzen; edo kontatu gabe, irakurlearen eskuetan ezinegon sentsazioa uzten. Izen iradokitzaileak dituzte 10 ipuinok, eta horien artean benetako perlak aurkituko ditugu, “Barnetik”, “Bazterretik” edo “Azpian”, adibidez.

Izugarria da Lizarraldek irudiak, egoerak, ezenak... deskribatzeko duen gaitasuna. Irakurri ahala “ikusi” egiten dituzu gertakizunak. Eta ikusi ez ezik, usaindu, entzun eta sentitu egiten dituzu Lizarraldek kontatzen dituenak. Argazkilaria dirudi (edo zinemalaria, beharbada), idazlea baino gehiago, egoerak azaltzeko duen erraztasun eta gaitasun sutil eta handi horregatik.

Pello Lizarraldek ez du gehiegi idazten, baina hala ere ulergaitza egiten zait irakurle askorentzat ezezaguna izatea. Askoz ezagunagoak diren hainbatek baino leku handiagoa merezi du zumarragarrak, zalantzarik gabe.

Katu jendea, Eider Rodriguez (Elkar, 2010)

Ez dut esango aurrekoen mailakoa denik, edo bai. 20-30 urte barru, beharbada, ez dugu gogoratuko, edo bai (aurreko biak, ostera, dagoeneko lortu dute denboran irautea). Baina Eider Rodriguezen hau ere gustatu zait. Asko. Aurrekoak baino  “modernoagoa”, beharbada, gaian eta planteamenduan; baina baita askoz klasikoagoa ere, gaian eta planteamenduan.

Atmosfera aldetik ere, ez du aurreko biek duten atmosfera berezirik lortzen. Baina giza hartu-emanak deskribatzeko eta gizon-emakumeen arteko erlazioen inguruan istorioak harilkatzeko gaitasun boteretsua dauka oreretarrak. Ipuin-liburu ederra.

Kontra-azaletik hartuta: "Hemen eta gaur giroturiko zazpi istorioetan barrena, gizon-emakumeen sentimendu esan gabeko eta ahultasun ezkutuetan arakatzen du Eider Rodriguezek: desiraren zirrikituak, edertasunaren on-gaitzak, sexualitatearen ernetzea, ilusioen itzaltzea...".

Postrerako beste bi

Hara hor, beraz, azken asteotan irakurri ditudan 3 ipuin-liburu eder. Eta oraindik gosez geratu bazara, udazkenean irakurri nituen beste bi, postrerako:  Ur Apalategiren "Fizkioaren izterrak" eta Joxean Arregiren "Zwei Frauen" (azken hori eleberria dela dioten arren).

Gerra zibila 1936ko uztailaren 18an piztu zen. Indar golpistek ez zuten denbora larregi behar izan Nafarroatik sartu eta Gipuzkoa ia osoa euren esku hartzeko. Irailerako euren esku zegoen lurralde osoa, Eibar-Elgeta izan ezik. Euskal Herriko gudalosteak, batez ere miliziano sozialistez eta gudari abertzalez osatutakoak, Eibar inguruan eta Otxandio aldean bildu zituen indarrak, oraindik euren esku zegoen lurralde bakarra defendatzeko, Bizkaia.

Zazpi hilabetez egon zen frontea geldirik, ez atzera ez aurrera, gutxi gorabehera Ondarroa-Arrate-Eibar-Elgeta-Intxorta-Urkiola-Otxandio lerroan finkatuta. Negu luzea izan zen, borroka txikiz eta noizbehinkako bonbardaketaz jositakoa. Egoera latza, gogorra, herri oso baten bizimodua goitik behera aldatu zuena. Izugarria da Eibarko nagusienei euren lekukotasunak entzutea. Frontea Eibarren egon zen bitartean eguneroko bizimodua nolakoa zen ezagutzea. Nola gerra (ere) naturaltasun osoz bizi izan zuten, gaur egungo belaunaldikook ez daukagun sendotasun, adore eta zuzentasunaz.

: Ojanguren, Indalecio

Gero eta gutxiago dira garai hartakoa kontatzeko moduan daudenak. Denborak aurrera egiten du, azkar, eta gerra zuzen-zuzenean ezagutu zuten haiek joaten ari dira; 85-90 urte inguruan dabiltza, bizi direnak. Hala ere, euren lekukotza utzi digute. Eibarren 20 urte daramatzagu bertako ahozko ondarea eta memoria historikoa jasotzen. Azken urteotan Ahotsak proiektu barruan, batez ere (eta hor ere badira hainbat testimonio eder), eta lehenago Eibartarren Ahotan proiektuaren barruan. 1999-2002 bitartean 200 elkarrizketa baino gehiago egin genituen Eibarren, gehienak ere 1905-1920 inguruan jaiotako eibartarrei. Euren ahotan jasotako lekukotasunak hortxe ditugu, gertatutakoaren lekuko.

