Eibartik

Azken bi urteotan, Zarauzko udalak emandako beka bati esker, Zarauzko euskara eta ahozko ondarea jasotzen jardun dugu. Hainbat kontu eta pasadizo jaso ditugu, eta txori-izenak jasotzeko ere aprobetxatu dut aukera hori, lehenago Eibarren eta inguruan egin nuen antzera.

Beheko zerrendan bildu ditut Zarautzen batutakoak. Izen zientifikoaren ostean, Zarautzen jasotako izenak datoz, beltzez; ondoren, Orio (O), Zumaia (Z), Getaria (G) eta Aia (A) inguruan jasotakoak (desberdinak direnean). Zerrenda honetan, jakina, forma nagusiak azpimarratu ditut. Txori batzuen kasuan, inguruko herrietako izenak ere ezagunak dira Zarautzen, eta alderantziz.

Helbide finko honetan ere laga ditut, zerrenda osoa jaisteko aukerarekin: Txori izenak Zarautzen

Zarauzko txori izenak
Getaria, Zumaia, Orio eta Aiako zenbait izenekin batera

• Accipiter nissus: Kabiroi, Gabiroi, Kabidore, Kabirore // Gabilloi (O)
• Actitis hypoleucos: Kulixka txiki
• Aegithalos caudatus: Kaskabeltx buztanluxe
• Alauda arvensis: Txirripitto, Txirripito, Txirripirritxo // Kalandria (A)
• Alca torda: Potorra (mokomotz) // Joxebi (O), Pottorro (Z)
• Alcedo atthis: Martintxo, Martiñ arrantzale // Martin polit (O)
• Alectoris rufa: Eper
• Anas crecca: Zertzeta, Ahate txiki
• Anas plathyrrhynchos: Ahate
• Anser anser: Antzar
• Anthus sp.: Txiote, Siote, Larretxori // Arbitxori (O), Txiote (G), Zelaitxori (Z)
• Apus apus: Txirringillo, Txirringulo, Zirringillo, Txena beltz // Mitxigu (A), Mentsejo (O), Arrantxori (Z)
• Ardea cinerea: Koartza
• Athene noctua: Moxolo (txiki)
• Burhinus oedicnemus: Alka(ba)n gorri // Basoillo txiki (A), Brankoliñ (O), Pasandera (Z)
• Buteo buteo: Zapelaitz
• Calidris alba: Txilipota
• Caprimulgus europeus: Gautxori, gauiña (gutxi erabilia)
• Carduelis cannabina: Txoka
• Carduelis carduelis: Kardantxulo, Kardintxulo // Guardantxulo (O), Gardantxulo (Z)
• Carduelis chloris: Berdeloi, Berdoi // Arbitxori (A)
• Carduelis spinus: Tariñ
• Certhia brachydactyla: Okiltxori
• Cettia cetti: Errekatxindor
• Charadrius sp.: Txilipota
• Ciconia ciconia: Zigueña
• Cinclus cinclus: Urxoxo, errekaxoxo?
• Circus cyaneus: Saizuri
• Coccothraustes coccothraustes: Pintzanen giyoi
• Columba livia: Uso erdiko
• Columba oenas: Uso txiki, soloma
• Columba palumbus: Pag(o)uso, uso haundi
• Corvus corax: Bele
• Corvus corone: Bele
• Corvus monedula: Bele txiki
• Coturnix coturnix: Galeper
• Crex crex: Galeperren gilloi, Gilloi
• Cuculus canorus: Kuku
• Delichon urbica: Iñara txiki, Iñara ipurzuri, Txena txiki, Txena ipurzuri
• Dendrocopos minor: Napar-okil, Okil txiki
• Emberiza citrinella: Bordon
• Erithacus rubecula: Txantxa(n)gorri
• Falco peregrinus: Halkoi
• Falco tinnunculus: Kabiroi txiki, kabidore txiki
• Ficedula hypoleuca: Txinbo, Pikutxori
• Fratercula arctica: Eperramuxu // Getarian jasoa
• Fringilla coelebs: Pintzan // Pintxan (A), Pintxen (O), Pa(r)anda (Z)
