Eibartik

>> ogibittartekua • bocadillo, bocata.
Aldaera: ogittartekua
· Eta oin, ogibittartekua hartu eta San Mamesera najoiak semiaz.

Txosnetan, tabernetan, Interneten, kalian, ikastolan... bokatak eta bokadilluak bakarrik ikusten dittut azkenaldixan. Ez dakizue bokatak kaltegarrixak dirana? Kolesterola, gantzak... zabor-jatekua! Lagaizuez bokatak eta jaizuez ogi-bittarteko euskaldun jatorrak!

Seguru nago bateron batek esango destala garbizalia naizela, purista hutsa eta berba galduak berreskuratu nahixan nabilela... Neretako berba normal-normala da ogittartekua. Gure etxian ez da sekula esan akeita edo izparringia edo urrutizkiña... baina bai ogittartekua.

Kalian be, esango neuke lehenago gehixago erabiltzen zala berba hori (Eibarren, behintzat). Bokadilluak be entzutzen ziran, baina tira. Bokatak heldu diranetik, baiña, danok bokata-janian.

"Urkuzuko itturrixak, baleki berbetan...". Holaxen diño kantu zaharrak. Tira, ba, atzo ez zan izan itturrixa, hodi bat baiño.

Urkuzuko torre inguruetan biharrian dabizen gruak eta eskabadorak ur-hodi bat lehertu, eta bidia erreka bihurtu zan 40 minutuz.

Nere lankide Jatsuren eskutik, eta Amsterdametik bueltan (sic) heldu jataz honek argazkixok.

Flickr-en gehixago

Urkuzu inguruko etxiak 12 orduz egon ziran urik barik (etxe barruan, diñot).

Eibarko errekian izena Ego da. Gure herrixa zeharkatzen dau, mutur batetik besteraiño. Baina nundik dator eta nun dauka iturburua? Galdera erreza dirudi; erantzun errezekua, esan gura dot. Ba, ez pentsau! Behin baino gehixagotan erabili dogu gaixa esku artian, eta esango neuke galdera horrek ez daukala erantzunik, ez errezik, ez zailik. Toponimia aldetik, behintzat.

Egin deigun gorutz errekan zihar. Ego errekia Maltzagan hiltzen da, Deba ibaixan ittota. Hortik gora, Eibar guztia gurutzatzen dau (herri azpittik gehixena), sortaldetik sartaldera, eta Ermuko sarreraraiño jarraittu geinke bere jarixua. Horraiño konforme.

Ermuko sarreran, baiña, errekiak beste bi itturri nagusi hartzen dittu.

1) Ermuko urak

Batetik, Ermutik datozen urak, gorutz jarraittuta, beste bi adarretan banatzen diranak: Areittio ingurutik datorren Urtia (Urteaga) errekia; eta Goitondotik datorren Berano erreka, Trabakua eta Urko aldeko urak jasotzen dittuana.

2) Aixola

Bestetik, Aixola eta Eitzaga aldetik datorren errekia daukagu, normalian, Aixola erreka izenakin ezagutzen dana (basarri-auzo horrek be izen horixe dauka). Bere iturburua Intxortan dago, eta Elgetako frontoi azpittik pasauta, Aixolara eta Eitzagara heltzen da.

Ego errekia, hortaz, Eibarren bakarrik daukagu. Elgetako, Zaldibarko, Ermuko eta Mallabiko urak batzen dittu, baina Eibartik kanpo beste izen batzuk daukaz (Ermuko sarreran izan ezik).

Aurreko 4 udaletxietan galdetu neban, eta iñungo mapetan ez da agertzen Ego izenik. Ejerzituan mapetan bez; XIX. mendeko mapetan bez. Elgetako eta Ermuko toponimia historikuetan (Euskaltzaindiak kaleratuta) bez.

Ego, orduan, Eibarko zatixan izena besterik ez da? Eta holan izango ete zan beti?

Mapa txiki bat egin dot teknologixa barrixak erabilitta.

Zer diño herrixak?