Aurten 75 urte beteko dira, hortaz, Eibar bonbardatu eta txikitu zutenetik. Beste herri batzuetako bonbardaketak ezagunagoak dira, beharbada (batez ere Durangokoa, Gernikakoa eta Bilbokoak), gehienbat hainbat herritar hil zelako bertan. Eibarren hildako gutxixeago egon zen, bonbardaketaren unean herria erdi-hutsik zegoelako, bertako herritarrak Bizkaira ihes eginda zeudelako, baina herria txiki-txiki eginda geratu zen, Gernikan bezalatsu. Ikusgarria da Ojangurenek ateratako erretratu zaharrak ikustea, eliza bakarrik zutik, inguruko kale guztiak lurra jota, etxe eta eraikin guztiak kiskalita. Azken urtean pelikula zahar batzuk ere berreskuratu dira, nazionalek eurek grabatutakoak, bonbardaketaren ostean Eibar “liberatzera” sartu zirenekoa. Maltzatik sartu, Bidebarrietan gora igo, eraikinak lurrean, Ifarkale eta Elgetakale oraindik sutan...

Urteurren borobila dela-eta, 75. urteurren hori gogora ekarri nahi izan du Eibarko Udalak. Horretarako herriko zenbait talderen laguntza ere partaidetza izan du, tartean Badihardugu Euskara Elkartea, eta egitarau polita antolatu du datozen egunotarako. Asti eta diru gutxirekin antolatutako egitaraua, baina osatua, interesgarria eta sendoa, nire ustez. Horren berri zabal eman dute dagoeneko hainbat tokitan (Eibarko udal webgunean, hedabideetan edo Ahotsak.com webgunean, esate baterako), eta hantxe ikusi ahalko duzu egitarau osoa, baina nik zenbait ekitaldi azpimarratu nahiko nituzke.

• Apirilak 25, 19.00 Portalean. “75 aniversario de los bombardeos de Eibar”. Jesus Gutierrez historialari eibartarraren hitzaldia Eibarko kultur etxean. Hainbat datu eta argazki berri ere aurkeztuko ditu ikerlariak. Hitzaldian zehar Euskal Herriko Ahotsak proiekturako Eibarren jasotako hainbat lekukotasun ere entzun eta ikusi ahalko ditugu.
• Apirilak 26, 20.30 Coliseo antzokian. Gerra Zibila Eibarren, bertsoz eta kantuz. Maialen Lujanbio bertsolariak eta Juan Pinilla kantaore flamenkoak bertsoak, musika eta poesia jarriko dizkiete Eibarko bonbardaketa bizi zuten lekukoen hitzei. Eibarko jende nagusiari grabatutako elkarrizketa zatiak entzun ahal izango dira, gerra garaia gogoratuz, eta Lujanbiok eta Pinillak bertsoz eta kantuz erantzungo diete lekukoen bizipenei. Sarrera 7 euro.
• Apirilak 27, 19.00 Portalean. Bernardo Atxagak bere azkenengo lana aurkeztuko du, “Bonbardaketak 1937”. BBK-k argitaratu du, 4 idazleren testuak bilduz, bakoitza gerra garaian herri batean kokatuta: Martínez de Pisón (Gernikan), Fernández de la Sota (Bilbon), González San Martín (Ezkerraldean) eta Atxaga (Eibarren).
  
• Maiatzak 5. 10.00 Untzagan hasita. Ibilaldia Eibarko auzo eta kaleetan barrena, gerra zibilak eta bonbardaketak utzitako lekukotza hobeto ezagutzeko. Jesus Gutierrez historialariak gidatuko du eta gerran gertatutakoa bertatik bertara azalduko du: falangista eta erreketeak non kokatu ziren, eibartarrak nola babestu ziren, 7 hilabeteko frontea nola bizi izan zen, bonbardaketak non eta noiz izan ziren... Gutierrezek argazkiak ere erabiliko ditu azalpenak hobeto argitzeko. 

Ez dut (ia) sekula poesiarik irakurtzen. Tarteka, liburu zatiren bat edo beste, asko jota, poesia solte batzuk, lantzean behin. Oraingoan, baina, Leire Bilbaoren azkena, "Scanner", deika etorri zait. Azken egunotan han eta hemen agertu zait, kukuka: liburu-denda bateko erakusmahaian, Sautrelako kapitulu batean, Twitterreko komentario batzuetan... eta ezin izan dut ihes egin.