• Fringilla montifringilla: Paseko pintzan
• Fulica atra: Hanka berde // Zumaian jasoa
• Gallinago gallinago: Istingor
• Gallinula chloropus: Uroillo
• Garrulus glandarius: Iskiaso, ixkiaso // Iskiñaso (A). Iskixu (Z)
• Gavia immer: Sakillo // Getarian jasoa
• Gavia stellata: Kaburuxo // Getarian jasoa
• Grus grus: Kurrillo
• Gyps fulvus: Putre
• Hankaluzeak (Limikolak): Kulixkak, Brankoliñak
• Hirundo rustica: Iña(r)a, Txena // Enara (A), Txena(r)a (G, Z), Txau/Txeu (Z), Ena (O)
• Hydrobates pelagicus: Billabarrika, Millabarrika
• Lanius collurio: Zaldubi, Txorihaundi?, Begihaundi?
• Larus cacchinans: Kayo handi, Kayar
• Larus fuscus: Kapabeltz
• Larus ridibundus: Kayo burubeltz, Kayo txiki // Txirriñ (Z)
• Limosa limosa: Kulixka txiki, Brankoliñ
• Loxia curvirostra: Mokoker
• Lullula arborea: Txirripitto, Txirripito
• Luscinia megarhynchos: Urretxindor
• Milvus milvus: Miru
• Morus bassana: Glope, Zanga // Getarian 'glope'; Orion zanga
• Motacilla alba: Buztainka, Buxtainka
• Motacilla cinerea: Buztainka hori
• Muscicapa striata: Txinbo
• Numenius arquata: Maietz kulixka, Kulixka haundi
• Oenanthe oenanthe: Buztanzuri
• Parus sp.: Kaskabeltz
• Passer domesticus: Txolarre // Hormatxori (A), Mokomotz (A), Eletxori (G), Txorrotxoi (O), Patxizar (Z)
• Phalacrocorax carbo: Kabarroso, Gabarroso // Kormoroi (Z)
• Phoenicurus ochruros: Buztangorri
• Phylloscopus collybita: Txepetxuri, Moitu // Putta (A)
• Pica pica: Mika
• Picus viridis: Okil
• Prunella modularis: Sasitxori // Zumaian jasoa
• Puffinus puffinus: Gabai // Kabratxori (G), Arratxori (Z)
• Pyrrhocorax pyrrhocorax: Belatxinga
• Pyrrhula pyrrhula: Motatxori, Txonta // Pintxen erreal (O), Petxugorri (Z)
• Rallus aquaticus: Uroillo txiki
• Regulus ignicapillus: Piñu-txori, Txepetxuri
• Saxicola torquata: Otatxori // Txartxar (O), Istra (G, Z)
• Scolopax rusticola: Oillagor
• Serinus serinus: Txarraskala, Txirriskala, Arbitxori // Txirriskla (O)
• Sitta europaea: Okiltxori
• Stercorarius parasiticus: Kakax buztanluxe
• Stercorarius skua: Kakax // Kakajale (O, Z), Mariko(i) (O)
• Sterna hirundo: Txirriñ, Antxeta?
• Streptopelia turtur: Tortola
• Strix aluco: Hontz
• Sturnus vulgaris: Artxoxo, Napar-artxoxo // Naparxoxo (A), Larxoxo (O), Gazteluzozo (Z)
• Sylvia atricapilla: Txinbo, Pikotxori // Burubeltx (Z)
• Sylvia communis: Txinbo
• Tetrax tetrax: Alka(ba)n zuri // Basoillo (A, O), Ahate zuri (G, Z), Mendioillo (G. Z)
• Troglodytes troglodytes: Txepetx
• Turdus iliacus: Pasadako birigarro, Naparbidigarro
• Turdus merula: Xoxo
• Turdus philomelos: Bidi(g)arro, Biri(g)arro // Begiarro (Z)
• Turdus pilaris: Pasadako kaaztarro
• Turdus viscivorus: Kaaztarro, Kaxtarro
• Tyto alba: Hontz zuri
• Upupa epops: Argioillar
• Uria aalge: Potorra (mokoluze)
• Vanellus vanellus: Egabera

Eskerrak eman nahi dizkiot, egindako ekarpenengatik, Pello Izkeaga ornitologo zarauztarrari.

