Eibartik

1995. urtea Ameriketan igaro nuen, Nevadako UNR unibertsitatean. Bi semester izan ziren, EHU eta UNR unibertsitateen artean dagoen lankidetza hitzarmen bati esker, bekak egoten baitira euskaldunak hara joateko eta hangoak hona etortzeko. Izan ere, Renoko Unibertsitatean dago Basque Studies Center ezaguna eta harreman estua dago bi unibertsitateen artean.

Makinatxo bat euskaldun elkartu ginen bertan, hainbat jatorri eta arlotakoak, eta oroitzapen izugarriak ditut han igarotako denboraldiaz. Esperientzia zoragarria izan zen. Nire kasuan zoologian doktoradutza egitera joan nintzen (tira, hastera), baina hori baino askoz gehiago izan zen hango esperientzia. Han ezagututako jendea, campuseko giroa eta bizimodua, hango eta hemengo euskaldunen arteko erlazioa, basque restaurant-ak eta jaiak, Basque Studies-eko liburutegian lan egitea, Nevadako desertu amaigabea...

Aste honetan paper zaharrak berrantolatzen eta garbitzen jardun dut eta garai hartako makinatxo bat ere agertu zaizkit. Tartean hauxe. Ez esan ederra ez denik (bai, bale, bukoliko-pastoril samarra, eta zapia gaizki ipinita, ezta @txargain? baina dena ezin da!).

1995. urteko Nevada Bell telefono-konpainiaren listina da.

Buztangorri iluna (Phoenicurus ochruros) muscicapidae familiako txoritxoa da (batzuek zozoen familian ere sartu izan dute). Arra beltz-beltza da, buztan gorriarekin; emea ere antzekoa, baina kolore apalagoekin (gris-marroixka). 14-15 cm luzera du eta buztana etengabe gora-behera erabiltzen du.

Intsektu txikiak, fruituak eta haziak jaten ditu eta Eurasiako lurralderik gehienetan bizi eta ugaltzen da, Islandian izan ezik.

Wikimedia Commons

Garai batean mendi eta labarretan aurkitzen zen gehienbat, baina azkenaldian gero eta arruntagoa da hiriguneetan. Eibarren ere horrela da, eta sarri ikusten da gure herriko kale eta parkeetan. Urkizu inguruko auzune industrialetan askotan ikusi izan dut (Txonta, Matxaria, Iparragirre,...) eta aste honetan habia aurkitu dut Ipuruako merkatalgunean, Eroskiko parking alboan, Wok txinatarrerako zubipean.

Belartxoak erabiliz sortzen dituzte habiak, harkaitz eta eraikinetako zulo eta zirrikituetan, eta 4-6 arrautza inguru jartzen dituzte, maiatzetik uztailera bitartean.

Argazkia ez da ona, baina gutxi gora-behera ikusten da habia non dagoen. Atzo, behintzat, emea joan-etorrian zebilen, eta kumeak kurrixka bizian habia barruan. Ez zaie askorik geratuko habia lagatzeko.

Artizarra lurraren eta eguzkiaren artean ipintzen denean, Artizarraren iragatea (the transit of Venus) izeneko fenomenoa sortzen da.  Bi planetak eta eguzkia lerrokatuta geratzen dira eta eguzkiari orbantxo bat sortzen zaiola ematen du. Gutxi gorabehera, eklipseen antzeko fenomenoa da (lurra, ilargia eta eguzkia lerrokatzen direnean bezala), baina artizarrak ez du eguzkia estaltzen, jakina. Ekainean eta abenduan bakarrik gerta daiteke, planeta nodotik igarotzen denean, eta ez maizegi gainera (eta maiztasun berezi samarrarekin).

Izan ere, 243 urteko maiztasuna dauka, aldi horretan 4 iragate gertatzen direlarik (azken mendeotan, 105,5; 8; 121,5 eta 8 urteko tarteekin). Ziklo bukaeran gaude. Hortaz, azkena 2004an izan genuen eta hurrengoa 2117an izango da. 243 urteko ziklo hori nahiko egonkorra da; ez, ordea, epe horren barruko iragate eta denbora-tarteak. Esate baterako, 1518. urtera arte, 8; 113,5 eta 121,5 urteko tarteak izan ziren, eta 2846tik aurrera 105,5; 129,5 eta 8 izango da (wikipedian K.a. 2000. urtetik 4000. urtera bitarteko iragate guztien zerrenda dago).