Opor bezperan Eibarko liburutegira egindako bisitaldian, hantxe zegoen gomendatutako liburuen artean, goi-goian, pare-parean. Eta nirekin etorri zen etxera  (Tabucchiren beste batekin batera).

Leire Bilbao Barruetabeña (Ondarroa,  1978). Zuzenbide ekonomikoan lizentziatua da eta banketxe batean dihardu lanean. Haur literatura idatzi du, gehienbat, eta hauxe du bere 2. poesia-liburua (Ezkatak argitaratu zuen 2006an). Zenbait hedabidetan ere idatzi izan du (info pixkat, Zubitegian, Wikipedian eta Argiako elkarrizketa batean).

Tira, poesiaz dudan ezjakintasunetik esan dezaket gustura irakurri ditudala Bilbaok idatzitakoak. Poema pertsonalak, familiarrak asko, etxe barruan urteetan zehar pilatutako irudi horituak, scanner bidez papereratuak. Xabier Mendigurenek esan zidan ederra, sakona, ausarta eta aztoratzailea zela "Scanner". Ez dut erreferentziarik "ausardia" epaitzeko, baina gainontzeko 3 adjetiboekin ados nago. Dena dela, poesiarik xinpleenak gustatu zaizkit gehien. Minimalistenak, xume, zuzen eta gordinenak; batez ere “Amaz erditu naiz” eta “Zakurrak labadoran” izeneko atalak, ez horrenbeste garraioen ingurukoa, adibidez.

Nire lehenengo aldia izateko,... ez da gaizki egon ;-)

Hona hemen Hasier Etxeberriak Leire Bilbaori Sautrelan egindako elkarrizketa.

Adibiderako, hementxe poemetako bat:

Zu hil zinen egunean labadora bat erosi nuen.
Atexka zabaltzean
oinak busti zitzaizkidan,
ezustean harrapatu ninduen urak.
Erreka urdinak ditut bularrean, badakizu,
itsasoak gainezka egiten dit ahotik.
Labadoraren eskotillatik itsasoari begira izan zen,
bat-batean xaboi eta trapu artean
olatuak eraman zintuela jakin nuen,
garbigailu barrura atzamarrak sartu
eta zure bila aritu nintzen alferrik.
Ahotik egin nuen negar
belarrietatik zilborretik
eskuetatik azaletik,
eta orain hildako ibaiak ditut zainetan,
eta labadora berri bat.

Cantabria gogoko dugu. Leku ederra da eta sarri ibili gara han inguruan. Euskal Herriaren antzeko geografia eta orografia ditu, baina askoz dentsitate txikiagoa izanik, paisaia natural eta zabalagoak aurkituko dituzu bertan (gehienbat Euskal Herriko kostaldearekin alderatzen baduzu). Mendi ederrak, herri politak, eta kostalde ikusgarria.

Santillana eta San Vicente herri ederrak ditu mendebaldean, Altamira bisitatzeko aukerarekin, Liébana edo Valle del Pas moduko eskualde menditsu ikusgarriak barnekaldean, Soba bezalako aran galduak hanhemenka (blog honetan lehenago ere aipatutakoa), eta naturgune asko eta zabalak, Saja-Besayakoa, Liencresekoa edo Asongoa, besteak beste.

Egunotan Santoña eta Arnuero inguruan ibili gara, Trasmiera eskualdean. Hantxe daude, besteak beste, Santoñako Natur Parkea, Joyelgo urmaela, Isla eta bere hondartzak, Ajoko itsasadarra, eta Noja-Laredo bezalako leku turistikoak... Leku ederra da, oso aproposa haurrekin joateko eta naturaz gozatzeko. Lehendik ere ezagutzen genuen eta oraingoan ere gustura hartu gaitu.

• Santoña inguruko urmael eta padura gazi-gozoa Kantauri osoko natur parkerik garrantzitsuenetarikoa da. Izen ofiziala luzeagoa du eta bere baitan hartzen ditu Santoñako, Victoriako eta Joyelgo hezegune guztiak, 6.700 hektarea guztira. 1992. urteaz geroztik Parke Naturala da, eta Ramsar (hezegune babestua), Zepa (hegaztientzat gune garrantzitsua) eta GKL (Garrantzi Komunitarioko Lekua) ere bada. Haurrekin hegaztiak ikustera joateko oso aproposa, ondo antolatua eta behatoki egokiekin. Bestela ere, naturaz gozatzeko leku ederra.
• Bidegorri sare gero eta hobea inguruan (batez ere Santoña-Noja-Isla inguruan).
• Joyel-eko itsasadarra (Islan) edo Ajo-koa zoragarriak dira, Islako kala txikiak barne. Marea behean dagoenean joatea komeni da, hobeto ikusi eta itsasoan barneratzeko.
• Hondartza ikusgarriak, batez ere Isla inguruan. Udan lepo, baina gainontzean erabat gomendagarri, La Arena, adibidez.
• Ondare etnografikoa, Joyel-en dauden errota eta marea-etxea, adibidez, edo Arnueron dagoen “memoriaren behatokia”, Trasmierako Ekoparkearen barruan.

