Eibartik

Eibarko udaleko kultura sailak Ekultura izeneko argitalpen bat kaleratzen du hilero. Agenda moduko bat da: hilean zehar Eibarren izango ditugun ekitaldien laburpena. Ez dakit zer eragin izango duen herrian, baina niri gustatzen zait eta erabilgarria dela esango nuke.

Aldizkaritxo horren hizkuntza politika ere zuzena begitantzen zait: elebiduna da. Baina benetan elebiduna. Artikulu batzuk gaztelaniaz daude eta beste batzuk euskaraz. Kitto. Erdaldunek ere somatu dezatela tarteka beste hizkuntza batzuk ere badirela. Beti pentsatu izan dut horixe dela bidea horrelako ekimenetan.

Zoritxarrez, azkenaldian gaztelania hasi da nagusitzen euskararen gainetik. Orain arte nahiko parekatuta egon ondoren, azken 2-3 aleetan euskara zokoratuta geratzen hasi da. Euskarazko eduki gutxiago, eta gainera bigarren mailako edukietarako sarritan: elkarrizketak, umeen kontuak, laburpenak... Informazioa, berriz, gaztelaniaz.

Hementxe dituzue azkenengo ale biak:

• 2008ko apirila
• 2008ko martxoa

Apirileko alean, esate baterako:

• Zirkoa eta txontxongiloak: elebiduna (informazioa erderaz, elkarrizketa euskaraz)
• Carmen opera: erdaraz
• Bilboko txistularien artikulua: erdaraz (laburpena euskaraz)
• Paulino Lañagaren liburua: erdaraz (testua eta biografia); elkarrizketa labur-laburra euskaraz
• Liburutegi berria: erdaraz (haurren inguruko atal labur-laburra euskaraz)
• SD Eibar el_documental: erdaraz (laburpena euskaraz)
• Inalanbrikak: euskaraz

Espero dut datozen hileetan lehengo bidera itzultzea (edo, are gehiago, euskara, behingoz, gaztelaniaren gainetik jartzea).

*Oharra: azkenaldixan dragia ipinitta ibili naiz eta blog hau nahiko geldirik egon da. Kendu dot draga-zirixa eta ia abixadia hartzen hasten naizen. Ez da seinale txarra izango.

Azken astiotan behin baiño gehixagotan esan deskue edurra zetorrela, baiña kale. Kaixorik be ez dot ikusi gure buru gaiñian. Atzo bai. Atzo Debatik gora sartu ziran, itsasoko giro txarretik barrura, babesera. Urkuzuko parke gaiñian ikusi nittuan arratsaldian, eta gaur goixian Azittain inguruan.

Eta hasi da edurra.

Cuando el grajo vuela bajo, hace un frío del carajo. Eibarren ez dago belatxingarik. Edurra eta hotza datozenian kaixuak ikusten doguz.

Draga esaten zaio Eibarren (eta inguruko herrietan) frenoari. Gaur egun balazta eta galga nagusitu dira euskara estandarrean (eta hitz modernoagoak, disko-balazta, galga-likidoa...), baina gurdien garaian, draga erabiltzen zen Eibarren gurdiei eusteko (azken batean, gurpila geldiarazten zuen egur zati bat).

Joan dira gurdiak eta joan dira garai bateko dragak, baina jende nagusiak oraindik erabiltzen du draga hitza, batez ere esakera honetan: dragia ipinitta ibili.

dragia ipinitta ibili · trabatuta ibili edo ezinean, behar baino motelago eta nekezago.

Azkenaldian Zumaian egin ditugun ibileretan hitz berria aurkitu dut: taosa.

Kostaldean sortzen den lainoa da taosa, eguraldi ona izan arren, kostako herriak eta hondartzak estaltzen dituen behelaino hori.

Aste honetan ere izan dute Zumaian, eta horrela erakutsi digu Baleike aldizkariak, Taosa 2008 izenburupean.

Hiztegietan ez dut aurkitu. Urola kostako gainontzeko herrietan ere, antza, ez da erabiltzen. Zumaian, aldiz, bertako-bertako dute taosa.

Interneten ere erreferentzia gutxi aurkitu dut, eta denak ere Zumaiari lotutakoak. Besteak beste, Luix Unanue argazkilariaren bat, Taosa ilunabarrean.

Zumaiako kostaldeak ematen du, bai, argazkietarako.

Eibartik kanpo (eta baitta Eibarren be), harrigarrixa eitten jakue koko-jantzi berbia. "Koko-jantzi? zer da koko-jantzi?". Ba, disfrazatu, mozorrotu.

