Eibartik

Gitxi gorabehera 1960. hamarkadaraino, garixak sekulako garrantzixa zekan Euskal Herriko basarrixetan, baina oso denbora laburrian, 10 urtian, Gipuzkoa eta Bizkaiko basarri guztietatik desagertu zan.

Gure gurasuen sasoian eguneroko kontua; gaur egun, gauza guztiz ezezaguna.

Orain dala 4 urte inguru, Antzuolan garixa erein zeben, guri kaletar gaztiori, gari-kontuak zelan eitten ziran erakusteko. Prozesu guztia egin zeben: 2002ko udazkenian garixa erein, udabarrixan jorratu eta zaindu, eta 2003ko udan ebagi.

2003ko uztailan, oso egun politta euki genduan Antzuolan. Bero eitten zeban, izugarri. Garixa joteko aukerako egualdixa, garixa lehor-lehor egon bihar dalako ondo jo ahal izateko eta gari-alia errez jaulkitzeko, bere zorrotik errez askatzeko.

Bertako basarrittar kuadrila batek, garixan lanak zer ziran eta zelan eitten ziran erakutsi zeskuen. Garixa ebagi eta joteko prozesuak lau pauso daukaz; ez dira egun berian eitten (batetik bestera egun batzuk itxoin bihar izaten diralako gehixenetan). Antzuolan, baina, danak batera egin zittuen, kaletarrok prozesu guztia ikusi zeigun.

1. garixa ebagi egin zeben (igitaixaz eta makiña berezi bategaz).
2. burdixetan herrira jeitsi zeben (normalian egun batzuetan gari-metetan eukitzen zan, edo metatxorruetan, meta txikixetan).
3. garixa jo egin zeben (txanketian eta makiñekin), gari-alia askatzeko.
4. garbittu egin zeben (gari-garbitzeko makiñiakin), garixa eta alkotza (azala) banatzeko eta garixa garbi-garbi lagatzeko.

Arratsalde-pasa ederra euki genduan. Bideo honetan, prozesu guztia ikusi leike, eta antzuolarrak be agertzen dira berbetan, gari-lanak zelan eitten diran azaltzen. 27 minutu.

Gaur egun labadorak erabiltzen dittugu erropia garbitzeko, eta orain dala urte batzuk sukaldeko askan edo tiñetan garbitzen ziran.

Eibarren aspaldi dago ura etxietan. Gipuzkoan lehenenguetakua izan zan etxietan ura eukitzen (1880-1890 ingururako). Halan da be, 1920-1930 ingurura arte, Eibarko emakumiak labaderuetan garbitzen zeben erropia (gehixenbat erropa haundixa, izarak eta abar).

Labadero gehixenak XIX. gizaldi amaieran eraiki ziran Eibarren; ordura arte, erreketako eta potzuetako harlosak erabiltzen ziran erropia garbittu eta laskitzeko.

Eibarko labaderorik ezagunena Untzagakua zan. Hotel Arrate dagon tokixan zeguan, Untzaga eta Isasi bittartian, Ego erreka albo-albuan. Gregorio Mugicak aittatzen dau, 1897xan eraiki zala, eta aurreko guztien artian hobia zan "con cubierta". 1897ko abuztuan hasi ziran lanak, eta Gabonetarako amaittu. Hori baiño lehenago be bazan labadero edo latsarri bat Untzagan, "junto al molino viejo de Unzaga" diño Mugicak. Baiña jakiña, 1890-1905 bittartian, goittik behera aldatu zan Untzaga aldia, eta labadero zaharra be desagertu egin zan.

Bidebarrixetan be bazan beste bat, 1894an egindakua. Gitxi gorabehera Arikitxaneko zubi onduan. Hori be Ego errekan bertan.

Matxarixan be bazan beste bat, Mandiolaballetik datorren ura aprobetxatuta. Eta Ubitxan beste bat, Unbeko errekian albuan, Lixiberreketa izeneko inguruan (gaur egun be badago zeozer, itturri txiki bat, behintzat, Unberako bide hasieran).