Eibartarren artian galdetu ezkero, gehixenendako, Trabakutik datorren adarra izango litzake Ego.

Zer ziñon Juan San Martiñek?

Egoarbitza mendixan azpiko errekiak (Aixolak) eukiko zebala jatorriz Ego izena. Egotxia (Egoetxeaga) auzunia be inguruan dago.

Zer ziñon Bittor Kapanagak?

Kapanagak teorixa (edo ideia) bat bota zeban, esanez Bizkai inguruko antxiñako tribuen lurraldian 3 ibai nagusi zerela: Ego (gaur egungo Deba), Artibai, eta Iparribai (Nerbioi ibaia, bere albuan dago Aperribai auzua).

Beraz, Elgoibar izenaren aintzinako forma “Ego-ibar” izan zitekeen eta orduan “Ego” izena ez Eibarko ibaiarena bakarrik, Deba ibaiarena ere izango genuen. Eta “Elgoibar” izenak “río del sur” esan nahi duenez, ikerbide bat eskaintzen zigun. Geroago ohartu nuen Markina aldean Artibai genuela (arte-ibai). Beraz, hegoko eta arteko ibaiak izanez, iparrekoa edo iperrekoa ere nonbait izan behar zan. Eta hariari jarraikiz, Aperribai deituraz ohar egin nuen. Gero, Galdakaon auzo bat zala Aperribai, eta ingurua aztertuz, honako hau jakin nuen: Orduña aldetik zetorren ibaiak eta Durango aldetik zetorrenak bat egiten duten lekuan jauregi eder bat zegoela lehenago, Aperribai izena zuena. Eta Aperribai = Iperribai izango zala bidezkoa iruditu zitzaidan.

Zer diñue geografuak?

Geografuen arabera, afluente luziena (eta jarixo haundixena daukana) izango litzake errekian iturburua. Baina gure kasuan, zein? Zer adarrek dauka ur eta indar haundixagua? Elgeta-Zaldibartik datorrenak? Ermua-Mallabittik datorrenak? Zein dago urriñago? Intxorta edo Trabakua?

Oharra (2020ko martxuan): Wikipediako artikulu batian askatu da korapilo hidrologikua: Trabakuko adarra ei da adar nagusixa eta, hartara, Ego errekian itturburua, eibartarren artian ahoz jaso eta aittatu izan dan moduan.

Datorren astian aurkeztuko da Eibarren La guerra civil en Eibar y Elgeta. Aurkezpena datorren eguenian (hilak 22), arratsaldeko 19.30etan, Portalea kultura etxian.

Jesus Gutierrez historialari eibartarraren lana da, eta gerra zibilak gure herrixan izandako eragiña azaltzen dau. Errepublika sasoian hasten da, gerrako 3 urtiak aztertzen dittu, eta baitta gerra osteko represiñua be. Argitalpenaren inguruko informaziño gehixago, albiste honetan.

Hemen beste pare bat lotura:

• Liburuaren atal batzuk online kontsultatzeko.
• Gerran parte hartu zeben eibartarren zerrendak.

Jesus Gutierrezen aurreko lana - Insurreccion de 1934 en Eibar - ezagututa, eta gerra zibilaren kontua zer ondo eta sakon aztertu daben jakinda, ez daukat dudarik erreferentziako liburu bihurtuko dala.

Atzo illuntzian etxian. Maddi (3 urte) eta Manex (urtebete) jolasian. Holako batian, Maddik bere amari serixo-serixo begiratu, eta esan detsa:

"Ama, zelan hazi jakun txikixa, ezta?"

Zu bai nausittu zarala, Mimi

Azken urte t'erdian Beasaingo euskara jasotzen eta aztertzen jardun dugu, 2005ean kaleratutako beka bati esker. Lau lagun ibili gara zeregin horretan: Itziar Alberdi, Xabier Mendiguren, Aintzane Agirrebeña eta ni neu.