Azken urteotako urbanizazio gehiegizkoak sekulako triskantzak egin ditu han ere (Noja da horren lekuko nagusia, baina Islan bertan ere hainbat adibide aurkituko dituzu), baina Euskal Herrian ere asko dakigu horretaz. Hala ere, tarteka begi bat itxi, eta jatorrizko edertasuna oraindik ikusgai izango dugu.

Hortaz, eguna edo asteburua igarotzeko leku ederra, Trasmiera eskualdea. Eta aspertzen bazara, beti duzu aukera Santoñara joan eta Carrero Blancoren (eta Frankismoaren) omenez dagoen monumentoa bisitatzeko.

Oierrek Aldatzeko itturrixan barri eskatu zeban Eibartarrak zerrendan: "iñok bai Aldatzeko itturri zaharran erretratorik?". Nik ez neban argazki zaharrik ezagutzen, baina Oierrek berak topau da, azkenengo Eibar aldizkarixan (106. zenbakiko 25. orrialdian). Tira, ez da hain zaharra, erropiagaittik 1980. ingurukua dala dirudi (akats txiki bat be badakar argazkixak, Legarreko itturrixa dala diñualako).

Aldatzeko goiko itturrixa sasoi horretan juan zan, gitxi gorabehera, 1985 inguruan. Ordura arte, auskalo zenbat urte pasauko ete zittuan Aldatze eta Jardiñeta bittarte horretan, monjen eskola onduan. Harriz egindako egituratxo bat, harlosa haundi bat gaiñian, aska zaharra eta txorrot txikitxua. Ura hotz-hotza, beti.

Itzioko ikastolara bidian 6 urtez pasau nitzan egunero bertatik. Institutuan hasi nitzanian be, 1983an, oindiok hortxe zeguan. Sasoi haretan, oindiok Aldatze eta Jardiñeta kalia lotu barik zeguazen; batetik bestera juateko ortu eta mendi-sail txiki batzuk pasau bihar ziran. Handittik juaten giñan Institutura, letxuga eta porru artian.

Esango neuke 1985 inguruan hasiko zirala hori inguruori urbanizatzen. Lehelengo, bidia eitten; gero haunditzen eta etxiak eraikitzen. Itturrixak lehenengo ekitaldixari eutsi zetsan; ez hurrenguari. 1990eko hamarkadarako han ez zan gelditzen ez itturririk, ez lajarik, ez ezer.

Hori ez zan Aldatzeko itturri bakarra, baiña. Aldatze kale hasieran be, behe-behekaldian, beste itturri zahar bat egon zan.  Aldatzeko kale hasieran, trenbidia pasau eta barrenian, txatarrerixa baten onduan (1980 ingurutik aurrera, txatarrerixia hustu eta Eibarko yonkixen topagune bihurtu zan). Gure sasoirako, itturrixa guztiz barriztuta zeguan, Industrias Mendizabalen eraikiñian txertatuta (gaur egun Aurrera parian dagona moduan), baiña XX. mende erdira arte itturri zahar bat zeguan. Amatiñok be gogoratzen dau, eta holaxe idatzi zeban bere blogian, han inguruan itturrixa ez ezik, ortuak eta errekia be ezagutu zittuala.

Trenbidia baiño lehentxuago Ardantzako itturri zaharra be ezagutu genduan, trenbide kontrako horman, San Juan kaletik sartu eta pare-parian. 1970 ingurura arte Eibarko basarrittarrak hantxe lotzen zittuen euren astuak, esne-partitzen hasi aurretik, edo azokarako bidian. Astuak lotzeko uztaixak be ezagutu genduzen luzaruan, astuak be desagertu ostian, gure etxetik gehixenetan Ardantzakora juaten giñalako ur bila; ez egunero, baina bai sarri-sarri (1980ko hamarkadan, gaiñera, sikute demasak egon ziran Eibarren eta ura urria lakotxia zan askotan). Ardantzako itturri zaharra be aspaldi bota zeben, 1955-2000 bittartian. Ardantza kale zaharra bota, errepidia trenbidepera eruan, tunela haundittu, etxe barrixak egin... Oinguan, baiña, itturrixak bizirik irautia lortu zeban eta Ardantzan oindiok be itturrixa dago, barrixa, baiña sasoi bateko bizimoduan lekuko.

