Eibartik

Oier Gorosabelek berba batzuen jatorrixaz galdetu, eta Amatiñok erantzun. Eibartarrak zerrendan izan da. Hamentxe laburpena:

ANTZINA

Latinezko "ante"tik omen dator: Italieraz, anzi; frantses zaharrez, ainz; okzitanoz eta katalanez, ans; galegoz eta portugaleraz, anciao; eta euskeraz, aintzin. Espainerazko "anciano" ere hortik dator, oso aspaldidanik.

EDO - ETA

EDO (O) eta ETA (Y), biak datoz latinetik. Lehenengoaren jatorria AUT da, eta bigarrenarena ET. Frantsesez oraindik ere ET da eta, gezurra dirudien arren, gaztelaniazko itxuraldaketa: ET-EI-I.

ERREKA

Hainbat dira latinetik datozen hitzak, erabat euskaldunak ematen duten arren. Esate baterako, nik uste nuen ERREKA guztiz euskalduna zela baina REGAR (ERREGAR) eta REGATAren senide da.

BEGIRATU

Eta, harrigarriagoa dena, Koldo Mitxelenari noizbait irakurri izan diodanez (orain ez dakit baina behar izatekotan aurkituko nuke, gai honetaz bere bizpahiru liburu baino ez baitaukat) BEGIRATU latinetik omen dator. Edonor esango luke begi bistakoa dela euskal jatorria, BEGI-RA-TU, euskara hutsa alegia. Ba ez, latinezko VIGILAREtik omen dator. Hau da BEILA-TU (gau beila) eta BEGIRATU jatorri berekoak dira.

LAGA

Sustraia LAXUS (laxo, nasai) da. Lehena aditza, latinez, LAXARE. Eta gaztelera zaharrean LEXAR, XIII menderarte. Handi aurrera DEXAR eta, azkenik, DEJAR. Okzitanoz LAISSAR, frantsesez LAISSER eta italieraz LASCIARE.

Abenduaren 28an, arratsaldeko 7,30etan, Portalean, Euskal Bizikletak Eibarko udalari 1996an eman eta Ego Ibarra Batzordeak aurten zaharberritu duen V. Bicicleta Eibarresa 16 mmko pelikula aurkeztuko da. Xabier Usabiaga kazetariak aurkeztuko du.

Pelikula 1956koa da, 34 minutu ditu eta urte hartako edizioko bost etapak daude jasota.

Sailkapen nagusia hauxe izan zen: irabazle nagusia eta mendiko sailkapenarena, Jesus Loroño; bigarrena, Jesus Galdeano, eta hirugarrena, Miguel Bover.

Laster kaleratuko da Toribio Etxebarriaren Viaje por el país de los recuerdos liburuaren 3. argitarapena. Orijinala 1968xan kaleratu zan Mexikon, Toribio hil eta gitxira; bigarrena Eibarko udalak kaleratu zeban 1990ian, Juan San Martinen hitzaurriakin.

Aurreko ediziño bixak agortuta dagoz, eta 2005. urte hasierarako kalian egongo da hirugarren ediziñua. Argitarapen barri horretarako hitzaurre labur bat egin dot: Toribioren bibliografixian bildumatxua, eta biografixa motza.

Orain dala 6-8 urte irakorriko neban liburu hori, eta harrezkero beste birrittan irakorri dot. Larregi esatia izango da, baina beti pentsau izan dot, liburu hori derrigor irakorri biharko zebela Eibarko bigarren hezkuntzako ikasliak. Liburu hori barriro liburudendetan egotia pozgarrixa da benetan. Etxebarria bere gaztaroko ipuin eta kontakizunak batzen ahalegindu zan, beste inongo helburu barik, baina 1890 eta 1940 bittarteko Eibarko historixia, bizimodua eta ohitturak ezagutzeko liburu aparta eskindu zeskuan. Anekdota hutsetik hasi, baina benetako historia lokala egin zeban idazliak.

Harañegun arratsaldian deittu zesten Correotik: "oye! el libro ese de Toribio Echevarría que vais a sacar... te queríamos sacar una foto... con la primera edición del libro...". Julio Calleja ahalegindu da, baina nerekin jai dauka; ezin danian ezin da, eta argazkixak, naturaltasuna eta ni neu, gatxa alkarrekin ondo konpontzia.