Mugikak beste hiru lixibarri edo latsarri be aittatzen dittu bere Monografixan. 1898an egin zan Ardantzakua (656 pezeta), 1899an Merkatu plazakua, askoz ederragoa (3222,28 pezeta), eta 1905ean, Sansaburuko bizilagunak be labaderua eitteko eskaeria egin zeben; ez dakigu egin zan edo ez.

Orain arte aittatutako labadero guztiak desagertu egin dira, baina bada Eibarren bizirik dagon labadero bat, Grabadores edo Bittor Sarasketa kalekua. Estaziño kaleko ertzian dago, Valle taberna azpixan, eta bestiak baino barrixagua da.

Basarrixetako asketan be sarri egoten ziran erropia garbitzeko harlosak, labadero edo lixibarri lana eitten zebenak. Eta biharbada, beste labaderoren bat be egongo zan Eibarren (Azittainen? Amañan? Urkin?). Horretxek nik ezagutzen dittudanak.

Gai honen inguruko informaziño pixkat, "Eibartarren Ahotan" proiektuko orrialde honetan topauko dozue. Oingoz ezin da pasarterik entzun, baina informaziño pixkat agertzen da, behintzat.

Beste mezu honetan hasittako ibilbidia jarraitzeko, eta "parkeko berbetiakin" jarraittuta:

Parraparra • txirrista, tobogán. Ald. parrapas.
• Parrapasian ibilitta, hor dator gure granujia ipurdi bueltia zihero lokaztuta. (EEE). / Edozein lekutan parraparra gertatzen genduan. (IL).

Eibarko Hiztegixan holaxen agertzen da:

» PARRAPARRIAN (Iz.) bajar patinando sobre el culo; deslizarse patinando. Umien jokua da. JSMek holan diño: "Generalmente juego de chiquillos que preparaban una pendiente arcillosa con agua (en ocasiones orina) para patinar más rápidamente en el tramo preparado al efecto" (in TE, 777).
• Gaztetan frakak apurtu artian ibiltzen giñan parraparrian (ETNO). / Fraka barrixokin parraparrian habil?! Joko haut gero! (IL).

Badator Korrika! Aurtengo ekitaldixa 15.a izango da, eta Karrantza-Iruñea ibilbidia egingo dau, martixan 22tik apirilaren 1era. Ibilbide guztia Korrikaren webgunian eta zati batzuk Tagzanian

Gure herrira 10 egun barru helduko da, martixan 25ian, domekia, eguardiko 13:00 inguruan.

Horrez gainera, asteburu honetan KORRIKA KULTURALA eukiko dogu Eibarren, barixakuan (martixan 16a), arratsaldeko 18.00etatik aurrera Untzagan.

• 18:30ean Antzezlana (kulturbira taldea)
• 19:15ean Pailazo saioa
• 20:00etan Bertso saioa
• 20:00 irekiera Barrikotea
• 21:00etan EDAN, TRIBUTE TO EDAN kontzertua

Azken egunotako "bizipenak" bultzatuta, orain dala urte bi idatzittako mezu hau berreskuratu dot.

Zibili-zabulua columpio. • Soka birekin txingilizka dagon oholtxua, bertan kulunkatzeko.

Euskera batuan zabu dago onartuta; gure inguruan zibili-zabulu eta antzeko aldaerak erabiltzen dira gehixenbat. Eibarren bertan hamaika aldaera daukaz: zibiri-zaburua, ziburua, zinbili-zanbulua, ziburi-zaburua, zabulua, zibili-zaublia... Jende nagusixak ondo ezagutzen dau, eta baitta natural-natural erabili be. Gaztien artian, berriz, ixa ezezaguna da berbiori.

