Eibartik

Ihesaldi baten kronika azaltzen digu Lizarraldek bere eleberri honetan (Larrepetit, Pello Lizarralde. Erein, 2002). 2003. urteko Euskadi Saria irabazi zuen.

Abel “Larrepetit” baserriko morroia eta Joxe motxaila ihesi dabiltza. Bidean Lainez bidaiaria aurkituko dute. Horixe da eleberri honetako trama guztia, ez dago ia besterik. Izan ere, eleberri berezia da Larrepetit. Molde ez-arruntean antolatutakoa, beste garai batekoan. Istorioa baino, begirada interesatzen baitzaio Lizarralderi.

Tramaren datu nagusiak ezezagunak zaizkigu: zergatik zeuden espetxean, nola egin zuten ihesi, nora jo nahi duten, zergatik dauden elkarrekin, zergatik laguntzen dien Lainezek, zein den Lainezen benetako ogibidea, zer urte edo garaitan gertatzen den... Ez zaigu ia ezer esaten, asko jota zeozertxo iradoki. Ez dago ia-ia tramarik. Akziorik ere ia batere. Baina moteltasun erakargarri eta arin batekin irristatzen zara eleberriaren orrialdeetan barrena.

Hitzak ere gutxi ditu liburuak. Behar dituenak besterik ez. Isiltasuna da berriketaldiaren gainetik. Keinu xumeak; hizketaldi labur eta erabat sinesgarriak.

Xumetasun horren alboan, deskripzio zehatz eta ederrak dira liburuaren eta ihesaldiaren muina. Koloreak ez ezik, itzalak eta tonuak ere barneratzen dizkigu Lizarraldek. Eguzkiaren epelak, belarraren usainak, atearen irrintziak, txarrantxaren zorrotzak, begiraden soslaiak. Paisaiak agintzen du. Ihesaldiak berak (non eta orain), ihesaldi horren arrazoiak baino (nondik, nora eta zergatik).

Izan ere, liburua baino, filma sortu du Pello Lizarraldek. Pelikula eder bat. Niri Lost in translation gogoratu zidan (istorioan eta egituran inolako antzik izan ez arren, bai moldean). Hura gustatu bazitzaizun, hau ere gustatuko zaizu. Orduan aspertu bazinen, ez ahalegindu honekin.

Azkenaldian, esate baterako, Elkarrek (Argitaletxe Elkartuak) argitaratutako ZAZPI bildumakoak ekarri ditu Maddik ikastolatik. Sei urtetik gorako umeentzako ipuinak dira. Argitaletxe Elkartuak sei argitaletxeren artean (valentziarrak, euskaldunak, gailegoak, katalanak eta astuariarrak) sortutako elkar-lanerako plataforma bat da. Hizkuntza txikietako liburuek, idazleek eta ilustratzaileek oihartzun zabalagoa izan dezaten sortutako bilduma. Kultura eta hizkuntza minorizatuak bultzatzeko saiakera, literatur zaletasuna sustatzearekin batera.

Aste Santurako ekarri duen ipuina Xabier Mendigurenen Zergatik ez du kantatzen txantxangorriak izan da. Ipuin polit-polita. Aurrez ekarritakoak bezalaxe, hala nola, Aita despistatu bat (Josep Gregori), Mari Joseri zergatik deitzen diote Joxe Mari? (Seve Calleja), Gaur bete ditut 6 urte (Maria Antonia Savall) eta beste guztiak.

Eta oraingoz gehien-gehien gustatu zaiguna, Patxi Zubizarretaren Ostiraletako opila. Zoragarria.

Haur literaturan benetako pitxiak aurkitzen direlako gaur egun. Istorioa, testuak, mezua, marrazkiak, maketazioa...  ostiralero opil gozoa daukagu etxean.