Bideo labur honetan ondo azaltzen dute zergatik diren hain arraroak artizarraren iragateak (lurraren orbitaren eta artizarraren orbitaren arteko aldeak eragindakoa da):

Artizarraren iragatea kalkulatu zuen lehenengo astronomoa Johannes Kepler izan zen. 1631ko iragatea aurreikusi zuen, baina Europan ezin izan zen ikusi (eta frogatu, beraz), eta Kepler bera ere hilda zegoen ordurako. Ondoren, Jeremiah Horrocks apaiz matematikari eta astronomoak berriro kalkulatu zuen eta 1639ko abendukoa aurreikusi eta behatu izan zuen.

Fenomeno hau garrantzi handikoa izan da planeten arteko distantziak eta eguzki sistemaren tamaina neurtzeko erabili izan baitzuten astronomoek. Ez dirudi, hala ere, kultura zaharretan ezaguna zenik (ez Txinan, ez Egipton, ez Grezian, ezta Hego Ameriketako kulturetan ere).

Esan bezala, hurrengo iragatea aste honetan izango dugu, 2012ko ekainaren 5-6 bitartean, eta aurrekoa 2004ko ekainaren 8an bizi izan genuen. Hurrengo biak 2117an eta 2125ean izango dira.

Bihar-etziko iragatearen inguruko informazioa Wikipedian duzu (Transit of Venus, 2012). Pazifiko aldean oso-osorik ikusi ahal izango dute; Ipar Ameriketan eta Eurasian ere nahiko ondo (ez, aldiz, Afrika eta Hego Ameriketako toki askotan.

Euskal Herriko tokirik gehienetan ere ikusi ahal izango dugu, asteazken goizean. Ez bete-bete, ordurako iragatea bukatzen egongo delako, baina bai zeozertxo ikusteko moduan, behinipein (eguraldiak uzten badigu). Simulatzaile pare bat ere badira sarean, nondik ikus daitekeen begiratzeko, hemen edo hemen, adibidez. Eta mapa honetan:

Euskal Herrian zuzenean ikusteko aukerarik ez duzuenok, online ere ikusi ahal izango duzue, hementxe adibidez.

Bloga barriztu dogula eta tripak probatzeko lerro batzuk. Juan zan asteburuan Eibarren ospatu dogun Euskal Jaixaz 3 lerro idatziko dittut. Egualdi ederra, umiak pozik, herri bazkarixa giro onian, dantza ikusgarrixak...

10 puxtarri.

Ez esan argazki politta ez danik (hamendik moldatuta, cc-by-sa):

Eta hamentxe Manu Davilak ataratako bideua:

Aste honetan 75 urte bete dira tropa frankistak Eibar bonbardatu, txikitu eta "liberatu" zutenetik. Eibarko Udalak egitarau polita antolatu du egunotarako (hitzaldiak, jardunaldiak, dantza, musika, irteera gidatuak...) eta egia esateko jende ugari ibili da orain arteko ekitaldi guztietan. Herriak harrera ona egin dio, pozgarria da.

Herenegun, osteguna, Coliseoan egon nintzen, egitarau barruan zegoen ekitaldi bereziena ikusteko. Baita gustura egon ere, ikuskizun ederra izen zelako (ekitaldiaren berri, Ahotsaken eta El Correon). Maialen Lujanbio eta Juan Pinilla izan genituen protagonista. Bertsolaria lehenengoa, flamenko kantaorea bigarrena. Oso esperientzia eta jatorri ezberdineko artistak, biak, baina biak ere ahozkotasunetik eta inprobisaziotik zuzenean edaten dutenak.

Onartu behar dut beldurrez joan nintzela. Ez naiz "fusio" zalea (eta ezta oso-oso bertsozale edo flamenkozale ere; bigarrenetik dexente gutxiago), eta holako esperimentuak.... zailak dira! Antzolatzaileendako arriskutsuak eta ikusleendako nahasgarriak, batzuetan.

Eta ez, oso polita izan zen. Elementu askotxo ziren, eta denak lotzea ez zen erraza (bertsoa, musika, flamenkoa, poesia, herri-kantuak, bideo-lekukotasunak...). Baina esango nuke ikuskizunak koherentzia izan zuela eta osotasun bat lortu zuela. Fondo moduan elementu historikoak erabili ziren: Ojangurenen argazkiak, gerrako pelikula-zatiak, eibartar nagusieri Ahotsak proiektu barruan jasotako lekukotzak... Eta horrek guztiorrek nahiko ondo josi zuen historia guztia, zentzua eta batasuna emanez ekitaldi osoari: Republikatik hasi eta bonbardaketetaraino; Eibarren hasi (lekukotzak), Euskal Herri mailara igaro  (Maialen Lujanbiok) eta Espainian bukatuz (Pinillak). Ikusleok kontakizun bat ikusi ahal izan genuen, artistikoki ederra, mezua ere bazuena eta tarteka hunkigarria (oso hunkigarria ere bai, tarteka).