Hain harrigarrixa be ez da, azken batian gauza berbera diralako koko-jantzi eta mozorrotu: zomorro itxura hartu. Hau da, vestirse de bicho, hori da-eta aratuste tradizionaletan eitten dana.

Izan be, disfraza eta zomorro itxuria euskalki gehixenetan topauko doguz alkarrekin. Hurrengo berba guztiak disfraza esan gura dabe, baina baitta bicho be:

• mozorroa
• zomorroa, zamorroa
• zamua, txamua
  
• koko(-jantzia)
• kukumarro(-jantzia)
• mamua

Erro desberdinekua dirudi, lehenengo begiratuan behintzat, Gipuzkoako txantxo (txantxotu).

Argazkixan, Manex koko-jantzitta, zentzu bikotxian, har edo koko jantzitta zeguan-eta. 

Lehenago ere aipatu izan dugu gai hau Eibartarrak zerrendan, esate baterako 2005ko urtarrilean: Aratoste ala Aratuste?. Orduko hartan ahozko erabileraren gainean galdetzen nuen (egia esan, zalantza gutxi daukat gai horren inguruan: Eibarren "aratuste" erabiltzen da, gehienbat, ahozko jardunean).

Eibarko hiztegirako lehenengo aldaera hori aukeratu genuen (aratuste), bi arrazoitan oinarrituz:

• Aldaera hori da nagusi Eibarren
• Aldaera hori agertzen da hiztegi nagusietan, esate baterako, Elhuyarren, eta Aratuste onartu du Euskaltzaindiak.

Hala ere, Eibarko udalak antolatzen dituen ekitaldi, lehiaketa eta abarretan, Aratosteak izena arautu eta zabaldu du azken urteotan (adibidez hau). Udalaren bideari jarraituz, zenbait elkartek eta herri-komunikabidek ere Aratosteak aldaera darabilte, baita EibarOrg webgune honetan bertan ere :-)

Horretarako arrazoi bakarra Toribio Etxebarriaren hiztegia izan daiteke, idazleak Aratoste jaso baitzuen 1963an egindako bilduman.

Eibarren Aratoste ere erabiltzen dela ukatu barik, esango nuke ez dagoela inolako arrazoirik bide horretatik jarraitzeko, gaur egun erabat arautu eta nagusitu baita, ahoz zein idatziz, Aratuste aldaera.

Are gehiago: esango nuke guzti horren atzetik Juan San Martinen eskua dagoela. San Martinek behin baino gehiagotan defendatu zuen Aratoste (= Haragi + Oste) etimologia, eta San Martin bera ibili zen Toribio Etxebarriaren lana zuzentzen. San Martin ez zen bakarra izan, beste zenbait idazlek ere bide horretatik jarraitu zutelako hitz honekin.

...........

Oharra: artikulu honetako lotura batzuk 2016an zuzendu edo aldatu ditut, 2008ko batzuk honezkero apurtuta zeudelako.

Euskararen geografia historikoa

Adolfo Arejita, Ander Manterola eta Segundo Oar-Arteta (Labayru ikastegia)
Eusko Jaurlaritzak kaleratu du liburu hau, oraintsuan martxan jarri duen bilduma baten barruan, Euskara Mintzagai bilduma. Hauxe izan da lehenengo alea. Dibulgazio lanak izango dira, ez sakonegiak, kanpotarrak eta jende gaztea erakartzeko ere pentsatuak. Lehenengo ale hau gustatu zait. Arina da, koloretsua... bere helburuak betetzeko egokia. Egileen balioa ere, ezin da zalantzan jarri. Niri, neurri batean, arinegia ere iruditu zait, eta mapa gehiago edo zehatzagoak eskertuko nituzke, baina, oro har, hasiera egokia iruditu zait Euskara Mintzagai bilduma honentzat. Gainera, Jaurlaritzak PDF formatuan ere jarri du eta Interneten kontsultatu daiteke HTML formatuan. Ez da gutxi!

Burdin Aroko Herri Harresituak Gipuzkoan

Xabier Peñalver eta Sonia San Jose. 2003. Gipuzkoako Foru Aldundia
Hau ere beste bilduma batean kaleratutako liburua, Bertan Bilduman. Izugarri gustatzen zait Bertan Bilduma. Bilduma ederra, maketazio dotorea, argazki zoragarriak, testu egokiak... Bilduma hau ere erakunde publiko baten lana da (Gipuzkoako Foru Aldundia) eta sarean dago. Azken aleak PDFan jaisteko aukera dago. Zorionak, hauei ere!