Gutako askorentzat ezezaguna da Aikur Erle Museoa. Mendi puntan dagoen baserri-museo txiki bat besterik ez. Urretxun dago, izen bereko baserrian, Santa Barbara ermita inguruan. Museo txikia, bai, baina oso interesgarria.

• Oso ondo antolatuta dago, parafernaliarik gabe, xume-xume, baina polito.
• Baserriko etxekoandre den Josuneren azalpenek urrea balio dute.
• Erleak ere ber-bertan ikusiko dituzu, dantzan, polenak ekartzen, eztia sortzen, larbak elikatzen.
• Erleen mundua ikaragarria da eta, natura gustatzen ez bazaizu ere, liluratuta geratuko zara erlezaintzaren misterioekin, erleen mundu txundigarriarekin eta Josuneren azalpen zehatzekin.

Museo eta eraikin izugarrien ruta turistikoetatik kanpo (Artium, Guggenheim, San Telmo eta abar), txoko aparta aurkituko duzue Urretxuko Aikur baserri-museoan. Bestalde, inguru horretako beste zenbait harribitxi ezagutzeko aukera ere emango dizu, eguna aprobetxatuz: beste hauek ere gomendagarriak zeharo, adibidez: Igartubeiti Museoa (Ezkio-Itsaso), Antiguako ermita (Zumarraga), Mirandaola (Legazpi), edo Zeraingo herri museoa.

Bisita ezazu Aikur Museoa. Eztia gorroto duen batek esaten dizu.

Argazki batzuk laga ditugu Flickren.

Gaur 80 urte, Eibarko Udalak II. Errepublika aldarrikatu zuen, beste inon baino lehenago, Alfonso XIII erregea oraindik ere Madrilen zela. Orain 10 urte, 2001. urtean (Errepublikaren 70. urteurrenean), ondorengo bideoa egin genuen Eibarko Udalean; Itziar Alberdi izan nuen lankide. Zelan bizi izan zuten eibartarrek errepublikaren aldarrikapena? Eibartarren Ahotan proiekturako zenbait lekuko elkarrizketatu eta bideo txiki bat egin genuen. 1931ko apirilaren 12tik 14ra bizi izandakoak gogoratzen ditugu.

Bideoa sarean, Blip.tv webgunean.

Aurreko batean lagun artean honetaz hizketan. Lehenago ere aipatu genuen Eibarko euskara liburuan. Nola esaten dugu? Pozten ala poztutzen?

Euskalkiak euskalki, Euskal Herrian arruntak dira horrelako hitz bikoteak. Eskualde bakoitzean, baina, talde batzuk edo beste batzuk sortzen dira. Eibar inguruan sortzen direnen artean, hauxek zerrendatu ditugu (besteren bat ere egongo da, seguru asko), denak ere antzeko aditz-egitura dutenak (bisilaboak eta -st-/-zt- errodunak). Eibarren bi formak erabiltzen dira:

• husten > hustutzen
• puzten > puztutzen
• pozten > poztutzen
• hozten > hoztutzen
• pizten > piztutzen
• nahasten > nahastatzen (*hau ez dakit bisilabo den, Eibarren)
  
• ahazten > ahaztutzen
• mozten > moztutzen (kasu honetan, ez horren nabarmena; esango nuke lehenengo forma dela nagusi)
  

Beste antzeko ingurune honetan ere gertatzen da (bisilaboa eta -rt- erroa):

• urtzen > urtutzen

Fenomeno horrek ez dauka zerikusirik Gipuzkoako (eta besteko?) "pentsatutzen", "zenbatutzen" eta abarrekin; are gutxiago, "bizitutzen" "izandutzen" eta tankerakoekin. Eibarko hizkeran ez da gertatzen horrelakorik.

Bestalde, hoztu aditzakin beste kontu bat ere badago, bi infinitibo dituelako Eibarren (Bizkaiko hainbat tokitan bezala):

• hoztu/hotzittu (eta beraz, hotzitzen ere badago).