Artista biak, Pinilla eta Lujanbio, ederto, oso ondo. Artisten arteko batasuna ere nahiko egokia, fina, estridentzia larregi barik. Tarteka konpenetrazio falta txikia ere  igartzen zen, baina normala ere bada, hain estilo ezberdinak izanda (eta e-mailez "ensaiatu" zutela jakinda). Gitarra jotzailea ere aparta, David Caro, Almeriakoa. Artista hutsa. Hegazkinen irudien gainean jotako pieza eta Maialenek David-ekin abestutako bertsoa, gaueko gauzarik politenetakoak seguru asko.

Ba, horixe. Ederra izan zela.

Zorionak eman behar, beraz, antolatzaileei, eta batez ere ekitaldia koordinatzen, irudiak aukeratzen, gidoia eta zuzendaritza artistikoa gidatu duen lantalde osoari, Badihardugu Euskara Elkarteko guztiei eta, bereziki, Idoia Etxeberriari eta Haizea Odriari. Bejondeizuela!

Bai, ipuin-liburu gutxitxo irakurtzen dut. Dendan edo liburutegian esku artean hartzen ditut, gaia edo idazlea erakargarri egiten zaizkit, kritika onak irakurtzen ditut... baina aukeran eleberrira jotzen dut errazago. Zergatik? Ez dakit. Izaera kontua, beharbada. 200 orrialdetan erosoago nabilela 20 orrialdetan baino, agian. Behin erosita ere, apalean izaten ditut, noiz irakurriko zain, koitaduak.

Baina azken asteotan 3 ipuin-bilduma eder-eder irakurri ditut, arrazoi ezberdinak zirela-ta. Ezagunak dira guztiak; ez oso berriak, gainera. Ez dut, beraz, aparteko misteriorik argituko, baina tira, hementxe nire 5 xentimokoa.

Azukrea belazeetan, Inazio Mujika Iraola (Erein, 1987)

Klasiko bat, Inazio Mujika Iraolak (Donostia, 1963) 1987an argitaratutakoa eta hainbat berrargitalpen izan dituena harrezkero. Nik neuk ere aspaldi neukan etxean (1999ko edizioan), baina ez nuen astirik hartzen irakurtzeko. Aurten fakultatean "derrigortu" nauten arte. Liburu zoragarria da, euskal narratibagintzan ezohiko gai eta atmosfera duena.  Are gehiago, idazleak orduan zuen adina jakinik (20 urterekin idatzi zuen bilduma honetako lehena eta 24 urterekin argitaratu).

Liburua irakurtzen ari nintzela bi irudi etortzen zitzaizkidan burura, etengabe. Batetik Twin Peaks telesail amerikarra, misterio-giro ezin pertsonalagoa lortu zuen telesaila; bestetik, Puerto Urracon (Badajoz) 1990ean gertatutako sarraskia, Espainia beltzaren irudi bilakatu zena. Izan ere, ipuin-bilduma beltza da hau. Heriotzak, misterioak eta terralak ilundutako pasadizoz betetako bilduma paregabea, euskal literaturan antzeko atmosfera lortu duen bakarretakoa. Terrala etengabe; terralak irentsitako paisaia. Ez da liburu erraza, baina behin atmosferan murgilduta, ezinezko egiten zaizu bertatik askatzea.

Beltza eta heriotzez josia (ipuin guztietan baitago heriotzen bat edo antzeko gertakizun latzen bat kontakizunaren erdigunean), baina tremendismorik gabe eta oso modu zolian kontatuta. Izan ere, bilduma honetan, idazleak lortzen duen atmosfera eta ipuinetan darabilen kontatzeko teknika dira ororen gainetik gailentzen direnak. Baserri giroan eta euskal herri txiki euskaldun batean girotuta, baina ohiko diren idealizazioetatik erabat urrunduz, euskal baserri giro bukolikotik erabat urruti. Arruntak ez diren pasarteak eta kontakizunak ehunduz, baina erabat sinesgarri eginez. Horretarako teknikak ezin hobeto erabiliz. Tonu fantastikoa ere agertuko zaigu tarteka, keinuka, baina errealismoa nagusitzen zaio beti. Juan Rulforen lanekin alderatu izan dute, bai Gorka Bereziartuak, zein Xabier Mendigurenek edo Mari Jose Olaziregik.

