Eibartik

Nere aitxitxa Antoniok askotan esaten zestan, "gerria gauza txarro dok, mutil!". Ez zeban gerrako gauza larregirik kontatzen, baina bai, frentia Eibarrera heldu zanian, etxia hustu bihar, eta gauza bi bakarrik gorde zittuala: pianua eta erretratuak. Beran famelixako argazki guztiak hartu, bere pianuan barruan ezkutau, eta Bilboko lagun batzuen etxian ezkutau zittuan gerria amaittu arte.

Eskerrak!, beran etxia holaxen geldittu zalako:

Erretratuan, nere aitta zana eta bere amama Gregoria Gisasola, 1941 inguruan. Errebal kalian dagoz, gerriak erretako euren etxiaren hondarren gaiñian jarritta.

Gerrako kontuak eta nere aitxitxan pianuaren ibilerak beste egun baterako lagako dittut, baiña esan deidan, berari eskerrak millaka erretrato dakaguzela familixan, eta hori moduko altxorrik nekez topau leikiala iñun. Kaja zaharrak zabaltzen ditturazen bakoitxian pentsatzen dot hori, eta eskerrak emoten detsaraz aitxitxari eta piano zoragarrixari.

Kafe orduan barriketan.

• ba, txolota hartu ta... - batak
• zer? - bestiak
• antosiña! - hirugarrenak
• anto zer? - lehelenguak

Batzuetan harrittu eitten naiz, batian eta bestian zer gitxi ezagutzen doguzen inguruko berbak.

Eibarren normal-normala da txolot berbia. Gaztiak be, esango neuke, kanpiñian juateko txolota eruaten dabela. Eibartik 10 minutura, baiña, Azkoittixan, antuxune daroie, eta jakin bez txolota zer dan. Eta alderantziz.

Eta zer da txolota edo antosiña? Hiztegixak ez datoz bat: "bacineta; cazo; recipiente pequeño..." hainbat adiera datoz. Gehixen errepikatzen dana: acetre (RAEren arabera, "Caldero pequeño con que se saca agua de las tinajas o pozos").

Nik neuk holaxen definiduko neuke:

>> txolot · ontzi txikixa, gehixenetan kertenduna eta metalezkua. Esate baterako, mendira eruaten diranak.

Mendiko itturrixetan be egoten dira batzuetan ontzitxo batzuk, ezta? Ba horixe. Azkoittiko euskerie liburuan be, begira zer adibide datorren: "Artu mendireko antuxune motxilikin batea".

oharra: euskera batuan txolet eta antoxin idatzi bihar ei dira (Euskaltzaindiak ez dau oindiok lehelengua onartu).

Nere lankide Zaloak berba barrixa erakutsi desta gaur: "tripi-trapua". Zaloan aitta ondarrutarra da; beran herriko euskeria erdi-ezkutauta daka Eibarren bizi danetik, baina Zaloaren txikixakin jolasian, etxeko euskeriak urtetzen detsa, eta hortxe agertu jako tripi-trapua.

>> tripi-trapu rana • igela, ugaratxua.

Azkenaldixan umien artian igela besterik ez da entzutzen, baina animalixa horrek badakaz, bai, beste makiñatxo bat izen.

• Eibarren ugaratxua esaten da, eta gure inguruko herri gehixenetan antzera (ugaratxo, ugarixo, ugazixo, ugarixoso...)
• Urola kostan, xakela (azkoittiarrei be xakelak deitzen detse).
• Oñatin txantxikua (bertakuen gaitxizena be horixe da).
• Naparruako inguru batzuetan negela.

Eibartarrak zerrendan agertutako zalantza/galdera batzuk hizpide hartuta, pare bat lerro idatzi dittut gai horren inguruan. Ni be aspaldi nabil kontu horri bueltaka: "Zergaittik da okerra irten dut esatia?"

Eibartarrak zerrendako galderia zan, ia nun/zelan erabiltzen diran "irten naiz/dut" eta "atera naiz".