Gaur dakar notizia El Correo egunkarixak.

Diario Vascon be antzerako artikulua.

Urteroko osteratxua egin dot aurten be. Badagoz urtero-urtero bete biharreko rito sakratu batzuk: sanblasak ein, Arrate egunian sagardaua edan, sanandresetan talua jan... eta Durangoko azokan sartu-urten bat egin.

Aurtenguan inoiz baino lehenago egin dot: lehelengo egunian bertan. Gustora egoten zan. Jendetxua bai, giro politta, baina beste egun eta urte batzuetako bultzakada eta zoramenik ez.

Lehelengo Badihardugu euskara elkartearen mahaixan egon naiz. 13:00-15:30 bittartian. Txandarik errezena; suertia euki dot. Liburu batzuk saldu, eta gero erostera.

Durangoko generua

Aurten pozik etorri naiz. Gastautako dirua eta jasotako materixala ikusitta... erosketa ona. Abadiñoko lexikoaz Gaminde eta Saltarain, Urdazubi eta Zugarramurdiko euskara Estibalitz Montoya, Lino-beharrak eta Dimako emakumeak, Urdaibai, uretako hegaztien gidaliburua Hidalgo eta Villar, eta Euskaria show Antxon Narbaiza.

Bai, ez dira best-sellerrak, baina nik Durangon holako liburuak erosten dittut beti. Merkiak eta normalian liburutegixetan topatzen ez diranak. Literaturia urtian zihar erosten dot (erosten dotenian).

Itzalak, Iban Zaldua

Ustez erosketia amaittuta, eta kotxera bidian nindoiala, hantxe ikusi dot Iban Zalduaren azkenengo liburua: Itzalak. Gustau eitten jata Zalduak zelan idazten daben. Literaturarik ez dot erosten Durangon, baina atzeko azala irakortzen hasi naiz...

"Ohetik jaiki bezain pronto kontatu nahi izan zidan. Ba al dakizu zer amets egin dudan bart? Abandonatzen ninduzula; beste emakume batekin elkartzen zinela. Ez nuen ezaguntzen, baina jakin badakit ni baino gazteagoa zela. Umeak zurekin gelditzen ziren, noski, eta, ondorioz, etxetik alde egin behar zuena neu nintzen. Pisu konpartitu batera joan nintzen bizitzera. Irribarre egin nuen, zer bestela: beti egin dit grazia Arantzaren amesgaiztoen zehaztasunak; ni ez naiz sekula akordatzen neureez..."

Eta erosi egin dot.

Ipuinan amaieria jakitzeko, Itzalak.

Bergarako Juan Martin Elexpuruk prest-prest dauka Bergara aldeko hiztegia lana. Bergaran eta inguruetan batutako milaka berba batuko dittu. Azken 20 urtiotako lana.

Inguruko euskereri be tartetxo bat emon detse liburuan, eta beste kontu batzuen artian, Oñati, Leintz eta Eibarko berba berezixak gehittu dittu.

Honek dira, bergar baten ikuspuntutik, "Eibartarron" berbak. Guk erabiltzen dittugunak, eta Bergaran eta Debagoienian ostera ez (bigarren lekuan Bergara aldian entzunaguak diranak):

• abendu/ miru
• ardi/ arkakuxu
• arriabar/ arri
• arrio eiñ/ atzeraka eiñ
• bezau/ ezi
• biargin/ langille
• buztarri/ uztarri
• duan/ debalde
• egundo/ sekula, iñoiz
• enor/ garitxu, garatxo
• enparau/ gaiñetiko, osterantzeko
• eritxi/ iritzi eretxi
• foball/ futbol
• gandor/ gangar, txantxar
• garandu/ irakurri, urkuldu, aletu
• granuja/ mutiko
• igabera/ urtxakur
• ipuru/ arabaota
• kantina/ marmitt
• kopiñ/ andere
• kurrikak/ porrikak
• laba-txirtxil/ kukaratxa
• marraskillo/ karakol
• motxailla/ ijitto, ijittano
• nabo/ arbi
• otxin/ diru
• parra-parra/ txirrista
• peora/ atarte, eskape bebarru, atai
• pitxada/ dejada
• saltamatxin/ matxinsalto
• tartako/ tartamutu
• txorokil/ kaskara, artakaskara
• txortabar/ abarsorta

Nik beste pare bat be gehittuko neukez: pella, barixako, aratuste, sosiuz, masma, ugaratxo, bili, erramu, katamixar, sanjuan sorba, ixu-egun (su-bedeinkatu egun), karrajo, hirutxur.