Gregorio Mujikak idatzittako Eibarko Monografixan herri barruko itturrixak aittatzen dira, baina ez herrigunetik kanpo gelditzen diranak. Ardantzakua zaharra dala diño, eta pixkat goragokua (Aldatzeko behekua?) 1910ian egindakua. Aldatzeko goiko itturrixaz ez diño ezer; edo ez dot behintzat ezer topau.

Aldatze, 1930 inguruan. Trenbideko tunel gaiñian, itturri zaharra (egin klik erretrato gaiñian, haundixago ikusteko). Inguruan, ortu, mendi eta lur-sailak. Argazkixak: Guregipuzkoa.net, CC-by-sa.

Jardineta, XX. mende hasieran. Erdi-erdixan, "Jardín de convalecientes"; gaur egun Institutua dago toki berian.

Gure herrietako neska-mutilen artean oso ohikoa da Multikirolen programan parte hartzea. Gipuzkoan, behintzat, 8-12 urte bitarteko haurrek egiten dute. Hortik aurrera (12 urtetik aurrera) kirol federatua eta konpetizioa hasten dira, nolabait. Ordura arte, ez dago benetako lehiaketarik eta ligarik (teorian, behintzat) eta helburua kirola egitea besterik ez da, lagun artean aritzea, haurrek ohitura osasungarriak hartzea, eta abar. Aste barruan, bi egunez, entrenamenduak izaten dituzte (gehienetan ikastetxeetan bertan, haur guztiak batera), eta zapatu goizetan partiduak. Urtean zehar hainbat kirol lantzen dituzte: eskubaloia, futbola, atletismoa, hockeya, errugbia, bizikleta, judoa...

Gure kasuan aurten hasi gara multikirolen kontu honekin. Alaba oso pozik dabil, gustura.

Adin-tarte honetan, jakina, herririk gehienetan, neskek eta mutilek elkarrekin jarduten dute. Entrenamendu zein partidetan, denak batera. Orain arte ez nuen horretan zalantza izpirik izango, noski. Neska zein mutil talde berean ibili behar dira. Baina azken asteotan ikusitakoak zalantzak sortu dizkit. Izan ere, neska gehienek ez dute baloia ia ikutu ere egiten; batzuek ezta usaindu ere ez.

Orduan, pentsatzen hasi naiz, ea ez den hobeto partiduetan neskak eta mutilak bereiztea (partiduetan, diot; entrenamenduetan denak batera ondo dabiltza). Ideia solte batzuk:

• hasteko, badakit talde guztiak ez direla berdinak. Neska kopuruak, mutilen izaerak eta guztien kirol-gaitasunak zeresan handia dauka. Gainera, taldeak urtero aldatzen dira.
  
• neskak, normalean, ez dira larregi kexatzen; oraingoz, behintzat, disfrutatu egiten dute eta gustura doaz partiduetara, mutilek baino parte-hartze (askoz) txikiagoa izan arren.
  
• baina beldur naiz, 12 urtera heldu orduko, neska gehienak ez ote diren aspertuko kirolaz eta parte-hartze urri horretaz. Mutilak gero eta hobeak dira; neskek nekezago egingo dute aurrera, ez baitute ia parte hartzen.
  
• banatuz gero, neskek denbora gehiago jokatuko lukete, gehiago ikasiko, kirolarekin gehiago disfrutatuko,... eta luzaroago jarraituko.
  
• baina Multikirolen programa honen helburua zein da? konpetitzen ikastea? Ez, ba! Taldean jokatzen ikastea, onak eta ez hain onak elkarrekin aritzea, kirola aisialdiarekin lotzea eta ez irabazte hutsarekin. Eta gaur egungo neska-mutilei ulertezina irudituko litzaieke talde ezberdinetan jokatzea. Ala ez?
  

Pufa, ez dakit. Ez daukat batere garbi. Baina tira, ez naiz holako ideia "zaharkituak" dituen bakarra. Izan ere, beste herri batzuetan dagoeneko hasi dira neskak eta mutilak talde ezberdinetan jartzen.

Eibarko Multikiroletako arduradunak ere zalantzak plazaratu zituen kontu honekin. Orain urte batzuk Diario Vascon esandakoak: "En deportes colectivos al competir en equipos mixtos las chicas se ven un poco desplazas. En cambio en los individuales se sienten más cómodas. Los chicos sólo le pasan la pelota a una chica si esta destaca en el deporte. Este hecho es algo a lo que se debe buscar solución de cara a próximas ediciones".