Salbuespenak salbuespen, esango neuke hegoaldian hauxe dala egoera orokorra SALIR esateko (Iparraldekorik, idearik bez):

IRTEN vs. ATERA

ATERA (ataa, atra, etaa...)

• Gipuzkoa ekialde guztian (Donostialdea, Tolosaldea, Oarso...), eta Nafarroan (gitxienez, Sakanan, Baztanen, Ultzaman...).

IRTEN

• URTEN: Bizkaixan eta Deba Ibarreko herri batzuetan (Eibar barne)
• ERTEN: Urola-kostan, Bergaran, Elgoibarren...
• IRTEN: Goierrin, gehixenbat

IRTEN DUT ala IRTEN NAIZ?

IRTEN iragankorra da (edo izan da) bere eremu ixa guztian: Bizkaixan, Deba Ibarrian, Urola-kosta ixa guztian, eta Goierri sartaldian (Legazpi, Segura, Urretxu...). Horretara:

• urten dot
• erten det/dot
• irten det

Nik dakidala, "irten naiz" tankerakuak Beasain ingurukuak dira gehixenbat (Zarautz ingurua be sartu leike multzo horretan). Halan da be, horixe da Euskaltzaindiak onartutako joskera zuzen bakarra: "IRTEN NAIZ". "Irten dut" estilokuak okerrak ei dira.

Antzerakua da "igo dut/naiz" kasua; eta talde horretakua be bai (nahiz eta beste neurri baten) "jolastu dut/naiz", guretzat iragankorrak izan arren, Euskaltzaindiak ez dabelako onartzen joskera hori.

Ni euskaldun fededuna naiz, eta zintzo betetzen dittut Euskaltzaindiaren arauak, baina zalantza txiki bat be badakat: hiztun gehixenok "irten dut" badiñogu, zergaittik ez dabe, gitxienez, aukeran laga? Jardun aditzakin horixe egin dabe.

Egongo da arrazoi historiko/linguistiko sendoren bat horretarako, seguru (soziolinguistikorik ez dago eta).

Sustatuk 5 urte bete dittu, eta atzo ekitaldi eder bat antolatziaz gaiñera, euskal blogarixen arteko sariketia be antolatu dau.

Orain dala pare bat urte euskal blogari guztiak ezagutzen giñan, eta erreza zan beste blogarixen gorabeherak jarraitzia. Gaur egun euskerazko 1000 blog baino gehixago dagoz, eta ezin danak ezagutu.

Sustatuko sariketiari esker, ezagutzen ez nittuan hainbat blog ezagutzeko aukeria euki dot, eta poztutzen naiz. Beste batzuen artian, honetxek aittatuko neukez:

• KomikiBloga (Andoni Salegi). Argazki blogetik harutzago, komiki blog batekin be ausartu dalako, eta zorrotz dabilelako.
• The Indezents (Mikel Alvarez). Sariketako irabazlia, zelan ez. Euskeria eta blogak ganberruak be izan leikiazela erakutsi dau. Euskal blogosferan bakarretakua.
• Bizipoz kutsakorra (Malen eibartarra). Blogarixak 18 urtetxo besterik ez; bere blogak zutoin senduak, baiña.
• Euskargazki (Ekaitz Santazilia). Hasi besterik ez da egin, baina nabarmentzekua da Euskeria eta euskal kulturia argazkixetan aurkezteko eitten diharduan ahalegiña.

Azken bi urteotan, Zarauzko udalak emandako beka bati esker, Zarauzko euskara eta ahozko ondarea jasotzen jardun dugu. Hainbat kontu eta pasadizo jaso ditugu, eta txori-izenak jasotzeko ere aprobetxatu dut aukera hori, lehenago Eibarren eta inguruan egin nuen antzera.

