Markos Zapiain

Aurreko sarreraren amaieran aipatu zentzu gabezia horri buruz, ez ote datorren burmuineko eta nerbio-sistemako prozedurak gutxi ezagutzetik galdetuz ekingo dio Wittgensteinek 158. paragrafoari. Horiek zehazkiago ezagutuko bagenitu, ikusiko genuke zein lotura sortu dituen trebakuntzak, eta, orduan, ikaslearen burmuina ikusiko bagenu, esan ahalko genuke: “Hitz hori orain irakurri du, orain sortu du irakurketa-lotura”.

Eta orain, irakurketa-lotura ikaslearen burmuinean ikusteari buruz, Wittgensteinen ohiko erantzunik gabeko galderak eta galderarik gabeko erantzunak: ikaslearen burmuinean ezarri den lotura hori ikusi ahal behar da, zeren nola izan gaitezke bestela hain seguru lotura horren izateaz? Hori horrela al da a priori, edo gertagarria eta probablea besterik ez? Eta gertagarri baldin bada, zein neurritan? Galdeiozu zeure buruari: zer dakizu, bada, gauza horietaz? Baina a priori bada, orduan horrek esan nahi du errepresentazio mota oso bistakoa dela.

Wittgensteinen esanetan, horri buruz gogoetatuz gero, tentatuta geundeke esatera: norbaitek irakurtzen duela baieztatzeko duen benetako irizpide bakarra da jakinaren gainean irakurtzeko ekintza, hizkietatik hotsak irakurtzekoa. “Gizaki batek badaki, jakina, irakurtzen duen edo irakurtzeko plantak baino egiten ez dituen!”

Demagun Ak Bri sinetsarazi nahi diola idazki zirilikoak irakur ditzakeela. Esaldi errusiarra ikasten du buruz eta esan egiten du inprimatutako hitzak ikusten dituenean, irakurriko balitu bezala. Orduan, seguru esango genuke Ak badakiela ez duela irakurtzen eta irakurtzeko plantak egiten dituenean horixe sentitzen duela. Izan ere, inprimatutako esaldia irakurtzearen sentsazio gutxi-asko bereizgarri mordoa dago, jakina; ez da zaila horrelakorik gogoratzea: trabatzea, zehazki begiratzea, oker irakurtzea, hitz-segiden maiztasun handiago edo txikiagoa, eta antzeko sentsazioak.

Era berean, buruz ikasitakoa errezitatzeko sentsazio bereizgarriak ere badaude. Eta Ak, gure kasuan, ez du izango irakurketaren bereizgarri den sentsaziorik; eta bai, ziurrenik, iruzurren bereizgarri diren hainbat sentsazio.

Ez dut uste Wittgenstein aurrekoarekin ados dagoenik. Filosofia klasikoa irakurtzeko inertziak baztertu eta bestelako begiekin irakurri behar dira Wittgensteinen idazkiak, ikusmena eta adimena desberdin darabiltzagun bezala Venusen jaiotza eta Arrainen magia ikusteko. Formari dagokionez ere, XX. mendeko pentsalari petoa baita Wittgenstein.

Ez-irakurtzetik irakurtzera igarotzeko bidean, edo jauzian, jokabide-aldaketa nabarmentzen du Wittgensteinek, etikan bizimodu-aldaketa bezalaxe. Bigarren Wittgensteinengan, filosofia klasikoarekin eta metafisikarekin haustura ezin du bereizi filosofiaren baliabide sintaktiko, semantiko eta erretorikoak bortxatu, desitxuratu eta iraultzetik. Erregimen Zaharreko gramatika deitu izan dena ere apurtu beharra dago, bestela hausnartzeari bidea zabalduko badiogu.

Gutxi esatea da Wittgensteinek tratatu sistematikoari uko egiten diola. Inoiz ez du argi adierazten: hauxe da nire pentsamendua. Berezilariek eztabaidan jarraitzen dute, Filosofia-azterketak dakarrenetik zer den Wittgensteinen ikuspuntua adierazten duena. Bai baitaude irudimenezko aukerak, ikuspuntu jakin zenbaiten parodiak.... Ez da kontraesanak konpontzen ahalegintzen; disimulatzen ere ez. Marratxoz, etenpuntuz, kakoz, harridura-ikurrez josten du orrialdea. Erantzunik gabe uzten dituen hainbat eta hainbat galdera egiten ditu. Galdera-erantzunen segida batzuetan, ergela dirudite bai galdegileak bai ihardesleak, ergelak baina atseginak. Irakurtzeari dagozkion galde-erantzunetan, berdin.

157.  paragrafoan beste esperimentu mental bat proposatzen digu Wittgensteinek: irakurtzeko makina gisa darabiltzagu gizakiak, edota beste izaki batzuk. Helburu horretarako trebatzen ditugu. Trebatzaileak dio batzuk dagoeneko irakurtzeko gai direla, beste batzuk oraindik ez.

Har ezazu oraindik ikasten hasi ez den ikaslearen kasua: erakuts iezaiozu hitz idatzia; orduan noizean behin hots batzuk sortuko ditu, eta halako batean gertatzen da, ausaz eta txiripaz, hots horiek egokiak direla, gutxi gorabehera.

Hirugarren batek ikaslea entzuten du horrelako kasu batean, eta zera dio: “irakurri egin du”. Baina irakasleak dio: “Ez, ez du irakurri; kasualitatez izan da”.

Ordea, demagun ikasle horrek, beste hitz batzuk aurkezten zaizkionean, berriro zuzen erantzuten duela. Denbora baten ondoren, irakasleak dio: “Orain irakur dezake!”.

Orduan, zer gertatu zen lehen hitz harekin? Zer esan beharko luke irakasleak: “Neu nahastu naiz, irakurri baitzuen”, edo “Gero hasi da benetan irakurtzen”? Noiz hasi da irakurtzen? Zein da irakurri duen lehen hitza?