Liburua Gabon ingururako eukiko dogu esku artian. Zain gaozak, Juan Martin!

» HIRUTXUR (Iz.) - diedro; vértice interno del ángulo; esquina; rincón; interior del ángulo.

"Angulo entrante constituído por tres planos" (TE, 442).

Hirutxur baten ezkutau zan, etsaieri igesik. /
Se escondió en un rincón, escapando de los enemigos.

Toribio Etxebarriaren Lexicon del euskera dialectal de Eibar hiztegitik (online bertsioa).

errobero leche recién ordeñada. • Egosi bako esne eratxi barrixa, ondiokan berua. Hortik izena.

• Osasunandako ona zalakuan ume askori emoten etsen erroberua ni umia nitzala. Pitxargaiñera juan, eta txikitia ordainduta erroberua barrura. Gero, veinte inguruan, txarra zala hasi ziran esaten medikuak, eta prohibidu eiñ eben (Candido Eguren, Eibarko Hiztegi Etnografikoa).

Zapatuan Leire Narbaiza ikusi neban kalian, aspaldiko partez. Hainbat barriketaren artian, galdera bat egin zestan: "zelan da Eibarren, pazientzia ala pazientzixia?" Ez dot uste kontu horretan zuri edo baltz esateko modurik dagonik, arauak beste salbuespen dagolako, baina Eibarren badago ehuneko haundi baten betetzen dan lege fonetikua.

Eibarren hauxe da arau orokorra: i + a, e o > ixa, ixe ixo

Kasu honetan hainbat dira adibideak, esate baterako:

gehien > geixen
bihar > bixar
ia > ixa
txilio > txilixo
lekario > lekaixo
kaiola > kaixola
abiada > abixada
goian > goixan
bizio > bisixo
esaiok > esaixok
nekien > nekixan
neikion > neikixon
Zumaia > Zumaixa
Ernio > Ernixo

Salbuespen dira, Bizkaiko hizkeren ereduaren aurka joaz, bihotz, gorantzia eta zorion (bixotz, gorantzixa, sorixon). Maileguen kasuan ere salbuespen ugari dago. Dena dela, oro har, esan daiteke gehienetan ez dutela x-rik hartzen, batez ere berrienetan: kriada, sosio, presio (precio), merienda, kalsio, komunio... Gure laginean ez dugu hitz horien artean x-dun forma bakar bat ere aurkitu. Badira sosixo eta komunixo bezalako formak darabiltzaten hiztunak, baina forma horiek, jatorriz, inguruko beste herri batzuetakoak dira gehiago, bai Bizkaia aldekoak (Mallabia, Zaldibar, kostaldea...), zein Elgoibarkoak; edo bestela, gazteek analogiaz sortutakoak. Larrañagak (Antzuolako euskara, 1998) ere antzeko oharra egiten du Antzuolarako, zaharrenek junio eta julio dioten bitartean, gazteak julixo eta junixo esaten hasi direla adieraziz. Elgetan, Bergaran eta Soraluzen ere antzeko joera jaso ahal izan dugu guk ere.

Erdaratik mailegatu diren eta –ia amaiera duten hitzetan, berriz, kontraesana handiagoa da. Oro har talde handi bi egin daitezke.

• erdaraz hiato direnek (-ía: filosofía, geografía...), gehienetan x hartzen dute Eibarko euskaran: filosofixa, jardinerixa, geografixa... Salbuespenak ere badira, hala ere (poesia...)
• erdaraz diptongo direnetan (industria, memoria, gracia, farmacia, acacia, historia, paciencia, burocracia....), gehienetan ez da x-rik hartzen: akasia, farmasia, industria, pazientzia, grazia, burokrasia.... Hemen ere salbuespenak badaude, berba batzuk bietara entzuten direlako: memoria / memorixa; historia / historixa. Baina joera nagusia horixe dela esango nuke.

