Eibartik

Datozen egunotan danon ahotan ibiliko dira Durangoko Azokako nobedadiak. Badihardugu euskera elkartian be urtero kaleratzen dogu liburu(xka)ren bat, eta aurten be, nobedadiak eruango dittugu azokara. Euren artian, Elgoibarko eta Bergarako aditz-taulak.

Igez hasi giñan Deba ibarreko aditz taulen proiektu honekin.

Oñatiko udal euskaltegixak orain urte batzuk hasittako eredua jarraittu, eta herri guztietako aditz-taulak etaratzeko asmua daukagu, urtian 2-3 liburuxka. Igez Oñatiko eta Eibarko taulak argitaratu genduzen; aurten Elgoibarkuak eta Bergarakuak. Aretxabaletakuak eta Elgetakuak be prest dagoz 2007 hasieran kaleratzeko.

Argi dago honek taulok oso baliagarri izango dirala eskola eta euskaltegixetan baillarako azpieuskalkixa txertatzeko. Hori dala eta, herrixetako ikastetxe, euskera elkarte eta euskaltegixetan banatzen dittugu.

Horretaz gainera, "Euskalkian idazteko irizpideak", eta Koldo Zuazoren "Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta tokiko batua". Horrek hurrengo baterako lagako dittut.

Lau argitalpen barri! Ez da gitxi, guria moduko elkarte txiki batendako. Azken 4 urtiotan 9 argitalpen kaleratu dittugu.

Badihardugu.com webgunian dago aurtengo argitalpenen informaziño guzti-guztia eta baita argitalpen batzuk jaisteko aukeria be.

Oindiok ez jata heldu holako kontuekin ibili biharra, baina aste honetan pare bat aldiz egokittu jata parian Ratoncito Perez horren inguruko aipamenen bat. Asteburuan bertan jakin neban euskeraz Agirre xagua (edo Arregi?) deitzen ei jakola.

Eta hara! gaur bertan hauxe kaleratu da Itzul zerrendan, askoz bertsiño polit eta bertakuagua. Lehendik be entzunda nekan marigorringuari maritxu teillatuko deitzen jakola Bizkaiko toki batzuetan, baina ez nekixan zergaittik. Hamentxe:

-------------

Gaztelaniazko Ratoncito Perez dela eta, baditut bi bertsio Bizkai aldetik, antzekoak direnak: Maritxu teilatukue eta Maritxu teilatugorrixe.

Hara, baten eta bestearen kantak:

Maritxu teilatukue
altxa gona gorrije
gorde jausikue
eta ekazu barrije

Maritxu teilatugorrixe
horra hor hagine
izan arine
ta ekazu barrije

Ohituraz, abesteaz batera, hagina eta mari gorringo bat botatzen omen ziren teilatura; mari gorringoak hegan egitea zen beste hagina laster sortuko zenaren seinale. Ez zen, bestalde, saririk ematen.

----------------

Azken egunotan min pixkat dakat belaunan atzekaldian, eta nere aitxitxa Antoniokin gogoratu naiz; aitxitxakin eta berba horrekin. 90 urte inguru zekazela (fenomeno zeguan), eskilarak igotzeko orduan beti esaten zestan zankabiak mindu eitten jakozela, gogortu. Ba, nik be minduta dakat eskumako zankabia.

>> zankabe, zankape • corva. Belaunan atzeko aldia, belaunpe, iztezain.

Hiztegi Batuak ez dakar, eta Elhuyarrak bez. Eibarko Hiztegi Etnografikuan jaso genduan, bai.

Toribiok be badakar, eta han be zankabietako miña aitxakixatzat hartuta. Badirudi zankabe kotxauekin orduan bakarrik gogoratzen garala; bestela, zer diranik bez! :-)

Sareko Eibarko Hiztegixan hauxe agertzen da:

» ZANKABE, zankape (Iz.)
corva
Zankabietako miña darabitt aspaldixan (TE). / Zankapian emon zetsan ostikadiakin lurrera eratxi eban (EEE).

Gehixenetan gaur egungo kontuak ekartzen dittut blog honetara, baina oinguan Eibarko historixara egin dot salto, Eibarko herrixa sortu zan sasoira, eta gehixenbat hurrengo 150 urtietara, XIV-XV. gizaldixetara.