Izenik aipatzen ez den arren, Tolosa-Albiztur inguruan kokatuta daude ipuin guztiak eta XX. mende erdialdean, gutxi gorabehera (gehienetan datarik ere aipatzen ez den arren). Mujika Iraola donostiarra da, baina baserriko giroa ezagun zaio, zalantza izpirik gabe. Ezin hobeto deskribatzen ditu garai bateko giroa eta bizimodua, pentsaera eta sineskerak. Transmisio luze bateko oinordeko da idazlea; guraso eta arbaso zaharrenetatik edaten du. “Azukrea belazeetan. Izenburu arraro horren baitan elurraren metafora dago, eta, elurraren baitan, nire lehen aberriarena: haurtzaroa” aitortzen du egileak.

Hamaika ipuin biltzen ditu liburuak, guztiak ederrak, eta batzuk are ederragoak, esate baterako, 'Terralez bilduak', 'Begiak zabalik', 'Sagasti gazte, sagasti zuri', 'Mila bederatziehun eta hogeita hamasei' edo 'Regina'.

Atxagaren Obabakoak eta Sarrionandiaren Narrazioak liburuen alboan beste ipuin liburu bat jartzekotan, dudarik ez, Inazio Mujikaren Azukrea belazeetan da liburu hori. Halaxe irakurri dut nonbaiten. Eta talde horretarako laugarren hautagai bat ere badut, Pello Lizarralderen “Sargori”.

Sargori, Pello Lizarralde (Pamiela, 1994)

Idazle berezia da Pello Lizarralde (Zumarraga, 1956). Gutxitxo argitaratzen du. Berezi idazten du. Euskal letretan ahots bakarrez. Orain gutxi “Larrepetit” irakurri nion eta orduan ere idatzi nituen hiru lerro.

Bere idazkera gustatuko zaizu ala ez, baina ezingo duzu esan beste edozein idazleren tankerakoa denik. Eta niri izugarri gustatzen zait. Atmosferak sortzeko duen erraztasuna, xehetasunik txikiena ere adierazteko duen gaitasuna, voyeur ukituarekin...

Sargori ere bide berean sortutako ipuin-bilduma da. Udako giro sapa horretan gertatzen diren kontakizun xumeak ekarriko dizkigu idazleak. Hamar ipuin txiki zoragarri, uda garaiko bazkalosteko giro itogarrian murgilduta daude pertsonaien eskutik. Askotan balirudike ezer gertatzen ez dela, baina Lizarralde maixu da elipsien bidez istorio zoragarriak kontatzen; edo kontatu gabe, irakurlearen eskuetan ezinegon sentsazioa uzten. Izen iradokitzaileak dituzte 10 ipuinok, eta horien artean benetako perlak aurkituko ditugu, “Barnetik”, “Bazterretik” edo “Azpian”, adibidez.

Izugarria da Lizarraldek irudiak, egoerak, ezenak... deskribatzeko duen gaitasuna. Irakurri ahala “ikusi” egiten dituzu gertakizunak. Eta ikusi ez ezik, usaindu, entzun eta sentitu egiten dituzu Lizarraldek kontatzen dituenak. Argazkilaria dirudi (edo zinemalaria, beharbada), idazlea baino gehiago, egoerak azaltzeko duen erraztasun eta gaitasun sutil eta handi horregatik.

Pello Lizarraldek ez du gehiegi idazten, baina hala ere ulergaitza egiten zait irakurle askorentzat ezezaguna izatea. Askoz ezagunagoak diren hainbatek baino leku handiagoa merezi du zumarragarrak, zalantzarik gabe.

Katu jendea, Eider Rodriguez (Elkar, 2010)

Ez dut esango aurrekoen mailakoa denik, edo bai. 20-30 urte barru, beharbada, ez dugu gogoratuko, edo bai (aurreko biak, ostera, dagoeneko lortu dute denboran irautea). Baina Eider Rodriguezen hau ere gustatu zait. Asko. Aurrekoak baino  “modernoagoa”, beharbada, gaian eta planteamenduan; baina baita askoz klasikoagoa ere, gaian eta planteamenduan.