Sasoi batian normalak ziran zibili-zabuluak basarri ataixetan; gaur egun ugarixak edozein parketan. Kolunpixua esaten dozula? Ba, bada ordua euskerazko berbia erabiltzen hasteko, ez dozu uste?

>> ogibittartekua • bocadillo, bocata.
Aldaera: ogittartekua
· Eta oin, ogibittartekua hartu eta San Mamesera najoiak semiaz.

Txosnetan, tabernetan, Interneten, kalian, ikastolan... bokatak eta bokadilluak bakarrik ikusten dittut azkenaldixan. Ez dakizue bokatak kaltegarrixak dirana? Kolesterola, gantzak... zabor-jatekua! Lagaizuez bokatak eta jaizuez ogi-bittarteko euskaldun jatorrak!

Seguru nago bateron batek esango destala garbizalia naizela, purista hutsa eta berba galduak berreskuratu nahixan nabilela... Neretako berba normal-normala da ogittartekua. Gure etxian ez da sekula esan akeita edo izparringia edo urrutizkiña... baina bai ogittartekua.

Kalian be, esango neuke lehenago gehixago erabiltzen zala berba hori (Eibarren, behintzat). Bokadilluak be entzutzen ziran, baina tira. Bokatak heldu diranetik, baiña, danok bokata-janian.

"Urkuzuko itturrixak, baleki berbetan...". Holaxen diño kantu zaharrak. Tira, ba, atzo ez zan izan itturrixa, hodi bat baiño.

Urkuzuko torre inguruetan biharrian dabizen gruak eta eskabadorak ur-hodi bat lehertu, eta bidia erreka bihurtu zan 40 minutuz.

Nere lankide Jatsuren eskutik, eta Amsterdametik bueltan (sic) heldu jataz honek argazkixok.

Flickr-en gehixago

Urkuzu inguruko etxiak 12 orduz egon ziran urik barik (etxe barruan, diñot).

Eibarko errekian izena Ego da. Gure herrixa zeharkatzen dau, mutur batetik besteraiño. Baina nundik dator eta nun dauka iturburua? Galdera erreza dirudi; erantzun errezekua, esan gura dot. Ba, ez pentsau! Behin baino gehixagotan erabili dogu gaixa esku artian, eta esango neuke galdera horrek ez daukala erantzunik, ez errezik, ez zailik. Toponimia aldetik, behintzat.

Egin deigun gorutz errekan zihar. Ego errekia Maltzagan hiltzen da, Deba ibaixan ittota. Hortik gora, Eibar guztia gurutzatzen dau (herri azpittik gehixena), sortaldetik sartaldera, eta Ermuko sarreraraiño jarraittu geinke bere jarixua. Horraiño konforme.

Ermuko sarreran, baiña, errekiak beste bi itturri nagusi hartzen dittu.

1) Ermuko urak

Batetik, Ermutik datozen urak, gorutz jarraittuta, beste bi adarretan banatzen diranak: Areittio ingurutik datorren Urtia (Urteaga) errekia; eta Goitondotik datorren Berano erreka, Trabakua eta Urko aldeko urak jasotzen dittuana.

2) Aixola

Bestetik, Aixola eta Eitzaga aldetik datorren errekia daukagu, normalian, Aixola erreka izenakin ezagutzen dana (basarri-auzo horrek be izen horixe dauka). Bere iturburua Intxortan dago, eta Elgetako frontoi azpittik pasauta, Aixolara eta Eitzagara heltzen da.

Ego errekia, hortaz, Eibarren bakarrik daukagu. Elgetako, Zaldibarko, Ermuko eta Mallabiko urak batzen dittu, baina Eibartik kanpo beste izen batzuk daukaz (Ermuko sarreran izan ezik).

Aurreko 4 udaletxietan galdetu neban, eta iñungo mapetan ez da agertzen Ego izenik. Ejerzituan mapetan bez; XIX. mendeko mapetan bez. Elgetako eta Ermuko toponimia historikuetan (Euskaltzaindiak kaleratuta) bez.