Beheko zerrendan bildu ditut Zarautzen batutakoak. Izen zientifikoaren ostean, Zarautzen jasotako izenak datoz, beltzez; ondoren, Orio (O), Zumaia (Z), Getaria (G) eta Aia (A) inguruan jasotakoak (desberdinak direnean). Zerrenda honetan, jakina, forma nagusiak azpimarratu ditut. Txori batzuen kasuan, inguruko herrietako izenak ere ezagunak dira Zarautzen, eta alderantziz.

Helbide finko honetan ere laga ditut, zerrenda osoa jaisteko aukerarekin: Txori izenak Zarautzen

Zarauzko txori izenak
Getaria, Zumaia, Orio eta Aiako zenbait izenekin batera

• Accipiter nissus: Kabiroi, Gabiroi, Kabidore, Kabirore // Gabilloi (O)
• Actitis hypoleucos: Kulixka txiki
• Aegithalos caudatus: Kaskabeltx buztanluxe
• Alauda arvensis: Txirripitto, Txirripito, Txirripirritxo // Kalandria (A)
• Alca torda: Potorra (mokomotz) // Joxebi (O), Pottorro (Z)
• Alcedo atthis: Martintxo, Martiñ arrantzale // Martin polit (O)
• Alectoris rufa: Eper
• Anas crecca: Zertzeta, Ahate txiki
• Anas plathyrrhynchos: Ahate
• Anser anser: Antzar
• Anthus sp.: Txiote, Siote, Larretxori // Arbitxori (O), Txiote (G), Zelaitxori (Z)
• Apus apus: Txirringillo, Txirringulo, Zirringillo, Txena beltz // Mitxigu (A), Mentsejo (O), Arrantxori (Z)
• Ardea cinerea: Koartza
• Athene noctua: Moxolo (txiki)
• Burhinus oedicnemus: Alka(ba)n gorri // Basoillo txiki (A), Brankoliñ (O), Pasandera (Z)
• Buteo buteo: Zapelaitz
• Calidris alba: Txilipota
• Caprimulgus europeus: Gautxori, gauiña (gutxi erabilia)
• Carduelis cannabina: Txoka
• Carduelis carduelis: Kardantxulo, Kardintxulo // Guardantxulo (O), Gardantxulo (Z)
• Carduelis chloris: Berdeloi, Berdoi // Arbitxori (A)
• Carduelis spinus: Tariñ
• Certhia brachydactyla: Okiltxori
• Cettia cetti: Errekatxindor
• Charadrius sp.: Txilipota
• Ciconia ciconia: Zigueña
• Cinclus cinclus: Urxoxo, errekaxoxo?
• Circus cyaneus: Saizuri
• Coccothraustes coccothraustes: Pintzanen giyoi
• Columba livia: Uso erdiko
• Columba oenas: Uso txiki, soloma
• Columba palumbus: Pag(o)uso, uso haundi
• Corvus corax: Bele
• Corvus corone: Bele
• Corvus monedula: Bele txiki
• Coturnix coturnix: Galeper
• Crex crex: Galeperren gilloi, Gilloi
• Cuculus canorus: Kuku
• Delichon urbica: Iñara txiki, Iñara ipurzuri, Txena txiki, Txena ipurzuri
• Dendrocopos minor: Napar-okil, Okil txiki
• Emberiza citrinella: Bordon
• Erithacus rubecula: Txantxa(n)gorri
• Falco peregrinus: Halkoi
• Falco tinnunculus: Kabiroi txiki, kabidore txiki
• Ficedula hypoleuca: Txinbo, Pikutxori
• Fratercula arctica: Eperramuxu // Getarian jasoa
• Fringilla coelebs: Pintzan // Pintxan (A), Pintxen (O), Pa(r)anda (Z)
• Fringilla montifringilla: Paseko pintzan
• Fulica atra: Hanka berde // Zumaian jasoa
• Gallinago gallinago: Istingor