Josu Mendikutek atara zeban gaixa Eibartarrak zerrendan: Lekeition "esan nau" esaten ei da, eta ez "esan dosta" edo enparaurik. Kuriosua. Banekixan Oiartzun-Hondarribia inguruan holaxen zala, baina Lekeittioko kontua ez neban ezagutzen.

Han eta hamen begiratu eta kontu horren inguruko aipamen batzuk jaso dittut.

The basque dialect of Lekeitio

Lekeittiarrak zorte haundixa dauke herri hizkeren kontu honetan: euskal filologuen artian maixu dan J.I. Hualdek euren herriko euskeria aztertu zeban oin dala 10-15 urte.

Baina suerte txarra be badake: lana inglesez idatzi zeban, ez da bape-bape dibulgatibua, eta gaiñera nahiko ediziño kaskarra daka. Hauxe da: The basque dialect of Lekeitio. J.I. Hualde, G. Elordieta eta A. Elordieta (1994).

Eta hortxe dago, 124-125. orrialdietan, Josuk aittatutako kontua.

Laburtuz: Nor-Nori-Nork eta Nor-Nork nahastau eitten dittue Lekeittion, baina datibua lehelengo pertsonia danian bakarrik, ez bestietan. (hau da, emon nau; baiña emon dotzut).

Liburutik:

"The transitive auxiliary also possesses trivalent forms (ergative-absolutive-dative) in the present indicative. (...) It should be noted that, for the case where the indirect object is a first person singular or plural, there are no distict trivalent forms, but trivalent forms are used instead. (...) The loss of the original trivalent forms for first person indirect objects is characteristic of the Lekeitio variety, and it is not found in neighboring varieties such as Ondarroa. For second and third person indirect objects, on the other hand, the distinction has been preserved in Lekeitio."

Adibide batzuk be emoten dittue:

"ikusi nau" vs. "liburúa emon nau"
"ikusi saittut" vs. "liburúa emon dotzut"

Eta oin-oharretan:

(...) The (partial) merging between direct and indirect objects in verbal morphology and case marking is a phenomenon as solecism of the coast which is found in a number of coastal towns as far away as Hondarribia (...) and Saint Jean de Luz (...). "

Azken parrafo horretan ez dabiz oso zehatz Hualde eta Elordietatarrak. Zuazok azalpen zabalagua emoten dau.

Hedadura geografikua

Zuazoren "Euskalkiak gaur" (1998) artikulu ezagunian be aittatzen da kontu hori, zelan ez (214-215 orrialdietan). Egixa esan, ez dau nabarmentzen ezaugarri berezi modura, beste kontu batzuk azaltzen dittuan bittartian aittatzen dau, besterik ez (eta pixkat lekuz kanpo, Euskal Herri Hegoaldeko ezaugarrixen artian sailkatuta datorrelako):

"Lapurdi, Nafarroa Garaia eta Gipuzkoako hizkera batzuetan (...) Nor-Nori-Nork sailekoen ordez, Nor-Nork sailekoak erabiltzen dira. Horren lekuko, Oiartzungo hauek: pena ematen nau; kantatuko zattut; alkolak enau bate ongi itten (Fraile & Fraile, 1996:118). Lapurdiko eremu zabalean bete da bilakaera hau: Bidarte, Basusarri, Arrangoitze, Senpere eta Ainhoa bitartean, behinik behin, eta hauekin bat datoz Urdazubi eta Zugarramurdi (Irizar, 1997). Nafarroa Garaian eta Gipuzkoan ez da hain erabatekoa. Usurbil-Donostia-Hernani lerroan abiatu eta Bortziriak (Bera eta Etxalar), Doneztebe eta Bertizarana bitartean gertatzen da (Irizar, 1991-1 eta 1992). Bizkaiko herri baten ere -Lekeition-, behinik behin, bada (Hualde eta alii 1994: 125-126)."

Eta jakiña, Urko abeslarixan "Zibilak esan naute" be hortxe daukagu, beti goguan.