Atmosfera aldetik ere, ez du aurreko biek duten atmosfera berezirik lortzen. Baina giza hartu-emanak deskribatzeko eta gizon-emakumeen arteko erlazioen inguruan istorioak harilkatzeko gaitasun boteretsua dauka oreretarrak. Ipuin-liburu ederra.

Kontra-azaletik hartuta: "Hemen eta gaur giroturiko zazpi istorioetan barrena, gizon-emakumeen sentimendu esan gabeko eta ahultasun ezkutuetan arakatzen du Eider Rodriguezek: desiraren zirrikituak, edertasunaren on-gaitzak, sexualitatearen ernetzea, ilusioen itzaltzea...".

Postrerako beste bi

Hara hor, beraz, azken asteotan irakurri ditudan 3 ipuin-liburu eder. Eta oraindik gosez geratu bazara, udazkenean irakurri nituen beste bi, postrerako:  Ur Apalategiren "Fizkioaren izterrak" eta Joxean Arregiren "Zwei Frauen" (azken hori eleberria dela dioten arren).

Gerra zibila 1936ko uztailaren 18an piztu zen. Indar golpistek ez zuten denbora larregi behar izan Nafarroatik sartu eta Gipuzkoa ia osoa euren esku hartzeko. Irailerako euren esku zegoen lurralde osoa, Eibar-Elgeta izan ezik. Euskal Herriko gudalosteak, batez ere miliziano sozialistez eta gudari abertzalez osatutakoak, Eibar inguruan eta Otxandio aldean bildu zituen indarrak, oraindik euren esku zegoen lurralde bakarra defendatzeko, Bizkaia.

Zazpi hilabetez egon zen frontea geldirik, ez atzera ez aurrera, gutxi gorabehera Ondarroa-Arrate-Eibar-Elgeta-Intxorta-Urkiola-Otxandio lerroan finkatuta. Negu luzea izan zen, borroka txikiz eta noizbehinkako bonbardaketaz jositakoa. Egoera latza, gogorra, herri oso baten bizimodua goitik behera aldatu zuena. Izugarria da Eibarko nagusienei euren lekukotasunak entzutea. Frontea Eibarren egon zen bitartean eguneroko bizimodua nolakoa zen ezagutzea. Nola gerra (ere) naturaltasun osoz bizi izan zuten, gaur egungo belaunaldikook ez daukagun sendotasun, adore eta zuzentasunaz.

: Ojanguren, Indalecio

Gero eta gutxiago dira garai hartakoa kontatzeko moduan daudenak. Denborak aurrera egiten du, azkar, eta gerra zuzen-zuzenean ezagutu zuten haiek joaten ari dira; 85-90 urte inguruan dabiltza, bizi direnak. Hala ere, euren lekukotza utzi digute. Eibarren 20 urte daramatzagu bertako ahozko ondarea eta memoria historikoa jasotzen. Azken urteotan Ahotsak proiektu barruan, batez ere (eta hor ere badira hainbat testimonio eder), eta lehenago Eibartarren Ahotan proiektuaren barruan. 1999-2002 bitartean 200 elkarrizketa baino gehiago egin genituen Eibarren, gehienak ere 1905-1920 inguruan jaiotako eibartarrei. Euren ahotan jasotako lekukotasunak hortxe ditugu, gertatutakoaren lekuko.

Aurten 75 urte beteko dira, hortaz, Eibar bonbardatu eta txikitu zutenetik. Beste herri batzuetako bonbardaketak ezagunagoak dira, beharbada (batez ere Durangokoa, Gernikakoa eta Bilbokoak), gehienbat hainbat herritar hil zelako bertan. Eibarren hildako gutxixeago egon zen, bonbardaketaren unean herria erdi-hutsik zegoelako, bertako herritarrak Bizkaira ihes eginda zeudelako, baina herria txiki-txiki eginda geratu zen, Gernikan bezalatsu. Ikusgarria da Ojangurenek ateratako erretratu zaharrak ikustea, eliza bakarrik zutik, inguruko kale guztiak lurra jota, etxe eta eraikin guztiak kiskalita. Azken urtean pelikula zahar batzuk ere berreskuratu dira, nazionalek eurek grabatutakoak, bonbardaketaren ostean Eibar “liberatzera” sartu zirenekoa. Maltzatik sartu, Bidebarrietan gora igo, eraikinak lurrean, Ifarkale eta Elgetakale oraindik sutan...