Azken urteotan berriro berreskuratu dut irakurtzeko ohitura (5-6 urtez, ume txikiak etxean, erdi-utzita izan dudan ohitura). Irakurtzeko modua aldatu dudala ere aitortu izan dut lehenago hementxe bertan; eta liburu bat amaitzen dudanean, irakurritakoaz hausnarketa txiki bat egiteko ohitura hartu dudala ere bai, lerro batzuk idatziz (eta batzuetan publikatuz, hemen edo twitterren). Horrek asko laguntzen dit irakurritakoa hobeto barneratzen; irakurketa-prozesua benetan amaitzen.

Aurreko urteetako ohiturari jarraituta, aurtengoan ere hementxe dator azken 12 hilabeteetan irakurritako liburuen zerrenda. Blog honetan idazten ditudan mezurik "intimoenetakoak" dira irakurritakoaren inguruko hauek. Gauaren bakardadean egindako kontu sekretuak-edo. Benetan diot.

2011. urteari dagokionez, denetik egon da, betiko moduan. Estilo eta gai aldetik, handik eta hemendik edan dut. Hasteko, euskal literatura klasiko ezinbestekoa izendatu nuen zerrenda hartatik tiraka hasi naiz (Amabost egun Urgain'en, Itsasoak ez du esperantzarik,...). Idazle klasiko (eta ez hain klasiko) espainiar batzuengana ere jo dut, batzuk lehenago ere irakurriak eta gustuko nituenak (Sender, Cela, Delibes, Marsé...), beste batzuk aspaldi irakurri nahi nituenak (Vila-Matas, Laforet, Montalbán...). Polizia-eleberriak ere hortxe izan dira, amerikarrak eta eskandinabiarrak (Alta tensión, La mujer de verde...) eta gaur egungo nazioarteko idazle entzutetsu batzuk ere bai (Auster, Coetzee, Baricco...). Bukatzeko, euskal literaturari dagokionez, azken urteotan ospea izan duten (eta irakurtzeko nituen) hainbat lan "berreskuratzen" saiatu naiz (Zazpi etxe Frantzian, Belarraren ahoa, SPrako tranbia, Autokarabana...) eta azken urteko nobedaderen bat ere jausi da zakura (Kevin, Zwei Frauen, eta abar).

Emaitza orokorra? Ona edo oso ona. Zerrendako bospasei liburu izan ezik, beste gehienak gomendatuko nituzke (gehiago edo gutxiago) eta horietako batzuk baita biziki gomendatu ere. Konformatuko nintzateke 2012. urtea aurrekoaren parean balego.

Hona hemen zerrenda, irakurritako hurrenkeran. Gehien gustatu zaizkidan 10-12 liburuak izartxoz markatu ditut.