• Gallinula chloropus: Uroillo
• Garrulus glandarius: Iskiaso, ixkiaso // Iskiñaso (A). Iskixu (Z)
• Gavia immer: Sakillo // Getarian jasoa
• Gavia stellata: Kaburuxo // Getarian jasoa
• Grus grus: Kurrillo
• Gyps fulvus: Putre
• Hankaluzeak (Limikolak): Kulixkak, Brankoliñak
• Hirundo rustica: Iña(r)a, Txena // Enara (A), Txena(r)a (G, Z), Txau/Txeu (Z), Ena (O)
• Hydrobates pelagicus: Billabarrika, Millabarrika
• Lanius collurio: Zaldubi, Txorihaundi?, Begihaundi?
• Larus cacchinans: Kayo handi, Kayar
• Larus fuscus: Kapabeltz
• Larus ridibundus: Kayo burubeltz, Kayo txiki // Txirriñ (Z)
• Limosa limosa: Kulixka txiki, Brankoliñ
• Loxia curvirostra: Mokoker
• Lullula arborea: Txirripitto, Txirripito
• Luscinia megarhynchos: Urretxindor
• Milvus milvus: Miru
• Morus bassana: Glope, Zanga // Getarian 'glope'; Orion zanga
• Motacilla alba: Buztainka, Buxtainka
• Motacilla cinerea: Buztainka hori
• Muscicapa striata: Txinbo
• Numenius arquata: Maietz kulixka, Kulixka haundi
• Oenanthe oenanthe: Buztanzuri
• Parus sp.: Kaskabeltz
• Passer domesticus: Txolarre // Hormatxori (A), Mokomotz (A), Eletxori (G), Txorrotxoi (O), Patxizar (Z)
• Phalacrocorax carbo: Kabarroso, Gabarroso // Kormoroi (Z)
• Phoenicurus ochruros: Buztangorri
• Phylloscopus collybita: Txepetxuri, Moitu // Putta (A)
• Pica pica: Mika
• Picus viridis: Okil
• Prunella modularis: Sasitxori // Zumaian jasoa
• Puffinus puffinus: Gabai // Kabratxori (G), Arratxori (Z)
• Pyrrhocorax pyrrhocorax: Belatxinga
• Pyrrhula pyrrhula: Motatxori, Txonta // Pintxen erreal (O), Petxugorri (Z)
• Rallus aquaticus: Uroillo txiki
• Regulus ignicapillus: Piñu-txori, Txepetxuri
• Saxicola torquata: Otatxori // Txartxar (O), Istra (G, Z)
• Scolopax rusticola: Oillagor
• Serinus serinus: Txarraskala, Txirriskala, Arbitxori // Txirriskla (O)
• Sitta europaea: Okiltxori
• Stercorarius parasiticus: Kakax buztanluxe
• Stercorarius skua: Kakax // Kakajale (O, Z), Mariko(i) (O)
• Sterna hirundo: Txirriñ, Antxeta?
• Streptopelia turtur: Tortola
• Strix aluco: Hontz
• Sturnus vulgaris: Artxoxo, Napar-artxoxo // Naparxoxo (A), Larxoxo (O), Gazteluzozo (Z)
• Sylvia atricapilla: Txinbo, Pikotxori // Burubeltx (Z)
• Sylvia communis: Txinbo
• Tetrax tetrax: Alka(ba)n zuri // Basoillo (A, O), Ahate zuri (G, Z), Mendioillo (G. Z)
• Troglodytes troglodytes: Txepetx
• Turdus iliacus: Pasadako birigarro, Naparbidigarro
• Turdus merula: Xoxo
• Turdus philomelos: Bidi(g)arro, Biri(g)arro // Begiarro (Z)
• Turdus pilaris: Pasadako kaaztarro
• Turdus viscivorus: Kaaztarro, Kaxtarro
• Tyto alba: Hontz zuri
• Upupa epops: Argioillar
• Uria aalge: Potorra (mokoluze)
• Vanellus vanellus: Egabera

Eskerrak eman nahi dizkiot, egindako ekarpenengatik, Pello Izkeaga ornitologo zarauztarrari.