Datozen egunotan danon ahotan ibiliko dira Durangoko Azokako nobedadiak. Badihardugu euskera elkartian be urtero kaleratzen dogu liburu(xka)ren bat, eta aurten be, nobedadiak eruango dittugu azokara. Euren artian, Elgoibarko eta Bergarako aditz-taulak.

Igez hasi giñan Deba ibarreko aditz taulen proiektu honekin.

Oñatiko udal euskaltegixak orain urte batzuk hasittako eredua jarraittu, eta herri guztietako aditz-taulak etaratzeko asmua daukagu, urtian 2-3 liburuxka. Igez Oñatiko eta Eibarko taulak argitaratu genduzen; aurten Elgoibarkuak eta Bergarakuak. Aretxabaletakuak eta Elgetakuak be prest dagoz 2007 hasieran kaleratzeko.

Argi dago honek taulok oso baliagarri izango dirala eskola eta euskaltegixetan baillarako azpieuskalkixa txertatzeko. Hori dala eta, herrixetako ikastetxe, euskera elkarte eta euskaltegixetan banatzen dittugu.

Horretaz gainera, "Euskalkian idazteko irizpideak", eta Koldo Zuazoren "Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta tokiko batua". Horrek hurrengo baterako lagako dittut.

Lau argitalpen barri! Ez da gitxi, guria moduko elkarte txiki batendako. Azken 4 urtiotan 9 argitalpen kaleratu dittugu.

Badihardugu.com webgunian dago aurtengo argitalpenen informaziño guzti-guztia eta baita argitalpen batzuk jaisteko aukeria be.

Oindiok ez jata heldu holako kontuekin ibili biharra, baina aste honetan pare bat aldiz egokittu jata parian Ratoncito Perez horren inguruko aipamenen bat. Asteburuan bertan jakin neban euskeraz Agirre xagua (edo Arregi?) deitzen ei jakola.

Eta hara! gaur bertan hauxe kaleratu da Itzul zerrendan, askoz bertsiño polit eta bertakuagua. Lehendik be entzunda nekan marigorringuari maritxu teillatuko deitzen jakola Bizkaiko toki batzuetan, baina ez nekixan zergaittik. Hamentxe:

-------------

Gaztelaniazko Ratoncito Perez dela eta, baditut bi bertsio Bizkai aldetik, antzekoak direnak: Maritxu teilatukue eta Maritxu teilatugorrixe.

Hara, baten eta bestearen kantak:

Maritxu teilatukue
altxa gona gorrije
gorde jausikue
eta ekazu barrije

Maritxu teilatugorrixe
horra hor hagine
izan arine
ta ekazu barrije

Ohituraz, abesteaz batera, hagina eta mari gorringo bat botatzen omen ziren teilatura; mari gorringoak hegan egitea zen beste hagina laster sortuko zenaren seinale. Ez zen, bestalde, saririk ematen.

----------------

Azken egunotan min pixkat dakat belaunan atzekaldian, eta nere aitxitxa Antoniokin gogoratu naiz; aitxitxakin eta berba horrekin. 90 urte inguru zekazela (fenomeno zeguan), eskilarak igotzeko orduan beti esaten zestan zankabiak mindu eitten jakozela, gogortu. Ba, nik be minduta dakat eskumako zankabia.

>> zankabe, zankape • corva. Belaunan atzeko aldia, belaunpe, iztezain.

Hiztegi Batuak ez dakar, eta Elhuyarrak bez. Eibarko Hiztegi Etnografikuan jaso genduan, bai.

Toribiok be badakar, eta han be zankabietako miña aitxakixatzat hartuta. Badirudi zankabe kotxauekin orduan bakarrik gogoratzen garala; bestela, zer diranik bez! :-)

Sareko Eibarko Hiztegixan hauxe agertzen da:

» ZANKABE, zankape (Iz.)
corva
Zankabietako miña darabitt aspaldixan (TE). / Zankapian emon zetsan ostikadiakin lurrera eratxi eban (EEE).