Euskal filologia ikasten niharduala, orain dala 3-4 urte, "Euskal Herriko historia" ikasgaixa hartu neban, eta XV. gizaldixan inguruko lan bat egin bihar izan neban. Lan xumia da, ez oso sakona, baina Interneten zaila danez jakitzia zeiñek zer billauko ete daben, sarian ipintzia pentsau dot, bateron batendako baliagarrixa izan leikialakuan. Atal barri honetan ipini dot materixala.

XIV-XV. gizaldiko historixak, burrukak, familixa ezagunak (Urkizu, Isasi, Untzueta, Mallea...), errebal barrixak (Untzaga eta Ibarra), basarrittarrak eta kaletarrak. Holako kontuak.

Hamentxe sarrerako lerro batzuk:

Eibarko Leinu Agintariak Erdi Arotik Aro Modernorako jauzian: Ahaide Nagusien Sasoitik Burgesiaren Arora

Eibar 1346an jaio zen. Jatorriz herri txikia eta garrantzi gutxikoa izan arren, XV. mende amaierarako indartzen hasia zen (demografikoki eta ekonomikoki), eta Aro Modernorako sarrera ezin hobea izan zuen herriak.

Mende eta erdiko epe horretan, gainera, herria handitu eta indartzearekin batera, botere aldaketa nabarmena ere gertatu zen: udal kontsejuaren indarra handitu ahala, ahaide nagusien boterea ahuldu egingo da. Ordura arte nagusi ziren Untzuetatarrek indarra galdu, eta euren lekuan Ibarra, Isasi, Orbea eta beste sendi "berri" burges batzuk nagusituko dira.

Lan honetan aldaketa hori aztertzen ahalegindu naiz. Eibarko kasua aztertuz, Erdi Arotik Aro Modernorako jauzi hori nola eta zergatik gertatu zen ikusiko dugu. Herria sortzean ahaide nagusiak, Untzuetatarrak, dira nagusi, Erdi Aroko egitura sozio-politikoetan sustraitutako sendia, lurretik eta baserri mundutik oso hurrean daudenak. Kontsejuak eta hiribilduak, bitartean, oso indar txikia du. 150 urteko epe laburrean, baina, egoera hori irauli egingo da, noblezia herritar eta burges berria agertzearekin batera kontsejua izugarri indartuko delako, Erdi Aroko botere izan diren ahaide nagusiak alboratuz.

Jaitsi lana PDF formatuan: Eibarko Leinu Agintariak Erdi Arotik Aro Modernorako jauzian (PDF, 970 Kb)

Holaxe diño uezabak gaurko egunkarixan, Rialto zinemia itxi egingo dala Gabonak aurretik.

Eibar iraultzaile izan zan XX. mende hasieran; herri bizixa, azkarra, aurreratua... Kultura mailan be holaxen izan zan,e ta beste herri gehixenetan zinerik ez zeguan sasoi haretan, Eibarren 3-4 zine zabaldu ziran gerra aurretik:

• Salon Teatrua, Calbeton kalian, dotoriena; 1954 inguruan jausi egin zan.
• Salon Cruceta, Estaziño kalian. Ziniaz gaiñera, saloia zan, billarrak, tabernia, musikia eta abarrak. Oindiok be, egituria bera hantxe dago, garaje bihurtuta.
• Untzagako Pabelloia, Pabellón Alfonso XIII, gaur egungo Guridineko arkupietan. Pospolo-kajia esaten zetsen, kanpotik zekan itxuriagaittik, eta halaxe desagertu zan, posporo-kajia letxe, suak hartuta, 1927 inguruan.
• Kiputxaneko frontoian be pelikulak emoten zittuen, Isasixan. Izatez tabernia zan, baina frontoia zekan eta pelikulak emoten zittuen, gehixenbat udan.

Eibarko Untzaga plazia 1920 inguruan, eta erdiko eraikin baju luzezkia, pospolo-kajia, Pabelloia.

XXI. mendera indar gitxiagokin heldu gara eibartarrok, eta horren lekuko Eibarko ziniekin gertau dana. Azkenengo 15-20 urtiotan Amaya, Coliseo eta Capitol itxi dittue. Carmelitetako domeketako zinema txikixa be desagertu zan. Eta laster Rialtua be itxiko dabe.

