Eibartik

"Eibarren korrikalari gutxi zegok". Holaxe esan digu gaur gure lankide Josu Azpillagak. Bera azpeitiarra da, eta artikulu bat atera du Uztarria.com webgunean

Horrela hasten da: "Koadrilakoekin hizketan, lehengo batean: "bai, bai, Azpeitiyen inun baino korrika gehiyo eiten eiten dek, seguru natxiok". Datu batzuk begiratuko nituela esan nion, eta konparaketa egingo nuela".

Donostiako maratoiko eta Behobia-Donostia lasterketako datuak aztertu ditu, eta ondorio nagusia: Azpeitian, Zarautzen eta Oñatin antxitxiketalari asko dago; Eibarren, Errenterian eta Pasaian oso gutxi. Hementxe datu guztiak (10.000 biztanletik gorako Gipuzkoako herriak):

Herria eta antxitxiketalariak (º/10000)
Azpeitia: 82,43
Oñati: 60,41
Zarautz: 57,25
Bergara: 55,69
Beasain: 47,9
Tolosa: 47,8
Hernani: 47,39
Hondarribia: 45,64
Donostia: 43,32
Andoain: 41,75
Lasarte-Oria: 41,48
Arrasate: 36,19
Azkoitia: 36,02
Irun: 33,74
Elgoibar: 33,21
Zumarraga: 32,76
Errenteria: 27,91
Eibar: 24,22
Pasaia: 12,11

Zergaitik ote? Arrazoi posible batzuk botatzen ditu Josuk berak:

• Antxitxiketan egiteko toki aproposa izatea: laua, leku egokiak...
• Izaeraz, "konpetitzeko" zaletasun gehiago edo gutxiago izatea herriak
• Herrian beste gauza batzuk egiteko aukera izatea edo ez
• Pertsonairen baten eragina (Azpeitian Diego Garcia)

Arrazoi asko egon daiteke, jakina, eta uste dut herri bakoitzean arrazoi berezi jakin batzuk ere egongo direla. Baina oinarrizkoa hau dela iruditzen zait: herri bakoitzaren egitura sozio-ekonomikoa.

Lankideek ezetz esan didate, baina nire ustez datuak alde ditut:

Herria Batazbestekoa 0-19 biztanleak 65-100 biztanleak
1 Azpeitia 82,43 20,1 15,6
2 Oñati 60,41 18 18,7
3 Zarautz 57,25 20,4 14,3
4 Bergara 55,69 17,5 19,2
5 Beasain 47,9 18,6 16,3
6 Tolosa 47,8 17,4 19,5
7 Hernani 47,39 18,2 16,3
8 Hondarribia 45,64 18,9 14,6
9 Donostia 43,32 16,9 19,4
10 Andoain 41,75 16,9 15,9
11 Lasarte-Oria 41,48 16,2 13
12 Arrasate 36,19 16,7 17,8
13 Azkoitia 36,02 18,5 19
14 Irun 33,74 18,1 16,8
15 Elgoibar 33,21 15,6 20,6
16 Zumarraga 32,76 16,9 18,6
17 Errenteria 27,91 15,5 16,8
18 Eibar 24,22 14,9 22,4
19 Pasaia 12,11 15,6 20,8

Datu estatistikoak Eustatetik hartu ditut. Ez dira oso-oso erabilgarriak, populazioa hiru talde handitan banatzen duelako, eta tarteko multzoa (20-64 urte bittartekoa) oso zabala delako, baina halandabe, nahikoa nire ustez. Garbi agertzen da 20 urtetik beherakoen eta 65 urtetik gorakoen artean, demaseko aldea dagoela herrien artean.

Herri beharginak eta señoritoen herriak

Zerrendako lehelengo 9 herriak herri ruralak eta turistikoak dira; asko, jauntxo-herriak, señorito askodunak. Gainera, herri gazteak, zahar gutxi eta gazte askodunak. Hiru dira "hain gazte" ez direnak: Oñati, Bergara eta Tolosa. Hain zuzen ere, Gipuzkoako herririk aristokratikoenak, jauntxo-herri historikoak.

Zerrendako azkenengo hamarrak, herri industrialak dira, 1950-1960 inguruan inmigrazio handia eukitakoak, eta normalean zaharragoak. Azkenengo hiruen datuak (Eibar, Errenteria eta Pasaia) oso argigarriak dira.