• Sakoneta. Xabier Mendiguren. Sustatu 2011. Sustatun kapituluka irakurria.
• Botchan. Natsume Soseki, 1906 (Impedimenta, 2008). Itxaropen handia nuen honekin, klasiko handi bat, Japonian asko irakurri dena... eta ez, ez nau harrapatu. Nolabait esateko, gaztelaniazko "pueril" adjektiboa jarriko nioke.
• Amabost egun Urgain'en. J.A. Loidi. 1955. Oharra blogean.
• Dos cuentos maravillosos. Carmen Martín Gaite, 1993.
• **Requiem por un campesino español. R.J.Sender, 1950 (Destino, 1980) Ona. Bere gogortasun biluzi eta izugarrian, hunkigarri, xume eta sakona.
• **100 metro. Ramon Saizarbitoria. Kriseilu, 1976. Oharra blogean.
• **La familia de Pascual Duarte. Camilo José Cela. 1942. (Destino, 1984). Gogorra, latza. Hiltzaile baten ibilerak garai bateko Espainia txiro eta bazterrekoan. Idazkera asko gustatu zait; historia gogorra.
• El amante bilingüe. Juan Marsé. Planeta, 1990. Ez da, inondik inora, nire estiloa. Eta, hala ere, azkenean gustua hartu diot.
• **Belarraren ahoa. Harkaitz Cano. Alberdania, 2004. Oharra blogean.
• Paris no se acaba nunca. Enrique Vila-Matas. Anagrama, 2003. Ez da txarra, baina luze, errepikakor eta aspergarri samarra egin zait tarteka.
• Alta tensión. Harlan Coben. RBS, 2010. Azken urteko polizia eleberririk onenen artean omen. Ez nuke hainbeste esango, baina erraz irakurtzen da (hori bai, sare sozialen inguruko trama erabat sinestezina).
• **Larrepetit. Pello Lizarralde. Erein, 2002. Oharra blogean.
• Blanco nocturno. Ricardo Piglia. Anagrama, 2010. Oso kritika onak zituen, baina ez nau erabat-erabat konbentzitu. Tarteka zoragarria iruditu zait; tarteka noraezean zebilela. Idazle hegoamerikarrekin hori gertatzen zait batzuetan...
• Itsasoak ez du esperantzarik. Luis Haranburu-altuna. Kriseilu, 1973. Oharra blogean.
• Sukkwan Island. David Vann. Ediciones Alfabia, 2010 (jat. 2008). Ez, hau ez. Oso ona ei da (2010eko libururik onena, kritikari batzuentzat), baina ez zait gustatu.
• **Tierras de cristal. Alessandro Baricco. Anagrama, 1998. Lirikoa, pollita... Estiloa gustatuz gero, ederra. Eta neri gustatu zait.
• La mujer de verde. Arnaldur Indridason. RBA, 2009 (jatorrizkoa, 2001). Oraingoan Islandiatik datoz hilketak.
• **Guía del autoestopista galáctico (Douglas Adams, 1979) Anagrama, 2007. Oharra blogean.
• Valentina Agirre. Olatz Prat. Uztarria, 2009.
• Ez obeditu inori. Mikel Peruarena. Susa, 2009.
• Fonetika Fonologia hitzez hitz. Lourdes Oñederra.EHU, 2004.
• **Zazpi etxe Frantzian. Bernardo Atxaga. Pamiela, 2009. Oharra blogean.
• El sueño del celta. Mario Vargas Llosa. Alfaguara, 2010. Oharra blogean.
• La senda oscura. Asa Larsson. Seix Barral, 2010. Ni fu, ni fa.
• Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian. Bernardo Atxaga. Erein, 1984.
• Hor hago Kevin? Kevin Heredia. Meettok, 2010. Esperimentu moduan ondo dago. Hondartzarako nobela arin bat.
• Gipuzkoako Aia herria. Altzola eta Laurgain auzunetako giza urratsa. Juan Garmendia Larrañaga. GFA, 1991.
• Agurea eta itsasoa. Ernest Hemingay. Elkar, 1990 (Joxemari Iturralde). Ipuin luze bat. Arrantzale kubatar baten 3-4 eguneko borroka arrain handi baten aurka.
• Pasionaria. Alberto Barandiaran. Elkarlanean, 1998. Pasionariaren biografia; interesgarria, nola ez.
• Telón. Agatha Christie.Editorial Molino, 1975. Poiroten azkenengo abentura. Gaztetatik apalean neukan... eta aurten irakurri dut, azkenean. Hori zor nien, gutxienez, Poiroti eta Christieri.
• Autokarabana. Fermin Etxegoien. Pamiela, 2009. Oharra blogean.
• **Fundación. Isaac Asimov. Bruguera, 1984 (1951). Bigarrengoz irakurria. Ez dit sortu orain dela 25 urteko zirrara, baina hortxe egongo da beti.
• **Rabos de lagartija. Juan Marsé. 2000. Marsé artista hutsa da.
• Retratos. Truman Capote. Anagrama, 2000. Capotek 1960 inguruan idatzitako testuak. Garai hartako hainbat pertsonaia ezagunen deskripzioak egiten ditu, zorroztasunez eta abilidade bereziarekin. Marlon Brando, Tennessee Williams, Marilyn Monroe, Elizabeth Taylor, Richard Avedon, Coco Chanel, Isak Dinesen, eta abar.
• Mi vida al aire libre. Miguel Delibes. Destino, 1989. Liburu autobiografikoa. Delibesek kirolarekin izan zuen hartu-emana kontatzen du (tenisa, igeriketa, ehiza, arrantza, txirrindula, mendizaletasuna, eta abar). Delibes beti gozagarri; oraingoak ez du maila berezi-berezirik (iazko Delibesen uzta hobea, jakina).
• **Zergatik Panpox. Arantxa Urretabizkaia. Erein, 1985 (1997). 60 orrialde eskaseko liburutxoa. Emakume separatu baten egun bat kontatzen digu, bere barne-hitzen eta pentsamenduen bidez. Semea, lana eta ahantzi ezin duen senarra. Emakume bat protagonista (eta, gainera, narratzaile) lehenengoz euskal literaturan. Bere txikian, asko gustatu zait.
• **SPrako tranbia. Unai Elorriaga. Elkar, 2001. Hunkigarria.
• **Verano. J.M. Coetze. Mondadori, 2010. Autofikzioa. Liburu ona; idazle hobea. Hamar puxtarri.
• El restaurante del fin del mundo. Douglas Adams. Anagrama, 2011 (jatorrizkoa, 1980).
• Fikzioaren izterrak. Ur Apalategi. Susa, 2010. Ipuin bilduma. Euskadi saria irabazitakoa.
• Los mares del sur. M. Vázquez Montalbán. Planeta, 1979. Oharra blogean.
• **La noche del oráculo. Paul Auster. Anagrama, 2004. Oharra blogean.
• **Nada. Carmen Laforet, 1945. Neska gazte baten ibilerak gerra osteko Bartzelonan. Itogarria, mingotsa. Lan honekin I. Planeta Saria irabazi zuen Laforet idazle gazte eta ezezagunak.
• Zwei Frauen. Joxean Agirre, 2011. Elkar. Sutsuki gomendatu zidaten, gaur egungo idazlerik onena omen, eta 2011ko libururik onenetakoa. Ondo dago. Desorekatua, aukeran. Azken ipuinak aurreko hirurak estaltzen ditu, sakontasunean, egituran, eta maila guztietan. Azken hori bikaina.
• Esperando a los barbaros. J. M. Coetzee. Debolsillo, 2010 (1980 jatorrizkoa). Torturaz, zapalketaz, beldurraz. Ezezaguna den hari diogun beldurraz; gureek eragiten digutenaz. Ona, baina niretzat ezkorregia disfrutatu ahal izateko.