Lehenago ere aipatu izan dugu blog honetan Salburua, besteak beste Ataria (bertako harreragune eta interpretazio-zentroa) inauguratu eta bisitatu genuenean. Gasteizen bertan dago, hiriari pega-pega eginda, Baskoniaren zelaiaren ondo-ondoan (ikus mapan).

Salburua Euskal Herriko urmaelik garrantzitsuenetarikoa zen XIX. gizaldira arte. Arabako lautadako ur freatikoak jasotzen zituen eta bere 3 potzuetan (Betoño, Arkaute eta Larrandizarra) milaka landare eta animalia espezie bizi ziren. 1857. urtean hasi zen gainbehera: urmaelak drainatzen eta lehortzen hasi ziren, soroak ugaritzen, animaliak desagertzen. Zorionez, 1994an berreskuratze prozesua hasi zen. Ordurako Betoñoko putzuaren zati txiki bat besterik ez zen geratzen, eta antzinako baso eta belardi naturalen azken aztarnak. Azken 15 urteotan egindako lanari esker, 200 hektarea lortu dira, hainbat habitat desberdin leheneratu eta ingurua urez eta bizitzaz beteta dago. Une honetan jatorrizko hezegunearen zatirik handiena berreskuratu da eta animaliak berriro itzuli dira Salburuara (hegazti, narrasti eta ugaztun).

Horrelako naturgune urbanoen kasuan, baina, zalantza izaten dut: inguru naturalak parke bihurtzen ditugu, natura hesitu eta gure beharretara egokituz. Hori ote egokiena? Salburuak ez ote luke naturalago, basatiago izan behar? Jendearentzat jarleku, mahai eta pasealekurik gabe? Bestela, azkenean, gizakiak lekua jaten dio naturari. Euskal Herriko naturgune asko horrelaxe daude, oztopoz eta mehatxuz beteta (Txingudi edo Urdaibai dira adibiderik garbienak). Eibartik hurrago, Urkuluko urtegia. Garai batean mendi hutsa; gaur egun gero eta inguru urbanizatuagoa.

Erantzuna ez da erraza. Hirietatik hain hurbil dauden naturguneetan, ziurrenik, oreka aurkitzen saiatu beharko da. Herritarrei naturaz gozatzeko aukera eskainiz, baina naturari ere bere ibilbidea egiteko aukerak eskainiz.

Uste dut Salburua eredu eta adibide egokia dela. Hirian bertan dagoen ingurune erabat degradatua, naturgune zoragarri eta aberats bihurtu dute 15 urte eskasean. Hainbat habitat desberdin berreskuratu dituzte, espezieak itzultzeko planak gauzatu dituzte...

Oso leku ederra da; zoragarria da horrelako parke edo naturgune bat izatea. Paseatzeko, bizikletan ibiltzeko, haurrekin jolasteko eta naturaz gozatzeko. Gaur bertan izan gara. Parkean dauden oreinak ikusi ditugu, jakina. Baina gauza gehiago ere bai: uretako suge polit bat, igelak kantuan jauzika, dozenaka hegazti, eta basurde bat belardian ihesi. Egun ederra izan da.

Eta gaur ikusitako hegaztiak:

• Koartza arrunta
• Mokozabala (27 aleko talde bat, Salburuara heldu berri)
• Zikoina
• Basahatea
• Ipar-ahatea
• Ahate mokozabala
• Ahate gorria
• Murgilari mottoduna
• Murgilari arrunta
• Arranoa (saia, buitre, Gyps fulvus)
• Miru beltza
• Arrano txikia
• Belatz gorria
• Zingira mirotza
• Faisaia
• Uroiloa
• Kopetazuria
• Hegabera
• Zankaluzea
• Kaio hauskara
• Enara arrunta
• Uhalde enara
• Larre-buztanikara
• Buztanikara zuria
• Arabazozoa
• Mika
• Belea
• Txepetxa
• Txantxangorria
• Sasitxoria
• Txinboak
• Kaskabeltza
• Kardantxiloa
• Txioa
• Zozoa
• Birigarroa
• Hormatxoria
• Paranda