Urteurren borobila dela-eta, 75. urteurren hori gogora ekarri nahi izan du Eibarko Udalak. Horretarako herriko zenbait talderen laguntza ere partaidetza izan du, tartean Badihardugu Euskara Elkartea, eta egitarau polita antolatu du datozen egunotarako. Asti eta diru gutxirekin antolatutako egitaraua, baina osatua, interesgarria eta sendoa, nire ustez. Horren berri zabal eman dute dagoeneko hainbat tokitan (Eibarko udal webgunean, hedabideetan edo Ahotsak.com webgunean, esate baterako), eta hantxe ikusi ahalko duzu egitarau osoa, baina nik zenbait ekitaldi azpimarratu nahiko nituzke.

• Apirilak 25, 19.00 Portalean. “75 aniversario de los bombardeos de Eibar”. Jesus Gutierrez historialari eibartarraren hitzaldia Eibarko kultur etxean. Hainbat datu eta argazki berri ere aurkeztuko ditu ikerlariak. Hitzaldian zehar Euskal Herriko Ahotsak proiekturako Eibarren jasotako hainbat lekukotasun ere entzun eta ikusi ahalko ditugu.
• Apirilak 26, 20.30 Coliseo antzokian. Gerra Zibila Eibarren, bertsoz eta kantuz. Maialen Lujanbio bertsolariak eta Juan Pinilla kantaore flamenkoak bertsoak, musika eta poesia jarriko dizkiete Eibarko bonbardaketa bizi zuten lekukoen hitzei. Eibarko jende nagusiari grabatutako elkarrizketa zatiak entzun ahal izango dira, gerra garaia gogoratuz, eta Lujanbiok eta Pinillak bertsoz eta kantuz erantzungo diete lekukoen bizipenei. Sarrera 7 euro.
• Apirilak 27, 19.00 Portalean. Bernardo Atxagak bere azkenengo lana aurkeztuko du, “Bonbardaketak 1937”. BBK-k argitaratu du, 4 idazleren testuak bilduz, bakoitza gerra garaian herri batean kokatuta: Martínez de Pisón (Gernikan), Fernández de la Sota (Bilbon), González San Martín (Ezkerraldean) eta Atxaga (Eibarren).
  
• Maiatzak 5. 10.00 Untzagan hasita. Ibilaldia Eibarko auzo eta kaleetan barrena, gerra zibilak eta bonbardaketak utzitako lekukotza hobeto ezagutzeko. Jesus Gutierrez historialariak gidatuko du eta gerran gertatutakoa bertatik bertara azalduko du: falangista eta erreketeak non kokatu ziren, eibartarrak nola babestu ziren, 7 hilabeteko frontea nola bizi izan zen, bonbardaketak non eta noiz izan ziren... Gutierrezek argazkiak ere erabiliko ditu azalpenak hobeto argitzeko. 

Ez dut (ia) sekula poesiarik irakurtzen. Tarteka, liburu zatiren bat edo beste, asko jota, poesia solte batzuk, lantzean behin. Oraingoan, baina, Leire Bilbaoren azkena, "Scanner", deika etorri zait. Azken egunotan han eta hemen agertu zait, kukuka: liburu-denda bateko erakusmahaian, Sautrelako kapitulu batean, Twitterreko komentario batzuetan... eta ezin izan dut ihes egin.

Opor bezperan Eibarko liburutegira egindako bisitaldian, hantxe zegoen gomendatutako liburuen artean, goi-goian, pare-parean. Eta nirekin etorri zen etxera  (Tabucchiren beste batekin batera).

Leire Bilbao Barruetabeña (Ondarroa,  1978). Zuzenbide ekonomikoan lizentziatua da eta banketxe batean dihardu lanean. Haur literatura idatzi du, gehienbat, eta hauxe du bere 2. poesia-liburua (Ezkatak argitaratu zuen 2006an). Zenbait hedabidetan ere idatzi izan du (info pixkat, Zubitegian, Wikipedian eta Argiako elkarrizketa batean).

Tira, poesiaz dudan ezjakintasunetik esan dezaket gustura irakurri ditudala Bilbaok idatzitakoak. Poema pertsonalak, familiarrak asko, etxe barruan urteetan zehar pilatutako irudi horituak, scanner bidez papereratuak. Xabier Mendigurenek esan zidan ederra, sakona, ausarta eta aztoratzailea zela "Scanner". Ez dut erreferentziarik "ausardia" epaitzeko, baina gainontzeko 3 adjetiboekin ados nago. Dena dela, poesiarik xinpleenak gustatu zaizkit gehien. Minimalistenak, xume, zuzen eta gordinenak; batez ere “Amaz erditu naiz” eta “Zakurrak labadoran” izeneko atalak, ez horrenbeste garraioen ingurukoa, adibidez.