Wittgensteinek dioenez, galdera hori zentzugabea da hor. Ez baldin badugu argitzen: “Edonork ‘irakurtzen’ duen lehen hitza zuzen irakurri dituen 50 hitzeko lehen ilarako lehen hitza da” (edo antzeko zerbait).

“Irakurri”, aitzitik, zeinutik ahoskatutako hotsera doan igarobidearen bizipen moduan erabiltzen badugu, orduan badu zentzurik hark benetan irakurri duen lehen hitz batez mintzatzeak. Esan dezake, adibidez: “Hitz horrekin izan nuen lehenbizikoz ‘orain irakurtzen dut’ sentipena”.

Edo, irakurtzeko makina bizigabeen kasuan —pianolaren antzera zeinuak hots bihurtzen dituen makinaren kasuan, adibidez— esan zitekeen: “Makinan hau eta hura gertatu ez den arte (adibidez, zati hau eta bestea soken bidez lotu diren arte), ez du irakurri makinak; irakurri duen lehen zeinua… izan da”.

Dena den, irakurtzeko makina biziaren kasuan, “irakurtzeak” esan nahi zuen idatzitako zeinuen aurrean honela eta hala erantzutea. Esanahi hori, beraz, arima-mekanismotik eta beste mekanismoetatik beregaina eta independentea zen guztiz.

Irakasleak ezin du gauza handirik esan trebatu den ikasleari buruz: esate baterako, ezin du esan “agian hitz hori irakurria zuen jadanik”. Izan ere, ez dago zalantzarik: irakurri egin du.

Jokabide-aldaketa izan baitzen ikasleak irakurtzen hasi zenean izan zuen aldaketa; eta, Wittgensteinen ustez, “egoera berriko lehen hitzaz” mintzatzeak ez du hor zentzurik.

Filosofia-azterketak liburuko 156tik 173rainoko paragrafoetan Wittgensteinek “irakurri” hitzaren erabilera aztertzen du, eta azterketa horren berri emanik ulertuko dugu gutxi gorabehera zer esan nahi duen izenburuko Filosofia-azterketak horrek. Hainbat esperimentu mental eta hipotesi imajinario sortzen ditu Wittgensteinek irakurtzearen inguruan, eta biziki konplexu, aberats eta estralurtar bihurtzen dizkigu irakurtzeko ekintza zein “irakurri” hitza. Edozelan ere, Wittgensteinek ez du xede nola irakurri beharko genukeen azaltzea, edo zein ote den irakurtzearen funtsa. Esperimentu eta hipotesi horiek irakurtzean egiten duguna ahal bezain zehazki deskribatzeko zaizkio baliagarri.

Ibon Uribarrik Klasikoak bildumarako egin zuen itzulpena hartu dut oinarri. Ia osorik dago bilduma hori sarean eskura. Primeran legoke Wittgensteinena ere ipintzea, paperezkoa aspaldi agortu baitzen.

(Bitxia bezain tristea da, halaber, Euskal Herriko Unibertsitateak arreta handiz argitaratu Koldo Mitxelenaren Idazlan Guztiekin gertatua: hamabost liburuki dira, baina bigarrena baizik ez dago pdf. formatuan salgai. Hain zuzen, Wittgenstein dela-eta Mitxelenak izan zuen disgustua darakutsan liburukia da bigarren hori. Drama: gainerako liburukiak paperean erosi behar, lau bider garestiago, eta etxe txikietan ezin sartu.)    

156. paragrafoari lotuko natzaio sarrera honetan. Wittgensteinek ez du Roman Jakobsonek bezala arreta jartzen soinuaren eta zentzuaren arteko harremanean, ez darabil “irakurtzea” esanahi honekin: “irakurritakoaren zentzua ulertzea”, baizik eta beste hauekin: “idatzitakoa edo inprimatutakoa ahots bihurtzeko ekimena”; “diktatuan idaztea”; “inprimatutakoa kopiatzea”; “musika notak jarraituz jotzea”; eta antzekoak. Beraz, Javier Velazak ohikoa duen graziaz iberiera ozenki irakurtzea, zentzua ulertu ez arren, irakurtzetzat joko luke Wittgensteinek, irakurtzeko era ugarietako bat. Velazak dagienari irakurtzea deritzogu geuk ere, ezta? "Deskodetze" oraindik ez da herrian zabaldu. 

Ondo ezagutzen dugu nola darabilgun eguneroko bizitzan "irakurri” hitza. Alabaina, Wittgensteinek erakutsiko digu nekeza litzaigukeela azaltzea, gaingiroki bada ere,  “irakurri” hitzak gure bizitzan duen funtzio zehatza, eta zein hizkuntza-jokotan erabiltzen dugun, eta nola.

Euskaldun batek eskolan, edo etxean, gurean ohikoa den hezkuntza ezagutu du, eta euskaraz irakurtzen ikasi du. Gero liburuak, eskutitzak, egunkariak, eta abar, irakurtzen ditu. Arazorik ez, ados. 

Hurbildik aztertuz gero, ordea, ikusiko dugu zein desberdinak diren “irakurri” kontzeptupean sartzen ditugun zereginak eta jarrerak.

EGUNKARIA IRAKURRI

Norbaitek egunkaria irakurtzen duenean, adibidez, haren begiak inprimatutako hitzei jarraiki irristatzen dira, hitzok ahoskatzen ditu; edo bere artean baino ez ditu esaten.

Bestalde, hitz jakin batzuen inprenta-forma osotasun gisa jasotzen du; beste batzuk irakurtzeko, aski du bere begiek lehenbiziko silabei antzematea; hitz batzuk silabaz silaba irakurtzen ditu; eta bat edo beste hizkiz hizki.

Ziurrenik, esango genuke esaldi bat irakurri duela, nahiz eta ez ozenki ez bere artean irakurri, ondoren gai balitz esaldia hitzez hitz edo gutxi gorabehera errepikatzeko.