Belarraren Ahoa. Alberdania, 2004.
Harkaitz Cano

Horrelaxe dio kontra-azalak: "Demagun Hitler ez zela Berlinen hil 1945ean. Demagun ez zuela gerra galdu eta Europa osoaz jabetu zela, Britainia Handia barne. Demagun itsasoz doala Manhattanen jabe egitera. Itsasontziko sotoan preso, Charles Chaplin komediantea. Demagun, 1886an, Frantziatik New Yorkera Askatasun Anderea puskatan daramaten itsasontziaren soto haietan Olivier Legrand izeneko polizoia doala Ameriketara. Askatasun pertsonalaren alegoria ederra egiten du Harkaitz Canok bi historia horiek bat egiten duten unetik aurrera, kontakizun bizkor, samur, poetiko honetan."

Ba, bai. Ondo definitzen du liburua testu horrek. Ukronia bat da istorioaren abiapuntua. Canok zilipurdi ematen dio gerraren emaitzari, Hitler garaile jarriz, eta txiribueltaka murgiltzen gaitu historia kontrafaktual honetan. Erritmo biziz eta indar poetiko handiz idatzitako kontakizun honetan.

Idazkera dotore eta landua darabil idazleak. Ez horregatik nekagarri edo gaitza. Abilezia handiz josten ditu, gainera, esaldi luzeak, ideiak eta irudiak, eta egoera surrealistak. Harkaitz Canoren beste liburu batzuetan ere ezagutu ditugun baliabideekin: eszena zinematografikoak, ironia handia, sinbolismo handiko irudiak... Ipuin luzea da Belarraren Ahoa (edo nobela laburra, nahiago baduzue). Neurri egokian idatzia, ez luzeegi, ez laburregi; arratsalde batean disfrutatzeko moduan. Izan ere, hitz eta esaldi guztiak oso ondo neurtu baititu Canok, kontakizunari erritmo egokia emanda. Ederra, sarkorra. Asko du prosa poetikotik. Ziurrenik baita ariketa estilistikotik edo ikerkuntza literariotik ere. Tarteka, Bariccoren Seda gogoratu dit.

2004ko Euskadi Saria irabazi zuen.

Kritiken hemerotekan dozena bat aipamen daude, tartean oso egokiak iruditu zaizkidan bi hauek, bata Karmele Jaiok idatzitakoa, bestea Iban Zalduarena.

Zenbait urtez (edo belaunaldiz) zokoratuta eta gutxietsita egon ondoren, badirudi azkenaldian berriz ere hitanoaren susperraldi txiki bat gertatzen ari dela. Horren lekuko, besteak beste, atzo Zumaian aurkeztutako egitasmoa, Mintzola Fundazioaren lana, Ritxi Lizartzaren liburu eta gogoetak, argitaratu berri diren webgune eta online testak, eta abar. Eibartarrak zerrendan ere jardun dugu horretaz eta blog honetan ere bai, arau sozialetaz eta transmisioaz, adibidez.

Oraingoan, Badihardugu Elkartearen eskutik, eta Eibarko Udalaren eta Euskaltegiaren laguntzarekin, hika egiten ikasteko ikastaroa antolatu dugu Eibarren.

Animatu!