Azkoitia da salbuespen bakarra, nire teoriaren arabera goi-goian beharko lukeena. Baina Azkoitiarrek, kontra egitearren, edozer gauza. Baita lasterka egiteari uko egin ere.

Beasain ere lekuz kanpo dago, beharbada. Industrial samarra, eta señorito gutxikoa (Xabier Mendigurenek egindako deskribapena), goregi dago nire teoriaren arabera. Baina herri gaztea da (Gipuzkoako 4. gazteena), eta oso inguru rurala daukana.

Beste hainbat faktore ere badaude tartean, jakina, baina pentsatzen dut izaera sozio-ekonomiko horretan dagoela funtsa; arrazoi "extradeportiboak", esaten den moduan.

Hau da, eibartarrak eta errenteriarrak bihargin finak garela, eta zarauztarrak eta azpeitiarrak jiji-jaja-zaleak: jai asko eta lan gutxi.

Herri bakoitzeko biztanleen batazbesteko soldata ere argigarria litzatekeela uste dut, baina ez dut daturik aurkitu.

Eta Eibarren zer?

Ez nau harritu. Eibar hor behe-behean agertzea espero nuen. Eibartarrok oso onak gara kirol-antolatzaile lanetan: Futbol talde indartsua (ez bakarrik orain, baita lehenago ere), eskubaloi taldea, sekulako izena txirrindularitza lasterketak antolatzen (Arrateko igoera, Euskal bizikleta, Valenciaga...), Astelena frontoia (katedrala)... Horretan oso nota ona.

Baina kirolariak gara? Ez. Azken 40 urteotan Eibartik irten den ganorazko futbolari bakarra Pizo Gomez izan da; azkenengo pilotaria Migel Gallastegi izan zen (eta aspaldi jubilatu zen), eta munduko bizikleta guztiak egin dituen herrian ez dugu sekula txirrindulari bakar bat izan.

Eibar Euskal Herriko herririk zaharrena

Behin Eustateko datuak begiratzen hasita, beste herri batzuetako datuak ere begiratu ditut. Ondorioa ez da oso pozgarria izan: Euskal Herriko herririk zaharrena gara. Askogatik, gainera.

Hauek dira 65 urtetik gorako biztanle gehien dituzten herriak (handien artean):

Eibar: 22,4
Bilbo: 21
Pasaia:20,8
Barakaldo: 20,6
Sestao: 19,5

Eta gure mugakideak ere ez dabiltza oso urrun (Ermua izan ezik):
Markina: 21,1
Soraluze: 20,9
Elgoibar: 20,6
Elgeta: 19,7

Lagun batek esan dit: orduan, ondorio nagusia zera da, kirola egitea txarra dela, eta horregatik bizi garela hain luze Eibarren. Ba hori.

Kikili-usain olor a tigre. • Hantsa, aker-usaina; usain txarra, baina pertsonena.

Hau dok kikili-usaiña! Dutxau hari azkar!

Esakera hori nere aittak esaten zeban, sarri esan be. Hizteixetan ez dot topau, baina Lekeitio inguruan entzun izan dot. Gure etxian, behintzat, beti zentzun txar horrekin: hantsa, aker usaiña...

Gure inguruko hizkera gehienetan a>e /__u, i/ bilakaera gertatzen da. Zer esan gura du horrek? Ba, u eta i bokalen ostean, a>e ahoskatzen dela (txarrixe, etxie, bixer, ataye...). Bizkaiko ia herri guztietan gertatzen da hori (kostako Mundaka eta Lekeitio, eta gure inguruko Ermua eta Elorrio dira salbuespen bakarrak). Debagoieneko hizkera gehienetan ere arau da asimilazio hori, eta baita Gipuzkoa eta Nafarroako hainbat eskualdetan ere.

Hala ere, gure inguru guztian hain indartsua den arau hori, arau baino salbuespen da Eibarren, eta bere alboko Ermua, Elorrio, Soraluze, Bergara eta Elgetarekin egiten du bat berezitasun horretan. Eibarren ez gertatzen a>e /__u, i/ bilakaera hori. Hemen adibide bat: Selaixan dabisenian esta kasorik be! Iskua an dao ta... Len-len iskua egoten suan amen. Iskua etxian! "Beixa iskuan eske dao ba" ta artu beixa ta iskua, txabolara ero bere lekura eruan, ta iskotu ta... Gero beterinarixuak ipintzen eutzen. Baiña len, koño! Iskua nun dauan...! Tokatzen bada amen igual isko majua, ba, bueno...! Arikittatik be igual geurera. Urrengo noberak iskorik es ta "i!" Arikittan ero Barrundixan ero beste... "Banajatok!" ta "Bai, ekarri!" Iskua nun tokatzen san... Ausuetan, etxian es baeuan ba...