Irakurtzen duen horretan arreta jar lezake; edo, bestela, irakur-makina soil gisa funtzionatu; alegia, ozen eta zuzen irakurri bai, baina irakurtzen duenari arretarik eskaini gabe; are, bere arreta guztiz bestelako kontuetan jarriz (halako moldez non, zer irakurri duen galdetuz gero, ez bailitzateke erantzuteko gai).

UME IRAKURTZEN HASBERRIA ETA IRAKURLE TREBATUA

Aldera dezagun aurrekoa eskolan irakurtzen hasten den umearekin: umeak hitzak irakurtzen ditu, nekez letreiatuz. Hitz batzuk testuinguruari esker asmatzen ditu; edo testua aldez aurretik buruz daki, neurri batean bederen. Irakasleak orduan dio hitzak ez dituela benetan irakurtzen, eta kasu batzuetan haiek irakurtzeko plantak egiten dituela.

Ume hasberriaren irakurtze-moldea kontuan hartuta, Wittgensteinek dio prest legokeela esateko irakurtzea dela jakinaren gainean egiten den gogo-ekimen berezi bat.

Ikasleaz esan ohi dugu: “Hark beste inork ez daki, noski, benetan irakurtzen duen edo hitzak buruz esaten dituen”. (Wittgensteinentzat, oso problematikoa da “hark beste inork ez daki” hori, baina beste testuinguru batean aztertuko du problema hori.)

Bestalde, inprimatutako hitzen baten ahoskatzeari dagokionez, ez da ezinezkoa gertaera berberak sortzea irakurtzeko “plantak egiten” dituen ikaslearen gogoan eta “benetan irakurtzen duen” irakurle trebatuaren gogoan.

TREBATUAREN ETA HASBERRIAREN GOGO-MEKANISMOEN DESBERDINTASUNA EZ DA HIPOTESIA BAIZIK

Dena den, “irakurri” hitza modu desberdinean erabiltzen dugu irakurle trebatuaz ari garelarik, edota ume hasberriaz. Litekeena da ezinezkoa ez izatea prozesu berberak gertatzea irakurle trebatuaren eta ikasle hasberriaren buruetan, baina Wittgensteinek esan nahiko luke irakurle trebatuaren eta hasberriaren gogoan gertatzen dena, hitza ahoskatzen dutenean, ezin dela berdina izan.  

Eta zuzenean kontziente zaien horretan alderik ez balego ere, orduan lan inkontzientean bai, diferentziak behar luke egon; baita burmuinean ere.

Wittgensteinek esan nahiko luke bi mekanismo desberdin ditugula hemen. Eta horietan gertatzen denak irakurtzea eta ez-irakurtzea bereizten dituela.

Edozein gisaz, mekanismo horiek ez dira hipotesiak baino, Wittgensteinek darabiltzan ereduak, hautematen duen hori argitzeko eta laburbiltzeko.

Branka aldizkariko “Hizkuntza eta erresuma” berean, gizarteko harremanetan mintzabide den eta ez den aldetik ere aztertuko du Txillardegik hizkuntzaren eta estatuaren arteko harremana.

Geografiaz gain, estatuak sortzen eta ebakitzen ditu giza harremanak, lotzen eta bereizten du jendea.^[1] Irun da Gipuzkoako herririk erdaldunena; euskararen erabilera Hendaian %0,43koa zen 2011n. Alderatu Hendaiako tren-geltokiko kioskoan eta Irungoan salgai dauden aldizkarien hizkuntzak.

Estatuak ahalegindu dira iparraldeko eta hegoaldeko euskaldunen arteko harremanak eteten, galiziarren eta portugaldarren artekoak bezalaxe, edota flandestarren eta holandarren zein alsaziarren eta alemanen artekoak. Armadek ezarririko mugek bereizi dituzte elkarrengandik herrikideak. Zentzu horretan, eta beste askotan, giza harremanak politikaren eta estatuaren mendeko dira:

«Horregatik hizkuntza ere, sustraietik beretik, erresumari datxekon instituzioa da. Erresumaren sortzeari, hiltzeari eta zatikatzeari, hizkuntzaren sortzea, hiltzea eta zatikatzea darraizkio».^[2]

Estatuaren hizkuntza ofiziala erabiltzen eta erabilarazten da politikan, gobernuan, legegintzan, burokrazian. Administrazioan ere mintzarazten da: polizia, posta, epaitegiak.^[3] Euskal Herriko udal batzuk euskaraz jarduten saiatu bezain laster heldu zaigu epaile eta sindikatu batzuen jazarpena. 

Ekonomiari dagokionez, gailen ibiltzen da estatu-hizkuntza enpresan, industrian, merkataritzan, portuetan, garraioetan, bankuetan, jatetxeetan. Berriki, EAEko lehendakaria enpresaburu batzuen aurrean espainolez mintzatu da. Arazorik ez. Baina euskaraz hasi orduko eten diote eztarri-garbitze, eztultxo eta eztultzar espainolekin.

Armadan eta elizan ere, errukirik gabe baliatzen ditu estatuak hizkuntza ofizialaren aldeko iskiluak.^[4] Armada: Bermeoko psikiatrikoan interno dagoen euskaldun elebakar izanaren kasua. Soldaduska egitera Guadalajarara bidali zuten eta hango mandoek eragin zizkioten arazo psikolinguistikoengatik dago barruan betiko. Elizari dagokionez,  Hondarribiko lekaime klaratarraren kasua dugu. Guraso baserritarrek ia ez zekiten gaztelaniaz. 19 urte zituela moja sartu, eta gogor ezarri zioten deseuskalduntzeko protokolo eraginkor bat. Non eta Arizkungo komentuan. Botoa nori eman ere hierarkiak erabakitzen zion, eta, harritzekoa, inoiz ez zen izaten estatuaren hizkuntza-politika pittin bat kordokatzen zuen alderdiren baten aldekoa, kristau petoa izan arren.