Josu Mendikutek atara zeban gaixa Eibartarrak zerrendan: Lekeition "esan nau" esaten ei da, eta ez "esan dosta" edo enparaurik. Kuriosua. Banekixan Oiartzun-Hondarribia inguruan holaxen zala, baina Lekeittioko kontua ez neban ezagutzen.

Han eta hamen begiratu eta kontu horren inguruko aipamen batzuk jaso dittut.

The basque dialect of Lekeitio

Lekeittiarrak zorte haundixa dauke herri hizkeren kontu honetan: euskal filologuen artian maixu dan J.I. Hualdek euren herriko euskeria aztertu zeban oin dala 10-15 urte.

Baina suerte txarra be badake: lana inglesez idatzi zeban, ez da bape-bape dibulgatibua, eta gaiñera nahiko ediziño kaskarra daka. Hauxe da: The basque dialect of Lekeitio. J.I. Hualde, G. Elordieta eta A. Elordieta (1994).

Eta hortxe dago, 124-125. orrialdietan, Josuk aittatutako kontua.

Laburtuz: Nor-Nori-Nork eta Nor-Nork nahastau eitten dittue Lekeittion, baina datibua lehelengo pertsonia danian bakarrik, ez bestietan. (hau da, emon nau; baiña emon dotzut).

Liburutik:

"The transitive auxiliary also possesses trivalent forms (ergative-absolutive-dative) in the present indicative. (...) It should be noted that, for the case where the indirect object is a first person singular or plural, there are no distict trivalent forms, but trivalent forms are used instead. (...) The loss of the original trivalent forms for first person indirect objects is characteristic of the Lekeitio variety, and it is not found in neighboring varieties such as Ondarroa. For second and third person indirect objects, on the other hand, the distinction has been preserved in Lekeitio."

Adibide batzuk be emoten dittue:

"ikusi nau" vs. "liburúa emon nau"
"ikusi saittut" vs. "liburúa emon dotzut"

Eta oin-oharretan:

(...) The (partial) merging between direct and indirect objects in verbal morphology and case marking is a phenomenon as solecism of the coast which is found in a number of coastal towns as far away as Hondarribia (...) and Saint Jean de Luz (...). "

Azken parrafo horretan ez dabiz oso zehatz Hualde eta Elordietatarrak. Zuazok azalpen zabalagua emoten dau.

Hedadura geografikua

Zuazoren "Euskalkiak gaur" (1998) artikulu ezagunian be aittatzen da kontu hori, zelan ez (214-215 orrialdietan). Egixa esan, ez dau nabarmentzen ezaugarri berezi modura, beste kontu batzuk azaltzen dittuan bittartian aittatzen dau, besterik ez (eta pixkat lekuz kanpo, Euskal Herri Hegoaldeko ezaugarrixen artian sailkatuta datorrelako):

"Lapurdi, Nafarroa Garaia eta Gipuzkoako hizkera batzuetan (...) Nor-Nori-Nork sailekoen ordez, Nor-Nork sailekoak erabiltzen dira. Horren lekuko, Oiartzungo hauek: pena ematen nau; kantatuko zattut; alkolak enau bate ongi itten (Fraile & Fraile, 1996:118). Lapurdiko eremu zabalean bete da bilakaera hau: Bidarte, Basusarri, Arrangoitze, Senpere eta Ainhoa bitartean, behinik behin, eta hauekin bat datoz Urdazubi eta Zugarramurdi (Irizar, 1997). Nafarroa Garaian eta Gipuzkoan ez da hain erabatekoa. Usurbil-Donostia-Hernani lerroan abiatu eta Bortziriak (Bera eta Etxalar), Doneztebe eta Bertizarana bitartean gertatzen da (Irizar, 1991-1 eta 1992). Bizkaiko herri baten ere -Lekeition-, behinik behin, bada (Hualde eta alii 1994: 125-126)."

Eta jakiña, Urko abeslarixan "Zibilak esan naute" be hortxe daukagu, beti goguan.