Hala ere, ez da erraza fenomeno hau aztertu eta azaltzea, eta salbuespenak aurkitzea erraza da. Izan ere, arau honek ez du herri guztietan eta ingurune guztietan berdin funtzionatzen. Eibarren ere berdina gertatzen da: hiztun batzuek eta ingurune batzuetan erabiltzen dute, ingurune horiek definitzea zaila delarik. Oro har, kalean nekez entzungo dugu (edo ia inoiz ere ez), baina baserritar edadetu batzuen artean jaso ahal izan ditugu adibide batzuk, gehienetan hitz solte bakanetan: ikesi, iketz, ikeratu, beittensiño, miestu, iguel, juen...

Hori bai, Aginaga auzoan, Markinako hizkeraren eraginez, bilakaera hori arrunta ez eze, arau ere badela esan daiteke. Adibiderako, Zumaran baserriko Euxebi Gisasolaren pasarte hau:

Ta txarrixek... serak... urdaixek be danak gatzes ein biar iseten sien. Bi edo iru egun euki tta barriro buelta emon ta gatza barriro. Ta gero ipini arri aundi batzuk gaiñien ta gatza artzen eben ta gero bein gatza artutakuen, urte gustien arek kitto! Arek es sien galtzen.

fueraka barrus; jugar a barrus. • Pelotajokuan danok batera jokatu; txarra egitten dabenak kanpora urtetzen dau, azkenian bakarra geldittu arte, irabazlia. Erab. Harritzekua da euskeria nagusi zan sasoian fueraka jokatzia Eibarren, eta oin barriz, erderiak indarra hartu dabenian, erdaldunak be barruka jokatzen ikustia. Sin. barru.

• Eibarko horma guztiak ziran frontoiak, e? Zelan zirkulaziñorik ez zeguan! Pelotan, fueraka eitten genduan. Fueraka zan, danok batera ekintzen gentsagun, eta tantua galtzen ebanak, jun bihar izaten eban aguazilla zaintzera, amaittu arte… Foballerako tokirik ez zan, eta pelotan eitten genduan (JQ).

Eibarko Hiztegi Etnografikoa

Eibartarrok ezagutuko dozue Ego Ibarra udal batzordea. Eibarko memoria eta ondare historikoa ikertzen eta jasotzen daben udal batzordia da. Liburugintza, hitzaldixak, erakusketak... "elitearentzako produktuak". :-) Orain best-sellerra. Joan zan astian kaleratu zeben Eibarko karta-jokoa.

Abenduaren 22xan kaleratu, eta pare bat egunian desagertu ei da Eibarko kiosko eta liburudenda guztietatik.

Kartetan Eibarko eraikin ezagunak, kale zaharrak, lanbidiak eta berbak agertzen dira. Esate baterako, eraikinen artian, Eibarko udaletxia, San Andres, Arrate, Santakurutz, itturri zaharrak, ermittak...

Lanbidiak be tarte haundixa dauke, eta pertsonai mordua agertzen da: lixiberia, granujia, arrainduna, forjarixa, raketistia, damaskinatzailea, eta abar.

Armagintziakin eta damaskinatuakin zerikusixa dauken berba zaharrak be agertzen dira: urre-gorrixa, urre-txortia, katua, otxabina... Berbok Eibarko Hiztegi Etnografikoa liburutik jaso dira.

Karten atzekaldia Leire Kareagak egin dau; kartetako irudixak Nahuel Visok eta Julen Zabaletak; konposiziño-lana Jose Valderreyk. Gasteizko Fournier etxiak kaleratu dittu kartok.

Marrazki gehixago Ego Ibarraren webguneko Eibarko karta-jokoa atalian.

Urtebarri, asmo barri. Ez dakit horrenbesterako izango ete dan, baina jende (normal) guztiak moduan, nik neuk be egin dot urte barrixan egin/aldatu biharreko kontuen zerrendia. Beste blogari batzuen ideia be hartu dot (honena, edo honena) astian liburu bat irakortzen ahalegintzia. Askotxo da. Neretzat bai behintzat, baina ahaleginduko naiz igez baino gehitxuago irakortzen. Ez edozer eta edozein modutan irakortzen, baina bai gehitxuago. Tarte hutsetan telebisiño eta Internet gitxiago (barkatuko desta Arrateko Amak), eta irakorketa gehixago.