Panorama kaskarra.

Umiekin gauza asko ikasten da, eta sarrittan, lehenago ikusten ez zenduzen gauzak be ikusten dozuz. Begixak zabaltzen detsuez.

Holaxen gertau jata ondo da horrekin.

Gure artian ondo be ondo sartuta daukagu erderako vale hori.

Ba, Maddik, 3 urtekin, beste formula bat be badarabil vale esateko: ondo da.

• Maddi, batuizu hori!
• Ondo da.

Maddik ez dau hori asmau, jakiña. Amamagandik ikasi dau, nere amagandik. Ni neu sekula konturau barik, baiña nere amak ez dau iñoiz valerik erabiltzen. Horren ordez, ondo da darabil. Beti. Eta hau da markia, semiak ikasi ez dabena, loibiak ikasi dau!

Egixa esan, ez da ondo da, ondóda baizik. Dana batera, eta azentukeria aldatuta.

Ba horixe. Hamendik aurrera, vale gitxiago, eta ondóda gehixago.

Gero eta gehixago entzutzen dot kalian "iñobezek" hori; baitta hiztun onen artian be. Iñok bez (edo iñopez) esan biharrian, iñobezek zatar hori.

• Zeiñek egin dau hori?
• Iñobezek! (IÑOK BEZ)

Neri belarriko miña eitten desta, baiña onartu bihar dot gure artian sartu-sartuta dagola eta ohittutzen hasi biharko garala.

Horren azpixan, hasiera baten, iñobez dago.

• inor ere ez > iñor be ez > iñobez

Leku eta erabilera jakin batzuetan darabilgun "iñobez" hori, hainbeste erabiltzen dogunez (eta erderian eragiñez), beregain bihurtu da, eta erderazko nadie ordezkatzen hasi da, edozein testuingurutan.

Eta holan:

• iñok bez = iñobezek (nadie)
• iñokin bez = iñobezekin (con nadie)
• iñona bez = iñobezena (de nadie)
• iñongana bez = iñobezegana
• ...

Iñobezek, iñobezekin, iñobezena, iñobezegana, iñobezegaittik... eta kuadrilla guztia okerrak dira, baina barra-barra entzutzen dittut azkenaldixan. Gorago esan doten moduan, baitta hiztun onen artian be (ez dot hamen agirixan lagako, biharrian nere parian jarritta daguanan izena :-)).

Esate baterako:

No ha estado con nadie
Ez da egon iñobezekin (IÑOKIN EZ DA EGON)

Ezebezek

Aurreko iñobezek horren antzera, beste hau be bai:

• ezebezek
• ezebezekin (ezekin bez)
• ezebezegaittik (ezegaittik bez)
• ...

Esate baterako:

No lo haría por nada
Ez neuke eingo ezebezegaittik (EZEGAITTIK EZ NEUKE EINGO)

Eibar inguruko akatsa

Forma hori, gehixenbat gure inguruan zabaldu dala esango neuke. Interneten begiratu, eta agertzen diran adibidiak Eibarkuak, Bergarakuak eta Arrasatekuak dira gehixenbat. Billau Googlen, bestela, iñobezek edo iñobezekin. Eta tartian, 2004an Eibartarrak zerrendan agertutako komentarixo hau topauko dozue.

Ba horixe: ha'i la ha'i l'allah!

Kalpar • remolino de pelo
Buruan agertzen diran kiribilguniak.

Hiztegi gehixenetan etorri arren, esango neuke nahiko berba ezezaguna dala. Azkuek Gipuzkoa eta Nafarroan erabiltzen dala diño, baiña Eibarren be erabiltzen da, nere etxian behintzat (amona zarauztarraren eragiña?). Hiztegi Batuak marka barik dakar.

Elhuyarrek eta Hiztegia 3000ak beste esangura bat be emoten detse: ile-mataza, txima.

Lehenago ere askotan aipatu dugu kontu hau gure artean, han eta hemen, eta sarri-sarri eibartarrak zerrendan. Ez dut, horretara, gauza berririk asmatuko. Baina gaur arratsaldean egunkari donostiar batean ikusi dudan gauzatxo batek gogora ekarri dit (atzera berriz) donostiarzentrismoaren gaia.