Hitanoaren inguruko oinarriak jaso eta hika praktikatzeko ikastaroa

• Helburua: hitanoaren inguruko oinarriak eskaintzea. Ikasi eta erabili nahi dutenei baliabideak ematea. Noiz, non, nola eta norekin erabili.
• Edukiak: Hitanoaren oinarriak: Alderdi teorikoa eta, batez ere, praktikoa. Gehienbat Eibarko hitanoa irakatsiko da, baina inguruko herriak eta euskara batua ahaztu barik. Ikasleek apunteak eta materiala jasoko dituzte.
• Norentzat: Eibar eta inguruko herrietako euskaldun guztientzat. Gutxieneko adina, 16 urte.
• Antolatzailea: Badihardugu Euskara Elkartea, Eibarko Udalarekin eta Udal euskaltegiarekin lankidetzan.
• Noiz: 2011ko maiatzean, astearteetan (maiatzak  3, 10, 17, 24 eta 31), 18:30-20:30 (10 ordu, guztira).
• Non: Eibarko Udal Euskaltegian.
• Prezioa: 10 euro.
• Izen-ematea:
  Udal Euskaltegian (Portalea, Bista Eder, 10. 943700912) martxoaren 28tik apirilaren 15era arte.
  Badihardugu Euskara Elkartean (Markeskua. 943121775, edo Internetez) martxoaren 28tik maiatzaren 2ra arte.
• Ikasle kopurua: gutxienez 8 ikasle, eta gehienez 18 ikasle.

Joan zen astean opari txiki hau egin zidaten Eibarko denda batean (tira, niri baino gehiago, nirekin zeuden seme-alabei). Kaktus txiki bat da, metakrilatozko ontzitxo batean sartuta, kortxo zati baten gainean. Hilean behin ur tanta batzuk dituen platertxo batean jarri behar da eta azpian duen zulotxo batetik hartzen du behar duen hezetasuna. Horrekin nahikoa izango omen du ontzitxoan hazteko. Eta 6-8 hilabete barru, bere kutxatik atera eta lorontzian sartuko dugu. Bitartean, aldean eraman dezakegu. Giltzarrapoari josita, Nintendoari atxikita, ikastolako motxilan txingilizka edo poltsikoan epeletan. Ideia polita pentsatu zitzaidan.

Eleberriak ETAko kide baten bizitzako azken 100 metroak kontatzen ditu. Donostiako parte zaharrean dela, polizia atzean duela, tiroka, eta hiltzen den arte. 100 metro horiek egiten dituen bitartean, korrika eta arnas-estuka, bere bizitzako zenbait pasarte gogoratzen ditu.

Istorio nagusi horren inguruan, beste hainbat ere azalduko dizkigu Saizarbitoriak. Batetik, ETAkidearen  bizitzako zenbait pasarte: Michellekin igarotako uneak, aitaren oroitzapena, umetako eskolako kontuak... Baina horrekin batera, beste hainbat plano eta istorio ere agertuko zaizkigu, neurri batean independenteak, baina denak ere elkarrekin lotuta eta, batez ere, leku berean kokatuta. Poliziak lekuko bati biharamunean egindako galdeketa, egunkari eta irratietako albisteak, auzokideek hurrengo egunetan esango dituztenak...

Hainbat plano-aldaketa, sarritan aditz-joko hutsen bidez egina (lehena/oraina, hika/zuka), maixuki josita, eta estilo narratibo berezia sortuz. Estiloa eta teknika ez ezik, kontakizuna ere borobila da bere gogortasunean.

Saizarbitoriaren 2. eleberri honi kosta egin zitzaion argia ikustea (zentzura gainditu behar izan zuen eta bi urtez giltzapean egon zen), eta zenbait kritika ere jaso zituen (hainbat pasarte gaztelania hutsean daudelako). Baina 35 urte geroago klasiko bihurtu da eta 10 berrargitalpenetik gora izan ditu.

Saizarbitoriaren beste lan batek sartu omen zuen euskal literatura modernitatean (Egunero hasten delako, 1969), Txillardegiren beste zenbait lanekin batera. 100 metro honekin euskal literaturak beste urrats bat eman zuen sendotze-prozesuan.

Beti irakurtzekotan eta, azkenean asteburuan irakurri dut. Gustura irakurri ere.