Nire lehenengo aldia izateko,... ez da gaizki egon ;-)

Hona hemen Hasier Etxeberriak Leire Bilbaori Sautrelan egindako elkarrizketa.

Adibiderako, hementxe poemetako bat:

Zu hil zinen egunean labadora bat erosi nuen.
Atexka zabaltzean
oinak busti zitzaizkidan,
ezustean harrapatu ninduen urak.
Erreka urdinak ditut bularrean, badakizu,
itsasoak gainezka egiten dit ahotik.
Labadoraren eskotillatik itsasoari begira izan zen,
bat-batean xaboi eta trapu artean
olatuak eraman zintuela jakin nuen,
garbigailu barrura atzamarrak sartu
eta zure bila aritu nintzen alferrik.
Ahotik egin nuen negar
belarrietatik zilborretik
eskuetatik azaletik,
eta orain hildako ibaiak ditut zainetan,
eta labadora berri bat.

Cantabria gogoko dugu. Leku ederra da eta sarri ibili gara han inguruan. Euskal Herriaren antzeko geografia eta orografia ditu, baina askoz dentsitate txikiagoa izanik, paisaia natural eta zabalagoak aurkituko dituzu bertan (gehienbat Euskal Herriko kostaldearekin alderatzen baduzu). Mendi ederrak, herri politak, eta kostalde ikusgarria.

Santillana eta San Vicente herri ederrak ditu mendebaldean, Altamira bisitatzeko aukerarekin, Liébana edo Valle del Pas moduko eskualde menditsu ikusgarriak barnekaldean, Soba bezalako aran galduak hanhemenka (blog honetan lehenago ere aipatutakoa), eta naturgune asko eta zabalak, Saja-Besayakoa, Liencresekoa edo Asongoa, besteak beste.

Egunotan Santoña eta Arnuero inguruan ibili gara, Trasmiera eskualdean. Hantxe daude, besteak beste, Santoñako Natur Parkea, Joyelgo urmaela, Isla eta bere hondartzak, Ajoko itsasadarra, eta Noja-Laredo bezalako leku turistikoak... Leku ederra da, oso aproposa haurrekin joateko eta naturaz gozatzeko. Lehendik ere ezagutzen genuen eta oraingoan ere gustura hartu gaitu.

• Santoña inguruko urmael eta padura gazi-gozoa Kantauri osoko natur parkerik garrantzitsuenetarikoa da. Izen ofiziala luzeagoa du eta bere baitan hartzen ditu Santoñako, Victoriako eta Joyelgo hezegune guztiak, 6.700 hektarea guztira. 1992. urteaz geroztik Parke Naturala da, eta Ramsar (hezegune babestua), Zepa (hegaztientzat gune garrantzitsua) eta GKL (Garrantzi Komunitarioko Lekua) ere bada. Haurrekin hegaztiak ikustera joateko oso aproposa, ondo antolatua eta behatoki egokiekin. Bestela ere, naturaz gozatzeko leku ederra.
• Bidegorri sare gero eta hobea inguruan (batez ere Santoña-Noja-Isla inguruan).
• Joyel-eko itsasadarra (Islan) edo Ajo-koa zoragarriak dira, Islako kala txikiak barne. Marea behean dagoenean joatea komeni da, hobeto ikusi eta itsasoan barneratzeko.
• Hondartza ikusgarriak, batez ere Isla inguruan. Udan lepo, baina gainontzean erabat gomendagarri, La Arena, adibidez.
• Ondare etnografikoa, Joyel-en dauden errota eta marea-etxea, adibidez, edo Arnueron dagoen “memoriaren behatokia”, Trasmierako Ekoparkearen barruan.

Azken urteotako urbanizazio gehiegizkoak sekulako triskantzak egin ditu han ere (Noja da horren lekuko nagusia, baina Islan bertan ere hainbat adibide aurkituko dituzu), baina Euskal Herrian ere asko dakigu horretaz. Hala ere, tarteka begi bat itxi, eta jatorrizko edertasuna oraindik ikusgai izango dugu.

Hortaz, eguna edo asteburua igarotzeko leku ederra, Trasmiera eskualdea. Eta aspertzen bazara, beti duzu aukera Santoñara joan eta Carrero Blancoren (eta Frankismoaren) omenez dagoen monumentoa bisitatzeko.