Gehixenetan gaur egungo kontuak ekartzen dittut blog honetara, baina oinguan Eibarko historixara egin dot salto, Eibarko herrixa sortu zan sasoira, eta gehixenbat hurrengo 150 urtietara, XIV-XV. gizaldixetara.

Euskal filologia ikasten niharduala, orain dala 3-4 urte, "Euskal Herriko historia" ikasgaixa hartu neban, eta XV. gizaldixan inguruko lan bat egin bihar izan neban. Lan xumia da, ez oso sakona, baina Interneten zaila danez jakitzia zeiñek zer billauko ete daben, sarian ipintzia pentsau dot, bateron batendako baliagarrixa izan leikialakuan. Atal barri honetan ipini dot materixala.

XIV-XV. gizaldiko historixak, burrukak, familixa ezagunak (Urkizu, Isasi, Untzueta, Mallea...), errebal barrixak (Untzaga eta Ibarra), basarrittarrak eta kaletarrak. Holako kontuak.

Hamentxe sarrerako lerro batzuk:

Eibarko Leinu Agintariak Erdi Arotik Aro Modernorako jauzian: Ahaide Nagusien Sasoitik Burgesiaren Arora

Eibar 1346an jaio zen. Jatorriz herri txikia eta garrantzi gutxikoa izan arren, XV. mende amaierarako indartzen hasia zen (demografikoki eta ekonomikoki), eta Aro Modernorako sarrera ezin hobea izan zuen herriak.

Mende eta erdiko epe horretan, gainera, herria handitu eta indartzearekin batera, botere aldaketa nabarmena ere gertatu zen: udal kontsejuaren indarra handitu ahala, ahaide nagusien boterea ahuldu egingo da. Ordura arte nagusi ziren Untzuetatarrek indarra galdu, eta euren lekuan Ibarra, Isasi, Orbea eta beste sendi "berri" burges batzuk nagusituko dira.

Lan honetan aldaketa hori aztertzen ahalegindu naiz. Eibarko kasua aztertuz, Erdi Arotik Aro Modernorako jauzi hori nola eta zergatik gertatu zen ikusiko dugu. Herria sortzean ahaide nagusiak, Untzuetatarrak, dira nagusi, Erdi Aroko egitura sozio-politikoetan sustraitutako sendia, lurretik eta baserri mundutik oso hurrean daudenak. Kontsejuak eta hiribilduak, bitartean, oso indar txikia du. 150 urteko epe laburrean, baina, egoera hori irauli egingo da, noblezia herritar eta burges berria agertzearekin batera kontsejua izugarri indartuko delako, Erdi Aroko botere izan diren ahaide nagusiak alboratuz.

Jaitsi lana PDF formatuan: Eibarko Leinu Agintariak Erdi Arotik Aro Modernorako jauzian (PDF, 970 Kb)

Holaxe diño uezabak gaurko egunkarixan, Rialto zinemia itxi egingo dala Gabonak aurretik.

Eibar iraultzaile izan zan XX. mende hasieran; herri bizixa, azkarra, aurreratua... Kultura mailan be holaxen izan zan,e ta beste herri gehixenetan zinerik ez zeguan sasoi haretan, Eibarren 3-4 zine zabaldu ziran gerra aurretik:

• Salon Teatrua, Calbeton kalian, dotoriena; 1954 inguruan jausi egin zan.
• Salon Cruceta, Estaziño kalian. Ziniaz gaiñera, saloia zan, billarrak, tabernia, musikia eta abarrak. Oindiok be, egituria bera hantxe dago, garaje bihurtuta.
• Untzagako Pabelloia, Pabellón Alfonso XIII, gaur egungo Guridineko arkupietan. Pospolo-kajia esaten zetsen, kanpotik zekan itxuriagaittik, eta halaxe desagertu zan, posporo-kajia letxe, suak hartuta, 1927 inguruan.
• Kiputxaneko frontoian be pelikulak emoten zittuen, Isasixan. Izatez tabernia zan, baina frontoia zekan eta pelikulak emoten zittuen, gehixenbat udan.

Eibarko Untzaga plazia 1920 inguruan, eta erdiko eraikin baju luzezkia, pospolo-kajia, Pabelloia.