Karrajo pasillo. • Basarri batzuetan (lehengo itxuria gordetzen dabenetan), sukaldiaren eta behi-asken artian dagon tartia; etxietan edozein pasaleku. Ik. askaurre

Askaurre zona delantera de los pesebres. • Kortan, ganau-asken aurreko lekua. Basarri zaharretan sukalde onduan dago sarri, eta karrajo lana egitten dau; gaur egun, basarri gehixenetan kortian erdiko pasagunia da. Ik. karrajo.

Oin dala 10 urte inguru barriztau genduan basarrixa, baiña ordura arte ganau-askak hamentxe bertan eguazen, sukaldera begira. Oin hormia daguan tokixan? Ba hortxe eguan karrajua, askaurria. Oin konpletamente diferente dago, ezta? Baiña lehen askaurria hamentxe bertan, sukaldera begira (Eibarko Hiztegi Etnografikoa)

Gaur, azaruan 25ian, 98 urte beteko leukez Candido Egurenek. Candido Eguren Zabarte (1906-2002) Oka Txiki. Nere aitxitxak esaten zeban moduan, Oka Txiki gizon haundi. Fenomenua zan Candido. Nik 92 urte zekazela ezagutu neban, erdi-itsututa zeguala, eta halan da be, bakarrik bizi zan, eta ederto moldatzen zan. Zenbat ikasi neban berakin!

Hamaika arratsalde pasau nittuan berakin barriketan, eta ezin dot kontau zelako gustora egoten nitzan berakin berbetan eta zenbat ikasi neban. Ixa eskolarik euki ez arren, txikittatik mordua irakorrittakua, kultura haundikua, buru zoragarrixa; entziklopedixa bat zan Candido. Eta pertsona jatorra, zuzena, argixa, umore fiñekua...

Txiri-Biri futbol taldea. Baloi gainean jarrita Candido Eguren (1922 inguruan)

Antxinako Eibar zelakua zan jakin nahi baneban, edozer gauza zelan izaten zan ezagutu gura baneban, hantxe zeguan Candido. Candido, noiz hasi zan foballa Eibarren? Candido, zelakua zan biharginen egoeria gerra aurrian? Candido, zelakuak ziran Sanjuanak? Candido... Edozer gauza galdetu, eta hantxe zeguan Candido erantzutzeko prest. Izugarrixa beran burua, izugarrixa kontatzeko erreztasuna, eta izugarrixa gai bat hartu eta horren inguruko informaziñua zihetz emoteko zeukan kapazidadia. Eta 92 urtekin.

Candido Eguren (1906-2002) eta Antonio Sarasua (1912-2002)

Gaur 98 urte beteko leukez, eta beran berba batzuk ekarri nahi dittut hona. 30 ordu grabatu arren, gitxi dakat transkribiduta, penia, baina hamentxe zatitxo batzuk. Kontuan euki dana ahoz jasotakua dala, Candido beraren berbak:

Sozialismoa zelan hasi zan

Basarrittarrak beran bizimodu aparteko bat badau. Bera bakarrik bizi da: bera eta zerua eta lurra. Basarrittarra. Baiña gizonak, bihargiñak, alkar ikusten ziran: bata fraka barik eta beste bat kaltzetin barik eta beste bat zapatarik barik edo txamarra barik. Danak falta zeben; zeozer nahi zeben gizonak ziran. Eta alkar… danak juntauta zeozer eiñ. Ezta? Hartzen dozu madal bat, hartzen dozu madal txiki bat, hartzen dozu eta ha bizkor apurtuko dozu. Baiña madal mordo bat juntatzen badittuzu eitten da forma bat ezin dozuna apurtu: danak juntauta gehixago gara bakarrik juanda baiño. Berezkua da, herri baten, jente asko juntatzen dan lekuan, sozialismua etortzia! Basarrittarrak ez dau euki… gaizki bizi izan dira basarrixan mordo bat! Ez dira basarrixan danak ondo bizi… Baiña harek bakarrik ziran; bakartadia zeuken; esaten dotena, zerua, lurra eta bera, beran famelixia. Eta, en cambio, kalian, alkar ikusten gara: eta ez bakarrik bat eta bi, zientuak edo millaka. Aberatsak eta pobriak; batzuk dirua gastatzen mara-mara esaten dana eta beste batzuek zentimo barik. Eta horrek kontradiziñuok jente asko dagon lekuan, herri baten, agertzen dira, ez basarrixan.