Oierrek Aldatzeko itturrixan barri eskatu zeban Eibartarrak zerrendan: "iñok bai Aldatzeko itturri zaharran erretratorik?". Nik ez neban argazki zaharrik ezagutzen, baina Oierrek berak topau da, azkenengo Eibar aldizkarixan (106. zenbakiko 25. orrialdian). Tira, ez da hain zaharra, erropiagaittik 1980. ingurukua dala dirudi (akats txiki bat be badakar argazkixak, Legarreko itturrixa dala diñualako).

Aldatzeko goiko itturrixa sasoi horretan juan zan, gitxi gorabehera, 1985 inguruan. Ordura arte, auskalo zenbat urte pasauko ete zittuan Aldatze eta Jardiñeta bittarte horretan, monjen eskola onduan. Harriz egindako egituratxo bat, harlosa haundi bat gaiñian, aska zaharra eta txorrot txikitxua. Ura hotz-hotza, beti.

Itzioko ikastolara bidian 6 urtez pasau nitzan egunero bertatik. Institutuan hasi nitzanian be, 1983an, oindiok hortxe zeguan. Sasoi haretan, oindiok Aldatze eta Jardiñeta kalia lotu barik zeguazen; batetik bestera juateko ortu eta mendi-sail txiki batzuk pasau bihar ziran. Handittik juaten giñan Institutura, letxuga eta porru artian.

Esango neuke 1985 inguruan hasiko zirala hori inguruori urbanizatzen. Lehelengo, bidia eitten; gero haunditzen eta etxiak eraikitzen. Itturrixak lehenengo ekitaldixari eutsi zetsan; ez hurrenguari. 1990eko hamarkadarako han ez zan gelditzen ez itturririk, ez lajarik, ez ezer.

Hori ez zan Aldatzeko itturri bakarra, baiña. Aldatze kale hasieran be, behe-behekaldian, beste itturri zahar bat egon zan.  Aldatzeko kale hasieran, trenbidia pasau eta barrenian, txatarrerixa baten onduan (1980 ingurutik aurrera, txatarrerixia hustu eta Eibarko yonkixen topagune bihurtu zan). Gure sasoirako, itturrixa guztiz barriztuta zeguan, Industrias Mendizabalen eraikiñian txertatuta (gaur egun Aurrera parian dagona moduan), baiña XX. mende erdira arte itturri zahar bat zeguan. Amatiñok be gogoratzen dau, eta holaxe idatzi zeban bere blogian, han inguruan itturrixa ez ezik, ortuak eta errekia be ezagutu zittuala.

Trenbidia baiño lehentxuago Ardantzako itturri zaharra be ezagutu genduan, trenbide kontrako horman, San Juan kaletik sartu eta pare-parian. 1970 ingurura arte Eibarko basarrittarrak hantxe lotzen zittuen euren astuak, esne-partitzen hasi aurretik, edo azokarako bidian. Astuak lotzeko uztaixak be ezagutu genduzen luzaruan, astuak be desagertu ostian, gure etxetik gehixenetan Ardantzakora juaten giñalako ur bila; ez egunero, baina bai sarri-sarri (1980ko hamarkadan, gaiñera, sikute demasak egon ziran Eibarren eta ura urria lakotxia zan askotan). Ardantzako itturri zaharra be aspaldi bota zeben, 1955-2000 bittartian. Ardantza kale zaharra bota, errepidia trenbidepera eruan, tunela haundittu, etxe barrixak egin... Oinguan, baiña, itturrixak bizirik irautia lortu zeban eta Ardantzan oindiok be itturrixa dago, barrixa, baiña sasoi bateko bizimoduan lekuko.

Gregorio Mujikak idatzittako Eibarko Monografixan herri barruko itturrixak aittatzen dira, baina ez herrigunetik kanpo gelditzen diranak. Ardantzakua zaharra dala diño, eta pixkat goragokua (Aldatzeko behekua?) 1910ian egindakua. Aldatzeko goiko itturrixaz ez diño ezer; edo ez dot behintzat ezer topau.

Aldatze, 1930 inguruan. Trenbideko tunel gaiñian, itturri zaharra (egin klik erretrato gaiñian, haundixago ikusteko). Inguruan, ortu, mendi eta lur-sailak. Argazkixak: Guregipuzkoa.net, CC-by-sa.

Jardineta, XX. mende hasieran. Erdi-erdixan, "Jardín de convalecientes"; gaur egun Institutua dago toki berian.