Hedabideen inguruko politika ere nabarmen izaten da estatu-hizkuntzaren aldekoa.^[5] Hizkuntza ofizialean mintzo diren idazleen, intelektualen eta liburuen propaganda egiten dutenak dira dirulaguntzarik oparoenak jasotzen dituzten hedabideak; mendeko hizkuntza erabiliz gero, nagusitasun horri oztopo seriosik jarriko ez diotenak izango dira sarituak. Arrisku txiki bat sumatu orduko, Euskaldunon Egunkaria itxiko dizute. Txillardegik Marxen ideia famatua poxi bat egokitu, eta dio nagusitutako hizkuntza ez dela nagusien hizkuntza baizik.^[6]

Halako egoera diglosikoetan, bizitza aurrera ateratzeko erabili behar den hizkuntza estatukoa da. Bizi-beharrez, egiazko mintzabidea estatuak bultzaturikoa da. Harreman horietatik guztietatik kanpo dagoen hizkuntza ezin izan daiteke mintzabide eta lanabes, ezin du bere funtsezko eginkizuna bete. Orduan, zertarako iraunarazten ahalegindu? Txillardegi: «Zer egin dezake herri batek egoera horretan, bere naziotasunaz ahalik eta lasterren lotsatu eta higuindu baizik?» De Manen metafora honen bitartez adieraziko du bere etsipena: hizkuntza arrotzean gobernatua den herria da etsai armatuaren kontra bere burua babesteko esku garbiez gain deus ez duen pertsonaren antzekoa.^[7]

Hizkuntza bat ez da eguneroko mintzabide bilakatzen errukia piztuz, are gutxiago estatu arrotzaren morrontzan, baizik eta nagusitasuna lortuz politikan, administrazioan, ekonomian, hezkuntzan, osasungintzan eta giza harremanak gauzatzen diren toki orotan. Oilo-azala jartzen dute Txillardegiren konparazio hauek:

«Arras nagusitzen ez bada, alperrik da negar egitea: hizkuntza hori galdu egingo da. Are gehiago: beharrik galdu! Ebakitzeko balio ez duen labanak, edo itsasoa gurutzatzeko balio ez duen ontziak, ez batak ez besteak dute beren eginkizuna betetzen; eta, noski, gupidarik gabe zokoratu egiten dira, eta ahantzi. Gauza bera gertatu ohi zaio mintzabide ez den hizkuntzari».^[8]

Euskal estatua laster lortzen ez badugu, gure herriarenak egin du. Berandu baino lehen suntsituko digute Euskal Herria. Gure eguneroko bizitzan euskara nagusitu dadin, bide bakarra dakusa Txillardegik: euskara bilakaraztea estatuko hizkuntza bakar; eta legea euskararen alde jartzea. «Nagusitu diran hizkuntza guziek hori egin dute. Eta hau egin ez dutenak, galdu egin dira». Horixe irakatsi dio Txillardegiri kondairaren azterketak.^[9]

Ez baita aski euskal estatua. Gainera, euskal hizkuntzaren eta kulturaren zerbitzuko jarri behar da. Bestela, geuk hilko beharko genuke euskara, eta Espainian eta Frantzian urtu.^[10]

Euskaldunen herria jabetu behar da estatuaz, eta Frantziaren eta Espainiaren mendekotasunetik askatu. Hala ere, euskal estatu librean erdara nagusituz gero, askatasuna egongo da, bai, baina arrotzentzat. Eta, Txillardegik dioenez, kanpotarren eskubideak errespetagarriak dira, ez dago dudarik. Baina bertakoenak ere bai!

Euskal estatu librea euskararen zerbitzura: horra Txillardegiren giltzarria.^[11]

1966an argitaratu zuen Txillardegik “Hizkuntza eta erresuma” artikulua, Branka aldizkarian. Horrela laburbildu zuen 2004an:

«Erresuma propiorik gabe, tesi «apolitikoek» esaten zuten eta dutenaren aurka, nekez berma daitekeela gaur egun nazio-hizkuntzaren etorkizuna, eta tresna erresumatarren beharra aldarrikatu zuen. Eta, beraz, instituzio publikoez nagusitzeko borroka politikorik egin gabe euskarak jai daukala».^[1]

Artikuluan Txillardegik aitor du ulergarria zaiola autonomistak eta progre espainolak euskarari kontra egitea; ez, ordea, euskaltzaleak eta abertzaleak. Horietako gehiegik espainolen eta frantsesen sedukzioan jartzen dute euskararen salbazioaren giltzarria; zehazki, ospearen eta literaturaren bidezko erakarpenean. Euskal eskola batzuekin ere egin ei geniezaioke aurre apika erdarari.

Halakoek diotenez, Sabino Arana izan da euskaldunik kaltegarriena, abertzaletasunari bide politikoa zabaltzeagatik, abertzaletasunak ez bestek nahasi baitu gure herria, eta hiltzeko zorian jarri. Zoritxarra baizik ez dakarkio politikak Euskal Herriari. Kosta lain kosta utzi behar da euskara politikatik aparte.^[2]

Txillardegiren ustez, aitzitik, euskarak pairatzen duen egoeran, ezinbestekoa zaigu politika, eta euskal estatua lortzera bideratu beharko genuke.

Hizkuntzak galtzeko arrazoiak aztertzen ditu donostiarrak. Ez du hodei olerkarien artean ibili nahi, hankak lurrean baizik. Meillet adituarena dakar: lurralde jakin batean ongi ezarririko hizkuntzak bizirik iraungo du.^[3] Alta, ez du hizkuntzaren barne egiturak erabakitzen hizkuntza jakin bat lurralde jakin batean ezaguna eta erabilia izatea, baizik eta estatuaren mintzabide izateak. Oskoera eta umbriera ez ziren latina baino primitiboagoak edo zailagoak. Hala ere, oskoera eta umbriera hil egin ziren, eta latina hedatu. Arrazoia: Erromako estatuak latina hartu zuen hizkuntza ofizialtzat. Erromatar inperioaren batasunean finkatu zen latinaren batasuna. Eta inperioa desegiteak erabaki zuen azken batean latinaren heriotza.^[4]