Eibartxarrak - Eibartar liberalak

Liberalak ez ziranak, karlistak, Eibarri fama txarra emon zetsen. Eske eze Eibar zan punto bat Donostiagaz, Bilbogaz eta Irunegaz, ziran ez ziranak karlistak; liberalak. Eibarrek ez zetsan emon laguntasunik karlismuari. Eta horrek ekin zetsen eibartarrak gaiztuak giñala, madarikatuak giñala, “Eibartxarrak”. Eta esango detsut: bat, nere aitta besuetakua, Elorrixoarra, ez dakitt kabua ala sargentua izan zan karlistegaz; eta harek, ni bautizau ninduanian, despedidia izaterakuan, “ai, ume. Ze leku txarretan lagatzen haut”.

Eibarko euskeria

Harek guk euskeraz gaizki eitten genduala, hil eitten genduala Eibarko euskeriagaz euskera benetakua. Enkanbio lehengo egunian esan netsun, Gabriel Manterolak zelan esan zestan ez lotsatzeko, Eibarko euskeria erabiltzeko gure ahuan. Eibarko euskeriak gauza eder batzuek, jiro batzuek eta hitz batzuek dakazela beste iñungo lekutan ez dagozen modokuak; eta ez lotsatzeko Eibarko euskeria eitten.

Kura laikua

Aurretik egon zan beran aitta, Marcelino, kura laikua esaten etsena; lehelengo entierruetan eta hitz batzuek eitten zittuana. Aitta izan zan ekin zetsana. Gero Benignok hartu zeban haren zera, hori posiziñuori. Agertu zan Benigno momentu baten, diktaduran. Eta orduan harek esaten zittuan hitzak eta, entierruetan… Esango detsut neri pasau jatana: Franzian neguan ni eta anai bat hil jatan; etorri nitzan eta entiarro bat egon zan. Prietona uste dot zala, Julian Prieto. Haren entierrua laikua izan zan, eta ein eban hitz Benignok. Eta orduan egunian ikusi nittuan Ospittaleko abadia eta monjak entiarro zibillera juaten. Eta entzun nittuan Benignon hitzak: diktaduriaren kontra eta, sobre todo, contra la burgesia vasca. Ni juan nintzan Benignon etxera eta esan netsan: “Hi, Benigno, Franzian hastera najoiak atzera, eta emongo destak kopixa bat ein dittuan hitzena?”. Eta emon estan kopixa bat. Juan nintzan Franziara eta han nere laguneri esan netsen: “Hauxe eta hauxe ikusi juat: entierro zibil baten abade bat eta monja bi. Eta gure lagunak, Benignok, honetxek hitzok ein jittuan”. Ez esten siñisten! Ezin leikiala izan hori! Esan netsen: “Mutillak, neuk ikusittakua dok hori. Neuk ikusi juat eta neuk entzun jittuat horrek hitzok, asike ez dittuk ipuiñak. Eibarren holantxe gauzak pasatzen dittuk. Ez jakixat beste leku batzuetan, baiña Eibarren holantxe pasau dittuk”.

Sukalde popularrak

Cocinas populares! hori agertu zan “katorzian”, gerria etorri zanian. Erdi edo hiru laren behintzat, geldittu ziran lanik barik Eibarren. Fronteria itxi ebanian Franziak ez zoian grabaurik, damaskinaurik, Franziarutz eta armarik bez. Eta geldittu zan lanik barik Eibar. Danak kalian edo gehixenak behintzat. Eta gose galantak pasau ziran. Orduan pentsau zan horrek sukaldiok ipintzia. Eta sozialistak hiru eguazen orduan Ayuntamientuan, hiru bai behintzat: Bernedo, Amuategi, Urrejola. Eta horrek pentsau eben horixe sukalde popularrori ipintzia. Eta han, hutsa diruagaittik, bai bazkarixa eta bai afarixa lapikukadaka saltzen zan, merke-merke, danendako. Ez zan bakarrik ha biharra ez eukenendako; eske eze herri guztiandako zan. Eta batzuek, aberatsak be, irakustiarren eurak be herrixan dagozela erosten eben hori jatekuori. Hori bi aldiz pasau da: bat hortxe egunotan, eta gero mil novecientos veintian, huelgia egon zanian, bardiña ein zan; orduan be cocina popular ipini zan, eta lanik ez eukanak horixe rantxuori jaten eban hutsa diruagaz. Jateko onak, e!