Atzoko Zegama

Xabier Azurmendi Agirre. 1997. Eusko Ikaskuntza
Eusko Ikaskuntzak kaleratzen duen Lankidetzan Bildumaren 3. alea, 1997koa. Liburu sakona, informazio mordoa daukana. Etnografia eta tokiko historia gustatzen zaigunontzat, liburu ederra.

Zeintzuk dira Eibarko hillabete izenak? Holaxen galdetu deste.

Galdera erreza dirudi, baina erantzuna ez da hain erreza. Hil izenetan nahaste-borraste haundixa dago, Eibarren ez ezik, Euskal Herri guztian.

Hiru arrazoi ipiniko neukez:

• egutegixen bittartez hainbat eskualdetako hillabete-izenak zabaldu dira Euskal Herri osuan (gaur egun Seaska edo Kutxako egutegixak dagozen moduan, azken 100 urtiotan makiñatxo bat egon dira)
• euskera estandarrak (lehenago gipuzkeriak eta orain batuak) indar haundixa euki dabe kontu honetan. Hillabete izenak estandarizatzeko ahalegiña egon da beti (eta ondo deritzot)
• erderian eragiña izugarrixa izan da hillabete izenetan; bai, behintzat, Eibar inguruan (eta esango neuke Hegoaldeko toki askotan gertatu dala).

Ondorixua: gaur egun, euskera batuko izenak eta erderazkuak nagusittu dira eibartarren artian, bizkaierazko beste batzuen gaiñetik. Halan da be, izen batzuk oindiok bizirik dagoz. Hauxe da jende nagusixan artian jaso dotena:

1. enerua; urtarrilla be oso ezaguna da, baina ez dakit barrixa edo zaharra dan (ilbeltza ez)
2. febrerua (zezeilla bizkaittarra ez da ezagutzen; otsaila bez); katailla ezaguna da (katuen hilla)
3. martixa / martzua (martxua ez)
4. aprilla
5. maietza
6. juniua
7. juliua
8. aboztua / agostua
9. agorra / setienbria (irailla ez)
10. urrixa / oktubria
11. zemendixa / nobienbria (azarua ez)
12. abendua / dizienbria

Loraila, lotazila, garila, gabonila, garagarrila... holakorik ez dot entzun, ez Eibarren, ez inguruko herrixetan. Zer esanik ez, uztaila edo ekaina.

Eguneraketa: oferta hau amaittu da.

Manex nahiko koskortuta daukagu eta ume txikixen bi silla daukaraz etxian.

Iñork nahi dittu?

Batek 4 urte dakaz (argazkikua); bestiak urtebete. Pixkat zaharrak dare, baina erabiltzeko moduan. Penia emoten desta botatzia.

Nahi badozue, eskatu!

Ohituta dago. Ez da lehenengo eguna eta aspaldi ahaztu zitzaion beldurra. Gaurkoan ere hasi da begiratzen plastikozko betaurrekoetan barrena eguzki gorria. Hasi da begiratzen mendi eta basoak; gerturatzen, handitzen, ikusten dituen zuhaitz eta basoak, eten barik itxuraldatzen, kaleidoskopioan bezalatsu; hasi da gozatzen belarrietako hozkirria eta ilea lardaskatzen dion haizea, Igoneren zigarroak fraketan egin zion zulotik sartzen den haize zurrunbiloa. Baina, aspaldion, sasoi bateko zirrara garratza falta zaio; bihotza motelegi, "dagoeneko taupadak ere ez dizkiat entzuten!". Dena ederregi; dena aspergarri. "Oraindik ez" diotsa buruari "beste 10 segundu eta orduan". Eta hitz horiek bere aurreneko eguna dakarkiote gogora, orduko izua eta ezinegona, zurkaitzaren dardara, adrenalina irakiten eta arnasa estutzen. Baina ez da nahikoa, oraindik erdi-hilda, horretarako hobe etxean egon. "Beste 10". Eta hasi da arnasaren hotsa haizearen txistua ixilarazten, hasi da guanteen azpian odola nabaritzen, hasi da hazkura bizkarrezurra harrapatzen, "hasi nauk bizirik sentitzen". Lagunak aspaldi atzean. Berak aurrera. "Beste 5 eta kitto". Bost, bihotza sahiets artean sartu ezinda; lau, arnasa latzak min estarrian; hiru, "adrenalina!"; bi, urruti Igone orruka "tira! tira!"; bat, esku dardartiak uhala hartu eta "tira!"; zero; beranduegi. Lepo gainetik begira eta goian, urrun, parakaidas gorri bat eta urdin-hori bi. Ziurtasuneko bigarren uhalari tira, baina beranduegi. Behean, adrenalinak lausotzen dizkion begien aurrean, zuhaitzak eta basoak handitzen.