Datozen egunotan danon ahotan ibiliko dira Durangoko Azokako nobedadiak. Badihardugu euskera elkartian be urtero kaleratzen dogu liburu(xka)ren bat, eta aurten be, nobedadiak eruango dittugu azokara. Euren artian, Elgoibarko eta Bergarako aditz-taulak.

Igez hasi giñan Deba ibarreko aditz taulen proiektu honekin.

Oñatiko udal euskaltegixak orain urte batzuk hasittako eredua jarraittu, eta herri guztietako aditz-taulak etaratzeko asmua daukagu, urtian 2-3 liburuxka. Igez Oñatiko eta Eibarko taulak argitaratu genduzen; aurten Elgoibarkuak eta Bergarakuak. Aretxabaletakuak eta Elgetakuak be prest dagoz 2007 hasieran kaleratzeko.

Argi dago honek taulok oso baliagarri izango dirala eskola eta euskaltegixetan baillarako azpieuskalkixa txertatzeko. Hori dala eta, herrixetako ikastetxe, euskera elkarte eta euskaltegixetan banatzen dittugu.

Horretaz gainera, "Euskalkian idazteko irizpideak", eta Koldo Zuazoren "Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta tokiko batua". Horrek hurrengo baterako lagako dittut.

Lau argitalpen barri! Ez da gitxi, guria moduko elkarte txiki batendako. Azken 4 urtiotan 9 argitalpen kaleratu dittugu.

Badihardugu.com webgunian dago aurtengo argitalpenen informaziño guzti-guztia eta baita argitalpen batzuk jaisteko aukeria be.

Oindiok ez jata heldu holako kontuekin ibili biharra, baina aste honetan pare bat aldiz egokittu jata parian Ratoncito Perez horren inguruko aipamenen bat. Asteburuan bertan jakin neban euskeraz Agirre xagua (edo Arregi?) deitzen ei jakola.

Eta hara! gaur bertan hauxe kaleratu da Itzul zerrendan, askoz bertsiño polit eta bertakuagua. Lehendik be entzunda nekan marigorringuari maritxu teillatuko deitzen jakola Bizkaiko toki batzuetan, baina ez nekixan zergaittik. Hamentxe:

-------------

Gaztelaniazko Ratoncito Perez dela eta, baditut bi bertsio Bizkai aldetik, antzekoak direnak: Maritxu teilatukue eta Maritxu teilatugorrixe.

Hara, baten eta bestearen kantak:

Maritxu teilatukue
altxa gona gorrije
gorde jausikue
eta ekazu barrije

Maritxu teilatugorrixe
horra hor hagine
izan arine
ta ekazu barrije

Ohituraz, abesteaz batera, hagina eta mari gorringo bat botatzen omen ziren teilatura; mari gorringoak hegan egitea zen beste hagina laster sortuko zenaren seinale. Ez zen, bestalde, saririk ematen.

----------------

Azken egunotan min pixkat dakat belaunan atzekaldian, eta nere aitxitxa Antoniokin gogoratu naiz; aitxitxakin eta berba horrekin. 90 urte inguru zekazela (fenomeno zeguan), eskilarak igotzeko orduan beti esaten zestan zankabiak mindu eitten jakozela, gogortu. Ba, nik be minduta dakat eskumako zankabia.

>> zankabe, zankape • corva. Belaunan atzeko aldia, belaunpe, iztezain.

Hiztegi Batuak ez dakar, eta Elhuyarrak bez. Eibarko Hiztegi Etnografikuan jaso genduan, bai.

Toribiok be badakar, eta han be zankabietako miña aitxakixatzat hartuta. Badirudi zankabe kotxauekin orduan bakarrik gogoratzen garala; bestela, zer diranik bez! :-)

Sareko Eibarko Hiztegixan hauxe agertzen da:

» ZANKABE, zankape (Iz.)
corva
Zankabietako miña darabitt aspaldixan (TE). / Zankapian emon zetsan ostikadiakin lurrera eratxi eban (EEE).