Lan gogorra izan da, baina aberasgarria oso. Ia-ia 50 lagun elkarrizketatu ditugu, bideoz, eta ondoren euren hizkera aztertu dugu. Polita izan da, eta niretzat bereziki interesgarria Goierri inguruko hizkera entzuteko eta gozatzeko aukera eman digulako.

Proiektua amaitzear dago (azken zuzenketak egiten dihardugu), eta egindako lana ospatzeko, atzo (larunbata) bazkaria eta egunpasa ederra izan genituen Astigarreta auzoko "Astauzel" elkartean. Udalak gonbidatuta, bertan elkartu ginen elkarrizketatu (10 inguru falta), elkarrizketatzaile (Itziar falta) eta udaleko ordezkariak (Ane, Andoni, Patxi, eta Aitor).

Eskerrik asko denei, euren laguntzagatik, eta atzoko egunpasa ederrarengatik. Bazkari ederra, eta giro ederragoa. Bertsolaririk ere ez zen falta izan. Ekaitz Goikoetxea (Beasain) eta Bixente Gorostidi (Amezketa), ondo baino hobeto aritu ziren, eta zorionak eurei ere. Proiektua borobiltzeko ospakizun perfektua izan zen.

Datozen asteotan kaleratuko dira liburua eta DVDa, eta ea orduan ere horrelako egunpasa polita izaten dugun.

Euskal jaixen kontu honekin jarraittuko dot. Gaur nere amak hauxe atara dau bere armarixo batetik. Beti harritzen naiz, nere amak dakazen milaka papel eta trasto zaharren artian, zelan topau leikian ezer. Baina beti daki nun dagon zer.

Hamen beheko hau 1966ko Euskal Jaiko kartela da. Sagalak eginda, lehenengo euskal jai guztietan moduan.

Urte horretan antolatutako egitarauakin harrittu egin naiz: hitzaldixak, ipuinak, antzerkixa, musikia, dantzak, mezak, omenaldixak... Hori guztiori, 3-4 egunetan, eta aginterixen trabak gainditzen. Txalo bero bat.

Hamentxe dago egitaraua.

Eibarko lehelengo euskal jaixa 1965. urtian antolatu zan, Arrate Kulturalaren eskutik. Enekok sasoiko egunkari bateko kronika zoragarrixa laga zeskuan kulturaleko webgunian.

Frankismoaren urte ilunetan, euskal munduakin zerikusixa zeukan edozein ekimen antolatzia lan gogorra eta zaila zan. Imajinaziñua eta lan haundixari eskerrak, baina, Kulturaleko lagunak euskal jai haundixak antolatu zittuen Eibarren.

Lehelengo urtietako antolakuntzan nere gurasuak ibili ziran, eta eureri esker 1965-1970 bittarteko euskal jaixen pelikulak jaso dittut. Pelikulok nere aitxitxa Antonio Sarasuak grabau zittuan, Super 8 formatuan. Horri esker, garbi ikusten da sekulako jaialdixak antolatu zirala sasoi haretan, eta gehixenbat, orduko eibartarrak gaurkuak baino parte-hartzailiaguak zirana. Zenbat jente kale-ertzetan! Zenbat jente antolakuntzan! Zenbat dantzari eta txistulari!

Sei urtiotako pelikulak Euskal jaia Eibarren atalian ipini dittut. Igotako kopixen kalidadia ez da oso altua, baina orijinalak nahiko ondo ikusten dira. Grabaziño orijinalak nahi badoduz, edo informaziñoren bat gehittu bazeinke, gustora jasoko neuke zure barri.

Muestrarako, 1965eko ediziñua.

Pelikula guztiak hamen:
Euskal jaia Eibarren 1965-1970

Atzo lagun batekin berbetan, eta entonaziñuan kontua aittatu genduan. Zelako garrantzixa dakan entonaziño egokixak berba eitteko orduan, eta zelan aldatu dan azken urtiotan.