Marxistek diotenez, estatua ez da klase baten tresna baizik, eta hizkuntzen patua klaseenari datxekio. Txillardegik aitor du klaseek garrantzi handia dutela hizkuntzaren zorian; eta estatua klase nagusiaren tresna izaten da. Dena den, giltzarria estatua da. Klaseak ez dira estatutik kanpo bizi. Klase jakin baten nagusitasuna estatuan mamitzen da. Estatua beti izan da talde baten zerbitzari: bai antzinateko estatu-moldea, bai burgesa; eta komunista ere bai.^[5]

Meillet aipatzen du Txillardegik berriz ere: «agintarien klasearen hizkuntza nagusitzen da beti». Galiako aiton-semeek galiera arbuiatu zutelako gailendu zen Galian ere latina. Boteretsuen hizkuntza nagusitu da beti Frantzian eta edonon. Euskal Herrian, elite ekonomikoak izan ziren lehenbizikoak euskara abandonatzeko eta erdara besarkatzeko eta inposatzeko orduan.^[6] 

Berriki arte mintzatu da nederlandera Holandan ez ezik Belgikan zein Frantzian ere, Lillen, Dunkerquen eta Calaisen. Zabalak dira, haatik, dagoeneko galdu dituen eskualdeak. Frantziako estatuaren jazarpena ikusten du Txillardegik heriotza horren atzean. Estatu atzerritar horrek galarazi die jatorrizko hizkuntza.^[7]

Zenbait adituk ez estatua baizik eta ospea dute galeraren gakotzat. Bretoiak edo nederlanderak ez omen dute osperik, frantsesak izugarria. Txillardegiren iritziz, berriz, Frantziako estatuak kendu zion ospea bretoiari Nantesen eta Saint-Malon, edota nederlanderari Lillen; eta  Holandako estatuak eman dio ospea nederlanderari Amsterdamen. Estatu-hizkuntza bilakatzen ez diren hizkuntzak galtzen dira, eta estatu-hizkuntza bilakatzen direnak salbatzen. Horri dagokionez, ia ez dago salbuespenik.^[8]

Beren buruaren jabe diren herriek hizkuntza bizirik dute; ostera, estatu arrotzen menpean bizi direnek galdua dute, edo galtzear, edo nabarmenki itzaltzen hasia, eta estatu-hizkuntza arrotza baliatzera izan dira bortxatuak. Azken mendeetan desagertu diren hizkuntzen artean, bakar bat ere ez zen estatu-hizkuntza.^[9]

Txillardegirentzat, hizkuntza, funtsean, «gizarteko harremanetan erabiltzen dugun mintzabidea» da, gizarteko lanabesa. Harremanetarako mintzabide baldin bada, balio du; eta mintzabide ez bada, ez du balio. Mintzabidetasun hori da hizkuntzaren izankizun nagusia. Hizkuntza batek bere helburua betetzen ez badu, harremanetarako balio ez badu, harremanak debeku baldin bazaizkio, bere buruari uko egiten dio, ez du zentzurik; eta jendeak ahaztu egiten du, ospea eta literatura gorabehera.^[10]

Herri xeheak dioelarik familian ikasitako mintzairak ez diola jendartean balio eta, balio ez diolako, ahaztu egin nahi duela, herri xehe hori, Txillardegiren iritziz, zuzen dabil. Beste hizkuntza bat hartzeko beharra eta eskubidea du, jatorrizkoa ez baitzaio mintzabide egoki, ez dio bizitzen laguntzeko balio. Jokoz kanpo gelditu da herri xehearen jatorrizko hizkuntza, bizitzatik at. Ez dago gizaki konkretuaren zerbitzura. Eta, Txillardegik dioenez, gizakiaren zerbitzuko behar du hizkuntzak. Eta ez baldin bada, baztertu eta suntsitu egiten da.^[11]

Irulegiko Eskua erakutsi zigutenean, “apotropaiko” hitzaren erabilerak harritu ninduen, hospitalitateari lotzen baitzitzaion. "Uxatu eta urrutiratu" zentzuan entzun izan dut nik beti ordea. Eboluzionismoari loturiko azalpenetan ageri zen "apotropaiko" hori, “heterofagiko” hitzaren antonimo gisa. Bata bestearen ostean zerabiltzan Zorroagako irakasle Tomás Pollánek. Etimologiak zein Wikipediak Polláni ematen diote arrazoia.

Valdespinoko jakintsuaren eskoletan, ispiluko isla kezkagarritik bereizi nahi duenaren jarrera zen apotropaikoa. Gizakiaren eta txinpantzearen arteko berdintasun ebidenteak biziki larritzen baititu giza salbuespenaren aldarrikatzaileak (Jainkoaren antzirudiko bakarra duzu gizakia). Zenbat eta nabarmenagoa antzekotasuna, bestalde, orduan eta histerikoagoa eta itsuagoa eite hori ezeztatzeko amorrua. Horixe da anaia ziminoaren aurrean Filosofiaren Historia ia osoak erakutsi duen jarrera apotropaikoa. Darwinek eten zuen. Paradoxaz edo, zimino-itxura handiena duten filosofoak izaten dira bereziki dogmatikoak gure primatetasuna ukatzeko orduan.

“Heterofagiko” hitzak, Pollánen erabileran, “bestelakoa jan” esan nahi zuen, baina ez zentzu kanibalean, baizik eta kulturalean. Hizkuntza, ohitura, legedia desberdinei ezikusi egin eta “irensten” dituenarena duzu jarrera heterofagikoa. Ezikusi egin edo beste barik suntsitu. Gu bezalakoa behar du besteak, berehala bilakaraziko dugu bestela. Diferentzia da jakia. Kolonialismoan eta inperialismoan maiz erabili izan da jarrera heterofagikoa. Claude Lévi-Straussen ikasle izan zen Tomás Pollán, eta beti jarraitu du haren dizipulu izaten. Horrek salbatuko zuen agian Vox aldeztetik, Zorroagako bere hainbat lankide eta adiskide sasoi hartan progrek bezala.      