Atxagaren azken eleberria amaitu eta berehala Vargas Llosaren azkena hartu nuen esku artean, "El sueño del celta", hau ere garai berean eta Kongon kokatua.

Roger Casement (1864-1916) irlandarraren biografia nobelatua da, errealitatetik nahiko gertu egon daitekeena (Casementek berak idatzitako liburu, txosten politiko eta diario pribatuak ditu oinarri). Dublinen jaioa, familia protestante batean, ideal britainiar eta kolonialistekin hazi eta hezi zen. Lanbidez ere Erresuma Batuko koroari lotuta bizi izan zen hainbat urtez eta Foreign Officeko langile izan zen. Hala ere, urteekin katoliko bihurtu zen, antikolonialista sutsu eta irlandar abertzale eta independentista. Guzti horrek heriotzara eraman zuen, 1916an urkatu baitzuten Londonen traizioa leporatuta. Heroia askorentzat, traidorea beste askorentzat.

Eleberria lau planotan dago kontatuta. Casement Londresko espetxean dago, bere aurkako epaiketako albisteen zain, laster urkatuko dutela pentsatuz. Epaiketa horren inguruko kontakizunak dira liburuan zehar gidatuko gaituztenak, baina epaiketa bera oso-oso zeharka aipatuz. Aldiz, Casementen gogoetek Kongora eta Amazonara eramango gaituzte. Britainia Handiko diplomatiko dela, zuzen-zuzenean bizi izan zituen europarrek bi herrialde horietan egindako triskantzak eta indigenen genozidioa (bietan ere kautxua eta beste lehengai batzuk lortzeko). Zapalketa horien inguruan idatzi zituen txostenek harridura eta zalaparta izugarria sortu zituzten Europa osoan eta inperioaren aurkako jarrera piztuko dute Casementengan.

Horrekin batera, irlandar errepublikaren aldeko garra ere piztuko zaio Casementi, lehen urratsak ematen ari diren Sinn Fein, IRA eta independentziaren aldeko hainbat mugimendutan buru-belarri sartuko delarik.

Lehen aipatu dudan moduan, jarraian irakurri nituen Atxagaren eta Vargas Llosaren eleberriak. Biak ere leku eta denbora berean daude kokatuta, baina ez dute inolako zerikusirik ez estiloan, ez narrazio-ereduan, ez ezertan. Bai beharbada helarazi nahi diguten mezuan.

Erabat harritu nau Vargas Llosaren jarrera irekiak, bai kolonialismoaz eta indigenen eskubideen inguruan, bai nazionalismoaz (bere bizitza publikoan azaldutakoaren oso desberdina, ia-ia aurkakoa).

"Los irlandeses somos como los  huitotos, los boras los andoques y los muinanes del Putumayo. Colonizados, explotados y condenados a serlo siempre si seguimos confiando en las leyes, las instituciones y los Gobiernos de Inglaterra, para alcanzar la libertad. Nunca nos la darán. ¿Por qué lo haría el Imperio que nos coloniza si no siente una presión irressistible que lo obligue a hacerlo? Esa presión sólo puede venir de las armas"  239. o.

Laburbilduz: liburua luze egin zitzaidan (orrialde erdiekin nahikoa), baina interesgarri ere bai (ez dakit gomendatuko nukeen, hala ere). Kautxoaren inguruan antolatu zuten negozioa ezagutzeko aukera egokia da (bai Kongon gertatutakoa, bai gero Amazoniara hedatu zena) eta baita Irlandako independentziaren aldeko mugimenduaren lehen urratsek ere: IRA, Sinn Fein, Irish Republican Brotherhood, Tom Clarke, Eoin MacNeill, Arthur Griffith, Patrick Pearse, Thomas MacDonagh...

Argazkia: Wikimedia.