Gustau egin jata Estebanek zelan aurkeztu daben beran zer hori:

Esta tarde me he acordado de un post sobre alcanzar los 50 libros leídos en un año, y que algún blogger más intenta, eso sí con algunas reglas que me aplico:

• Leer libros de más de 100 páginas
• No vale leer por leer
• Cualquier género es válido
• Una vez terminado el libro, hacer una reseña sobre el mismo

No lo considero como un reto o concurso, sino como potenciar más aún una de mis aficiones que más me gustan, la lectura. Sobre la última regla, prometo ir dejando una reseña de todos los libros leídos una vez terminados.

Ez dakit nik neuk azkenengo puntu hori beteko doten, baina urte barrixa ointxe hasi danez, baietz esango dot. Gero gerokuak.

Eta hasteko, esku artian dakaten zerrendatxua:

• 101. street-eko geltokia (Iñaki Zabaleta)
• Estudio estructural del euskera en Ondarroa (Karmele Rotaetxe, 1978)
• Itzalak (Iban Zaldua, 2004)
• La noche del Oráculo (Paul Auster)

Urtebarri on danori!

Urte barrixa hasteko, aspaldiko kantu bi. Musikia jakitzeko, Eibar Kantuz Kantu liburuan.

Urtebarri eguna
ez da egun txarra
kortara jausi jaku
gure sapai zaharra.

Urtebarri barri
txarri belarri
dakanak ez dakanari
zagixa bete madari!

2005a izan deila aurrekua baino hobia.

Urtero kontu berbera. Hainbat herrialdetako zientzilari eta teknikariak elkartzen dira. Urtean zehar hamaika ikerketa egin dituzte, milaka datu batu dituzte, eta horien arabera erabakitzen dute ea zein den gure itsasoaren egoera. Edo hobeto esanda, ea zenbat arrain dagoen itsasoan eta zenbat jaso dezakegun, betiere hurrengo urteetan ere martxa berdinean jarraitu ahal izateko.

Gero politikoak elkartzen dira. Zientzilarien datuak hartzen dituzte, komuneko zulotik behera bota, eta nahi dutena erabakitzen dute. Une politikoak agintzen dietena, alboko estatuarekin izandako sal-erosketan adostutako, edo ez-dakit-zein gizarte esparruren haserrea baretzeko balio duena.

Oraingoan antxoa izan da. Batzuek 85 esan; politikoek 9 erabaki. Eta denok poz-pozik etxera.

Datorren urtean berriro gerra.

Baina lasai, gaiztoak frantsesak dira. Edo norvegiarrak. Edo marokoarrak... Eta bestela beti izango da Espainiako ministroren baten errua.

Gora gu eta gure antxobillak!

Atzo euskal telebistako esatari batek: "eskubian zegoena...". Gogorrak dira giputxak geró! Lau berba besterik ez dittue ikasi bihar baturako, eta ezin... Eskubi, laister, bezela, gera...

Beste batzuk aditz-sistemia goittik behera barriztu dogu, ehundaka berba barri sartu dittugu kaskezurrian, beste horrenbeste aldaera baztartu... eta ez gara ba larregi kejau. (Edo bai).

Hau guztiau, jakiña, maittasun osoz diñotset. Azken baten, behin baino gehixagotan aittatu dot, gipuzkoarrak dirala euren euskalkixa galtzeko arrisku haundixena daukenak. Hain dago hurrian batutik eze, konturau barik euren berbetia galduko dabela.

Bizkaittar, napar eta iparraldekuok askoz garbixago daukagu zein da etxeko erregistrua, eta zein estandarra. Batuaren eragina izugarrixa da, baina eutsiko detsagu guriari. Giputxak, ostera, belaunaldi bakar batian asko galdu dabe, eta txarrena: konturatu barik.

» HARAÑE(G)UN ANTXITXIK [herenegun antxiti] (Adb.) anteanteayer; día antes de anteayer.

Harañegun antxitxik hil jakue senide bat, eta gaur arte ez dabe jakiñ ezer. / El día antes de anteayer se les murió un pariente, y no lo han sabido hasta hoy.

Toribio Etxebarriaren Lexicon del euskera dialectal de Eibar hiztegitik (online bertsioa).