“Erderomanoak eta matematika” idatzi eta hil arte, berdintsua izaten jarraitu zuen Txillardegiren diagnostikoak, egun ere euskalari ugarik partekatua. 1985ean Jakin aldizkarian argitaratu zuen “Euskararen erabileraren azterketaz” artikuluan, tentsio linguistikoa azkartzeko prest legokeen militantzian ikusten zuen irtenbide bakarra.

Gurea bezalako gizarte diglosikoetan, Soziolinguistika matematikoak frogatu duenez, neurriz eta zentzunez gain gertatzen dira elkarrizketa posibleak hizkuntza menderatzailean. Hala ere, tentsioa eta kontzientzia pizte aldera, mendeko hiztunek badute, Txillardegiren esanetan, beste iskilu bat: mututasuna ezartzea:

«Euskaldun elebidunok euskaldun huts jokatuko?

Aspaldixko honetan konturatu gara euskaltzaleok, guk euskaldun huts gisa jokatzen ez badugu, hizkuntz arazoa bukatua dela Euskal Herrian, eta ordezkapen isila bertan dugula.

Azterketa matematikoak gauza bera erakusten du: euskaldunok elebakar gisa jokatzen hasiko ez gareino, erdaldun hutsek ez dute inolako tentsiorik sentitzen; eta zinez uste dute hizkuntz arazoa guk asmatu dugun “rollo” hutsa dela.

Baina, batzuk euskara baizik erabiliko ez dutenean, benetako mintzatu-ezina sortuko da erdaldunekin; eta honi dagokion tentsioa. Orduan agertuko da hizkuntz arazoa; baina ez lehenago.

Dagoen egoeraren faltsua ager dadin, beraz, guztiz beharrezkoa da euskaldun huts jokatuko duen talde zabal bat sortzea («Euskal Herrian Euskaraz» ezagunaren antzekoa, eman dezagun; baina kalean ari, eta ez ezkutuan eta ghettoan).

«Baina honek prezio politiko bat izango du; erdaldunek eta erdaltzaleek, beren hizkuntza erabili ezinean lehenengo aldiz gertaturik, sekulakoak botako bait dituzte arrazisten eta euskaromanoen kontra... Are Euzkadiren izenean ere, noski; eta, zer esanik ez, iraultza sozialistarenean. Hau dakigularik ere, aurrera jotzeko indarrik ba al dago gure artean?

Hauxe da nik airean utziko dudan galdera».^[1]

BIZI (BENETAN BIZI) ALA GEUK AKABATU 

Txillardegik ez ditu, Heideggerek bezala, hizkuntzak hierarkizatzen. Heideggeren ustez, grekoa eta alemana ziren filosofatzeko egokiak, baita euskara ere; ingelesa, latina edota latinetik eratorritako gaztelaniak edo frantsesak, berriz, ez dute filosofatzeko gaitasunik.

Txillardegiren iritziz, aitzitik, edozein hizkuntzak balio du giza harremanetarako, eta eman dezake dagoenaren berri, gizakion ahalmenaren muga estuen baitan, noski. Baina ez dago, berez, egituraz, goi-mailako eta behe-mailako hizkuntzarik. Gaur egun, hizkuntza jakin batzuk erabiltzen badira zientzian eta unibertsitateetan, arrazoi historikoek eta kontingentziek azaltzen dute hori: gerrak irabazi izanak, Estatu indartsuen tresnak era efikazean erabili izanak hizkuntza horiek ezartzeko eta zabaltzeko…

Txillardegi galzorian dauden hizkuntzak indartzearen aldekoa zen, mundu modernoan praktikoak izateko berritzearen, osatzearen eta sustatzearen aldekoa. Ordea, zenbait herrik abandonatu egin du bere hizkuntza, bizitzeko orduan lagungarri baino gehiago oztopo zaiolako, traba. Eta ez soilik estaturik gabeko hizkuntzak. Gorago aipatua da Txillardegik beti izan zuela oso presente gaelikoaren kasua: Irlandak independentzia eta estatu propioa lortu ondoren azkartu zen, hain oker, gaelikoaren gainbehera.

Milaka eta milaka hizkuntza jaio eta hil dira Historian eta Historiaurrean. Hilzorian ikusten zuen Txillardegik euskara. Abertzalea zenez, haatik, euskara maite zuenez, euskara gaurkotzeko, zorrozteko, indartzeko eta gizartean ezartzeko lanari eman zitzaion buru-belarri. Ez baldin badugu euskara hiltzen ikusi nahi, lanari ekin behar diogu, sarritan erosotasuna sakrifikatu behar badugu ere.

Halatan, Txillardegik, euskara bere kabuz primeran ikasteaz gain, gure hizkuntzaren alde eman zuen bizia: hasiera eman zion euskal nobelagintza modernoari, erabakigarria izan zen euskara batua sortzeko orduan, Soziolinguistika zabaldu zuen gure artean, Euskal Herrian Euskarazen sortzaile izan zen eta euskararen aldeko zerbitzuak erabaki zuen erakunde politikoetan egin zuen lana.

Edozelan ere, garbi idatzi zuenez, ez bagara gai euskara mintzabide praktiko eta jakintzagai garrantzitsuenen adierazpide bilakatzeko, euskarak ez baldin badu euskaldunon gizatasuna mamitzeko balio, orduan hobe dugu lehenbailehen hiltzea, gure eskuekin hiltzea, itxurakerian ibili barik.

Eta, euskarari dagokionez, itxurakerian ikusi zituen Txillardegik jeltzaleak, ETA, baita ezker abertzaleko alderdi politikoak ere; eta itxurakeria hori kriminala zitzaion, lehenbailehen eta premia larriz hartu behar direlako bertatik bertara hiltzen ari zaigun euskararen aldeko neurriak, eta zorrozki ezarri, euskara salbatuko bada. Besteak beste, ezinbestekoa zaigu euskal estatua. Hara Txillardegiren esaldirik ospetsuena: «Estatu batekin, euskara, agian ez da salbatuko; baina estaturik gabe, ziur ezetz».^[2] 

Latzak dira inondik ere Txillardegik jakinarazten dizkigun datuok:

«Hamar lagunen talde batetan, erdaldun batek elkarrizketen erdia erdalduntzen du; baina bost euskaldunek, % 2,9 baizik ez dute hitz eragiten. “Euskeromano” omen gara... baina zifra horiek aski dira ERDAL ARRAZAKERIAZ hitz egin ahal izateko. Pariak baino gutxiago gara euskaldunok geure herrian; eta erdaldunak Hegoafrikako zuriak baino aisa nagusiago. Batzuk hala ere “euskal inperialismoaren” bildur!