Eibarko Euskara liburutik zati bat hartu dot (eta pixkat moldatu). Politta da, nik uste:

------

Harridura perpausak

Hiztunak baditu harridura-perpausak sortzeko formulak edo markatzaile bereziak (erakusleak, galdetzaileak, ba- , gero, baiña, ona, barren, behintzat...), harridura hori indartzeko balio dutenak, baina Eibarren bereziki intonazioa azpimarratzen da, normalean perpausaren azkenengo silaba indartzen delako.

Geró partikularekin indartuta
Gaiztua zara, geró!
Oin ez dago... Jentia, hori baiño, oin listuagua da, geró!

Baiñá partikularekin indartuta
Harek gu baiño zahartxuaguak zittuan baiñá!
Agure zahar guztiak han. Andrekin baiñá!
Guk zenbat perretxiko ekarri dogun! Zenbat, baiñá!

Ona adjektiboarekin indartuta
Ta beste baten, hori be txarragua zan ha, gerra ostekue zan ha, dios! Ha zan oná!
Ja-ta sartu etsa gaintxua aittak... ta betiko moduan oratu ta ekarri. Ha zan oná!
Hasi zuan jan ta jan, ta esan najetsan: "Zuk jaten dozu oná!"

Barren lokailua erabilita
Gizonak gara, barrén! Ez garala diferentiak!
Han juaten zanak ezer be: berrogei duro kobratzen zittuan, barrén!

Behintzat lokailuarekin indartuta
Basarrixetan ta bai, behintzát, e!
Ene! Hor ezin neike nik sartu, behintzát! Pentsau bez!

Ba partikularekin indartuta
Ez jakiñat bá!
Kauen diez! Oillagorrakin dagok bá!

Galdetzaileekin indartuta
Ba, ikusi eizu zelakó aldia dagon batetik bestera!
Eibarrek zelakó kanbixua emon daben!
Zenbat gaztaña egoten zan! Holako lokalak bi! Esajerau barik hori, e!

Erakuslea aurretik jarrita
Jesus...! Jo-ta danak… Haura zuan txalokiá! Ene! Zapatak etxian! Ha zuan pozá! Ha zuan pozá!

Ordena arrunta aldatuta
Azkarra gizoná!
Bai ba, zuek koruan eta profesionalak zarie eta etarako ez dozue premixuá!
Sentidu ez jok, ba, ein usaiñá!
Karo! Entzungo ez zan, bá!
Jatorra, jatorra mutillá!

Indartu nahi dena errepikatuta
Ikusgarri! Ikusgarri! Sardaua zelan eitten zan ta ikasi najuan ofiziua, ikasí!
Baiña zenbat perretxiko ekartzen genduan baiña!

Beste partikula batzuk erabiliz
Joño! Ikusi ez baneu, ez neban sinistuko!
Enee! Ene, ene! Gerrateko ipuiñek... eskasak die e! Eskasak!
Bueno...! Jesus, Maria ta Jose! Guk, bueno...!
Ene demoniuak! Bost oillagor gaur? Hamen usuak pasatzen ta...!?
Beinke! Han be horixe eitten eben, e?
Kontxo! Gabon zaharretan eingo juau.

Txikittatik ezagutu arren, berandu konturau nitzan esakera horren jatorrixaz. Esanguria bai, esanguria garbi nekan; ume-umetan ikasi neban nere aittak zeozer "hegaztadian letxe" eskatzen zebanian, bizkor egin bihar jakola kaso!

>> hegaztadian letxe · ziztu bizian; pitando, a toda leche.
"Jasoik hori! Hegaztadian letxe!"

Erderazko "a toda leche" horrekin antzekotasunen bat badaka be, jatorrixa ez da hori, jakiña, "hegan lez" baizik; hau da, "como volando".

Antzerakua da hegaztara baten esakeria.

>> hegaztara · vuelo; forma de volar.

oharra: Egixa esan, ez dakit benetan zelan idatzi bihar dan. Nik "hegaztadian letxe" esaten dot, baina "hegaztadan letxe" edo "hegaztadia letxe" izan biharko litzake? Eibarko hiztegi elektronikuan "hegaztadia letxe" sartu zan. Egixan esan, ez dakit.