XXI. mendera indar gitxiagokin heldu gara eibartarrok, eta horren lekuko Eibarko ziniekin gertau dana. Azkenengo 15-20 urtiotan Amaya, Coliseo eta Capitol itxi dittue. Carmelitetako domeketako zinema txikixa be desagertu zan. Eta laster Rialtua be itxiko dabe.

Panorama kaskarra.

Umiekin gauza asko ikasten da, eta sarrittan, lehenago ikusten ez zenduzen gauzak be ikusten dozuz. Begixak zabaltzen detsuez.

Holaxen gertau jata ondo da horrekin.

Gure artian ondo be ondo sartuta daukagu erderako vale hori.

Ba, Maddik, 3 urtekin, beste formula bat be badarabil vale esateko: ondo da.

• Maddi, batuizu hori!
• Ondo da.

Maddik ez dau hori asmau, jakiña. Amamagandik ikasi dau, nere amagandik. Ni neu sekula konturau barik, baiña nere amak ez dau iñoiz valerik erabiltzen. Horren ordez, ondo da darabil. Beti. Eta hau da markia, semiak ikasi ez dabena, loibiak ikasi dau!

Egixa esan, ez da ondo da, ondóda baizik. Dana batera, eta azentukeria aldatuta.

Ba horixe. Hamendik aurrera, vale gitxiago, eta ondóda gehixago.

Gero eta gehixago entzutzen dot kalian "iñobezek" hori; baitta hiztun onen artian be. Iñok bez (edo iñopez) esan biharrian, iñobezek zatar hori.

• Zeiñek egin dau hori?
• Iñobezek! (IÑOK BEZ)

Neri belarriko miña eitten desta, baiña onartu bihar dot gure artian sartu-sartuta dagola eta ohittutzen hasi biharko garala.

Horren azpixan, hasiera baten, iñobez dago.

• inor ere ez > iñor be ez > iñobez

Leku eta erabilera jakin batzuetan darabilgun "iñobez" hori, hainbeste erabiltzen dogunez (eta erderian eragiñez), beregain bihurtu da, eta erderazko nadie ordezkatzen hasi da, edozein testuingurutan.

Eta holan:

• iñok bez = iñobezek (nadie)
• iñokin bez = iñobezekin (con nadie)
• iñona bez = iñobezena (de nadie)
• iñongana bez = iñobezegana
• ...

Iñobezek, iñobezekin, iñobezena, iñobezegana, iñobezegaittik... eta kuadrilla guztia okerrak dira, baina barra-barra entzutzen dittut azkenaldixan. Gorago esan doten moduan, baitta hiztun onen artian be (ez dot hamen agirixan lagako, biharrian nere parian jarritta daguanan izena :-)).

Esate baterako:

No ha estado con nadie
Ez da egon iñobezekin (IÑOKIN EZ DA EGON)

Ezebezek

Aurreko iñobezek horren antzera, beste hau be bai:

• ezebezek
• ezebezekin (ezekin bez)
• ezebezegaittik (ezegaittik bez)
• ...

Esate baterako:

No lo haría por nada
Ez neuke eingo ezebezegaittik (EZEGAITTIK EZ NEUKE EINGO)

Eibar inguruko akatsa

Forma hori, gehixenbat gure inguruan zabaldu dala esango neuke. Interneten begiratu, eta agertzen diran adibidiak Eibarkuak, Bergarakuak eta Arrasatekuak dira gehixenbat. Billau Googlen, bestela, iñobezek edo iñobezekin. Eta tartian, 2004an Eibartarrak zerrendan agertutako komentarixo hau topauko dozue.

Ba horixe: ha'i la ha'i l'allah!

Kalpar • remolino de pelo
Buruan agertzen diran kiribilguniak.

Hiztegi gehixenetan etorri arren, esango neuke nahiko berba ezezaguna dala. Azkuek Gipuzkoa eta Nafarroan erabiltzen dala diño, baiña Eibarren be erabiltzen da, nere etxian behintzat (amona zarauztarraren eragiña?). Hiztegi Batuak marka barik dakar.

Elhuyarrek eta Hiztegia 3000ak beste esangura bat be emoten detse: ile-mataza, txima.