Herriko lagun-taldeak eskuarki tamaina horietakoak izaten direnez gero, zifra BILDURGARRI horiek har daitezke oinarritzat; eta gure herrietan gertatzen denaren iruditzat.

Hitz gutxitan esateko, herri batetan jendetzaren ERDIA erdalduna baldin bada (gaur leku askotan duguna), herri horretan erdaraz egiten da % 91-97 kasutan! Herri horretara datorren kanpotarrak, beraz, ez du ia inoiz euskaraz inor entzuten; eta bertan galdutzat ematen du hizkuntza.

Horixe da, ordea, gaur Zuberoan eta Lapurdi osoetan gertatzen dena; eta Sánchez Carriónek bere liburu ezin-mingarriagoan adierazi digunez, Nafarroako euskaldun barrutirik gehienetan gertatzen dena: oraindik ere batzuek (askok beharbada) euskaraz jakinik ere, euskara EZ DA ERABILTZEN, eta hildakotzat jo daiteke.

Inpresio hau, bestalde, ez da inolaz ere ustekeria faltsu bat; egia latzaren irudi xuxena baizik. Ene koadroek hozki erakusten dutenez, euskaldunak oraindik ere ERDIA diren herrietan, erdara entzuten da % 91-97-tan... GUTXIENEZ! 

Askotan euskaldunek berek, eskuarki erdaraz egitera beharturik, ez baitute azkenean beren artean ere euskaraz egiten. Zifra izugarri horiek, beraz, egia baino... larrosago dira!!»^[1]

ERDALDUN ELEBAKARRAREN ERAGIN GALGARRIA

Horrela jarraitzen du Txillardegik “Matematika eta erderomanoak” erabakigarrian:

«Beste gauza bat agertzen da zifra horietan: erdaldun bakar batek duen eragin galgarria. Sei lagunen talde batean, esate baterako, aski da lagun BAKAR BATEK euskaraz ez jakitea, talde horretan, besterik gabe, % 53,4 multzotan erdaraz egin beharra gerta dadin.

Zifra bildurgarri hauek euskaltzaleek ondo kontuan hartzea nahi nuke; eta euskaltzale omen diren erdaldunei ene irakurleek azaltzea. Zifra lazgarri hauetaz zeharo denok jabetu artean, euskararen arazoak ez du soluziorik izango. Zifrak lagun, euskaraz ikasten ez duten 'euskaltzaleak' (???) euskal giroaren MINBIZIA dira, eta “erderomano” huts.

Noiz helduko ote dira Euskal Herrira, alajainkoa, zifra horiek kontutan hartu, eta provo gisa GOGOR jokatzeko gertu egongo diren gazte suharrak? Noiz??

Zeren izurrite horri nagusitzeko bide bat baizik ez baitago: 1/ ardi-larruz jantzitako URDEEN aurka, ikastolei nola edo hala eustea; 2/ errazkeriak baztertuz, euskara lantzea eta ikastea, beti ere euskaraz lasai hitzegiteko gauza izan arte; 3/ katalanek, flamenkoek eta txekoek egin duten bezala, euskaldunok ere, zer gerta ere, gure hizkuntza ez dakitenen aurrean, ausarki EUSKARA HUTSEZ hastea; 4/ euskaraz ikasteko urratsak EMATEN-ez dituzten ERDEROMANO eta sasi-euskaltzaleak zapuztu, mespretxatu eta zakurraren ip.ra botatzea.

Bestela, jaunak, gureak egin du. Eta utz ditzagun ametsak, eta... xeru-xeru, guretzako gertu dagoen... PUTZURA!»^[2]

Beraz, ez intuizioak bakarrik, matematikak ere erakusten digu euskaltzale militanteak elebakar bilakatu ezean, euskararenak egin duela.

ELEBAKAR BILAKATU

Elebidun gizarteen azterketa matematikoa liburuaren amaieran, Txillardegik adierazten du daramagun martxa honekin euskarak ez duela burua altxatuko.

Zertxobait lortuko badugu, beharrezkoa da, alde batetik, elebidunen kopurua handitzea, eskolaren, telebistaren eta abarren bitartez.

Bestetik, ezinbestekoa da aurreko paragrafoan aipatu hirugarren puntuari adorez ekitea eta muturrera eramatea:

«Euskaldun elebakarrak (egiazkoak edo ‘faktikoak’) sortzea; eta, tentsioak sortuz, eta abar, dinamika azkarrago bat sortzea.

Bestela, gezurra da Euskal Herria normalizatuko dela esatea; liburuxka honetan barrena argi agertu den bezala.

Jokabide hauen kontra dagoenak, hitz batez, euskararen heriotza bilatzen du; bai konturatzen baldin bada, eta bai konturatzen ez bada ere.

Problema latza? Noski!

Euskal Herriaren arazoa ez baita txantxetako jokoa».^[3]

Txillardegik berak euskaldun elebakar “faktiko” horietako bat izateko aukera existentziala egin zuen. Euskaraz erantzuten zuen telebistako kazetariek gaztelaniaz galdetzen ziotenean. Zorroagako Filosofia fakultateko jantokian, amore emateke eusten zion euskara hutsari bazkari osoan, solaskidea erdaldun elebakarra zenean ere, eta mahaian Txillardegi eta erdalduna baizik egon ez arren.