Ego, orduan, Eibarko zatixan izena besterik ez da? Eta holan izango ete zan beti?

Mapa txiki bat egin dot teknologixa barrixak erabilitta.

Zer diño herrixak?

Eibartarren artian galdetu ezkero, gehixenendako, Trabakutik datorren adarra izango litzake Ego.

Zer ziñon Juan San Martiñek?

Egoarbitza mendixan azpiko errekiak (Aixolak) eukiko zebala jatorriz Ego izena. Egotxia (Egoetxeaga) auzunia be inguruan dago.

Zer ziñon Bittor Kapanagak?

Kapanagak teorixa (edo ideia) bat bota zeban, esanez Bizkai inguruko antxiñako tribuen lurraldian 3 ibai nagusi zerela: Ego (gaur egungo Deba), Artibai, eta Iparribai (Nerbioi ibaia, bere albuan dago Aperribai auzua).

Beraz, Elgoibar izenaren aintzinako forma “Ego-ibar” izan zitekeen eta orduan “Ego” izena ez Eibarko ibaiarena bakarrik, Deba ibaiarena ere izango genuen. Eta “Elgoibar” izenak “río del sur” esan nahi duenez, ikerbide bat eskaintzen zigun. Geroago ohartu nuen Markina aldean Artibai genuela (arte-ibai). Beraz, hegoko eta arteko ibaiak izanez, iparrekoa edo iperrekoa ere nonbait izan behar zan. Eta hariari jarraikiz, Aperribai deituraz ohar egin nuen. Gero, Galdakaon auzo bat zala Aperribai, eta ingurua aztertuz, honako hau jakin nuen: Orduña aldetik zetorren ibaiak eta Durango aldetik zetorrenak bat egiten duten lekuan jauregi eder bat zegoela lehenago, Aperribai izena zuena. Eta Aperribai = Iperribai izango zala bidezkoa iruditu zitzaidan.

Zer diñue geografuak?

Geografuen arabera, afluente luziena (eta jarixo haundixena daukana) izango litzake errekian iturburua. Baina gure kasuan, zein? Zer adarrek dauka ur eta indar haundixagua? Elgeta-Zaldibartik datorrenak? Ermua-Mallabittik datorrenak? Zein dago urriñago? Intxorta edo Trabakua?

Oharra (2020ko martxuan): Wikipediako artikulu batian askatu da korapilo hidrologikua: Trabakuko adarra ei da adar nagusixa eta, hartara, Ego errekian itturburua, eibartarren artian ahoz jaso eta aittatu izan dan moduan.

Datorren astian aurkeztuko da Eibarren La guerra civil en Eibar y Elgeta. Aurkezpena datorren eguenian (hilak 22), arratsaldeko 19.30etan, Portalea kultura etxian.

Jesus Gutierrez historialari eibartarraren lana da, eta gerra zibilak gure herrixan izandako eragiña azaltzen dau. Errepublika sasoian hasten da, gerrako 3 urtiak aztertzen dittu, eta baitta gerra osteko represiñua be. Argitalpenaren inguruko informaziño gehixago, albiste honetan.

Hemen beste pare bat lotura:

• Liburuaren atal batzuk online kontsultatzeko.
• Gerran parte hartu zeben eibartarren zerrendak.

Jesus Gutierrezen aurreko lana - Insurreccion de 1934 en Eibar - ezagututa, eta gerra zibilaren kontua zer ondo eta sakon aztertu daben jakinda, ez daukat dudarik erreferentziako liburu bihurtuko dala.

Atzo illuntzian etxian. Maddi (3 urte) eta Manex (urtebete) jolasian. Holako batian, Maddik bere amari serixo-serixo begiratu, eta esan detsa:

"Ama, zelan hazi jakun txikixa, ezta?"

Zu bai nausittu zarala, Mimi