Donostiarzentrismoa, mugimendu filosofiko sakona, mundua ulertzeko eta gizakion arteko hartu-emanak aztertzeko ikuspegia. Erligioa ere ba omen, batzuen iritziz.

Hiru oinarri sendo ditu mugimendu honek:

1. Donostiarrak donostiar dira, baina gainontzekoak gipuzkoar gara beste edozein sentimenduren gainetik. Sentimendu berria niretzat. Izan ere, ez dut ezagutzen "gipuzkoar" sentitzen den inor. Eibartar sentituko dira batzuk, euskaldun besteak, espainiar askotxo, eta europar beste apur bat. Munduko biztanle dela ere esango du modernoren batek, baina gipuzkoar?
2. Donostiarrenak diren elementuak gipuzkoar guztiok maitatu eta bedeinkatu behar ditugu. Sansebastian eguna ospatu behar dugu, tanborradaz gozatu, errealzaleak izan, eta Donostiako kontxa da munduko 8. marabilla. Herejeak sutara. Edo okerrago, Bizkaira.
3. Gipuzkoa Aritzetan amaitzen da (edo asko jota, Zumaian). Itziarko gain horretan dago Finisterre gipuzkoarra. Gipuzkoar armarriak ere garbi esaten du: "Fidelissima Vardulia nunquam superata". Eta jakina, gu, karistiar gixajoak, zaunkaka hitz egiten dugun barbaroak besterik ez gara.

Mezu hau ulertzeko ere, karistiar iñuxentea izan behar. Seguru nago barduliarrok ez duzuela larregi aittu, ala?

Zanga (Morus bassanus) dugu gure kostaldeko itsas hegaztirik eder eta handienetakoa. Pelikanoen talde berekoa da (Pelekaniformea). Metro beteko garaiera du eta 1,75 metroko hego-zabalera.

Itsasoan edo kostaldean ikusiz gero ez dago zalantzarako tarterik. Bere hego-zabalera handia, buztan bereizgarria, mokoa, buru horia, hego-mutur beltzak... ez dago zanga beste hegazti batekin nahasterik.

Urteko gazteak nabarrak dira; heldu ahala, lumak argitzen doaz eta ale gazteetan luma zuri eta ilunak nahasten dira. Helduak erabat zuri-horixkak dira, hego-mutur beltzak izan ezik.

Atlantiko iparraldean kumatzen dute gehienek, baina gure inguruan sarri-sarri ikusten dira, batez ere urritik martxora bitartean, euren kumaldi-sasoitik kanpo.

Hegazti ezaguna, hortaz, gure kostaldean, hainbat izen hartzen dituena eskualdearen eta herriaren arabera (ikusi Txoriak.eus webgunean):

• Kofra, kopra: Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Ondarroa, Mutriku
• Kopla: Lekeitio, Ispaster
• Glope: Getaria, Zarautz
• Zanga: Orio, Donostia, Pasaia
• Broku, broju: Hondarribia, Ziburu
• Broina?: Hondarribian?

Izen horien jatorriari dagokionez, badirudi gehienak erdarazko cofreren maileguak izan daitezkeela. Halaxe deitzen zitzaion Asturies-Cantabria inguruan hegazti honi (Bernis, 1994) eta horren eraldaketak dira, itxura guztiaren arabera, Euskal Herrian entzun ditzakegun gehienak: cofre > kopre > kople > *gople > glope (beharbada, baita Hondarribia-Ziburuko broku ere).

Zanga gaztea, urtean bertan jaiotakoa. Lehenengo urtean erabat arreak dira. Hurrengo 2-3 urteetan zuritzen joango dira, helduen itxura hartu arte.

Zanga heldua. Ez dago beste itsas hegazti batekin nahasterik.

Zangak, brojuak edo glopeak arrantzaleak dira. Itsasoan bizi dira, bertan elikatuz.

Zanga edo kofra gaztea, oraindik ale helduen luma zuri dirdiratsuak lortu ez dituena.

Zangak arrantzan ikustea espektakularra da. 10-15 metro ingurura igotzen dira, une batez orekan gelditzen dira, harrapakinak non dauden begira, eta raus! egingo dute murgil, arraina harrapatzeko.