Horretan, Jon Etxaide idazlea izan zuen eredu. Frankismo betean ere, Etxaidek ez zuen hitz bakar bat ere egiten erdaraz. Euskaraz ikasten zebilen Txillardegi gazte zalantzatia nekez ausartu zen idazle heldu miretsiari mintzatzera, eta, ondikoz, hitzak gaztelaniaz atera. Orduan, Etxaidek bizkarra eman eta alde egin zion. Jokabide eredugarria Txillardegiren ustez, bihotzez eskertuko ziona.^[4]

Ingeniaritza ikasi zuen Txillardegik Hizkuntzalaritza baino lehen; beti erakarri zuen matematikak, eta sakona izan zen arlo horretan jaso zuen formazioa. Ingeniari-lanetan ibili zenean, maiz egin behar izaten zituen kalkulu matematikoak. Bestalde, erbestealdiaren hasieran, Matematika irakasle ibili zen Hazparneko Saint Joseph ikastetxean. Jean-Louis Davantek kontatu duenez, aisa lortzen zuen Txillardegi irakasleak biziki zaila dirudiena: ikasleek Matematika maitatzea. Bazuen transmititzeko dohain hori.

Soziolinguistika matematikoaren inguruan Txillardegik idatzitako liburuak ekuazio, taula eta hizkuntza matematikoz josiak daude. Gezurra dirudi, pertsona berak idatzi izana Putzu eta Soziolinguistika matematikoa. Neure adimena ez denez, tamalez, Txillardegirena bezain poliedrikoa, hemen kalkuluak eta logaritmoak ahaztu, eta mugatuko naiz adieraztera zein asmo zuen Txillardegik Soziolinguistika matematikoa sortu zuenean, eta, behin azterketak eginik, zein ondorio atera zuen gizarte diglosikoetan hizkuntza gutxituaren hiztunek egin dezaketenaren inguruan.      

1973an argitaratu zuen Txillardegik “Matematika eta erderomanoak” izeneko  artikulua. Euskal Herritik erdal herrietara liburuan jasoko zuen bost urteren buruan. Horixe da antiguarraren Soziolinguistika matematikoaren lehenbiziko agerpena.

Orain dela berrogeita hamar urte, beraz, Soziolinguistikaz jardun zuen lehenbiziko testuan, matematika baliaturik aztertu zuen hizkuntza minorizatuaren erabileraren edo erabilezinaren auzia gizarte diglosikoan. Alegia, Soziolinguistika hasieratik agertu zen Txillardegirenean Soziolinguistika matematiko gisa.^[1]

Hauxe da Txillardegik asmatutako Soziologia matematikoak konponbidean jartzen lagundu nahiko lukeen arazoa:

«Euskaraz dakigun guztiok, erdaraz ere badakigu; alderantziz, ordea, ez da gauza bera gertatzen: erdaraz dakiten askok (lautik hiruk) ez dakite euskaraz».^[2]

Katalunian, Flandrian edo Txekian ez bezala, Euskal Herrian,

«Fameli-bilkuretan, lagunen artean, edonolako batzarretan eta jaietan, “elkar hobeki ulertu beharrez”, “por razones de operatividad”, “pour être efficaces”, eta abar, erdaraz hitz egiten dugu. Zenbat aldiz, ordea?»^[3]

Txillardegik dio kalkulu hori ez dela zaila. Dena den, esan bezala, Txillardegik berak gauzatu zuen lehenbiziko aldiz, 1973an. Kalkulu horixe da Soziologia matematikoaren muina. Hona hemen kalkulu horren premisak, Txillardegiren hitzetan:

«Eman dezagun LAU lagunen talde bat: A, B, C eta D. Zenbat multzo gerta daiteke hor, hitz egiterakoan?

BI lagunek osaturik, SEI hizketa-multzo gerta daitezke; eta hauek dira: AB, AC, AD, BC, BD eta CD.

HIRU lagunek osaturik, LAU talde: ABC, ABD, ACD, BCD.

Eta LAU lagunek osaturik, talde bakar BAT, jakina: denek elkarrekin osatzen dutena: ABCD.

Hizketari buruz, hortaz, HAMAIKA hizketa-multzo gerta daitezke.

Eman dezagun orain A erdalduna dela; eta B, C eta D, berriz, euskaldunak.

“Operatividad”, “efficacité” eta “errespetu” famatu horiek direla bide, A dagoen multzoetan erdaraz egingo da. Erauzirik geldituko da euskara multzo hauetatik: AB, AC, AD, ABC, ABD, ACD eta ABCD.

Zazpi multzotan, beraz, euskara kitto!

Eman dezagun orain A eta B erdaldunak direla; eta C eta D, berriz, euskaldunak. Multzo GUZTIETAN baztertuko da euskara mintzabide gisa, bakar BATETAN ezik: AB.

Kasu honetan, beraz, talde horren % 9-tan baizik! Erdiak erdaldun izanda».^[4]

Txillardegi soziolinguistikaz aritu zen garaian, ez zegoen datu soziologiko enpirikorik, ez zen neurtzen hizkuntza menderatzailean edo gutxituan egiten ote ziren elkarrizketa zehatzak. Halatan, Soziolinguistika matematikoa asmatu behar izan zuen.

Gaur egun, berriz, baditugu datu soziolinguistiko enpiriko horiek. Iñaki Iurrebasok bere doktore-tesian erabili ditu, berriki. Oihartzun zabala izaten ari da.^[1] Hitzaldia emango du gaur bertan Lekeition, eta bihar Markina-Xemeinen. 

Txillardegiren Soziologia matematikoa, nolabait esateko, deduktiboa da: lege matematikoek erakusten dute zein diren euskara erabiltzeko aukerak gurea bezalako gizarte batean.

Iurrebasok, ostera, neurketa enpirikoak egiten ditu, modu induktiboan doa behetik gora, behaketa zehatzetatik abiaturik ondorio orokorrak ateratzeko.

Ikerketaren norabidea gorabehera, antzeko ondorioetara iritsi dira: bai Txillardegik eta bai Iurrebasok ukatu egin dute gurean boladaka nagusitzen den ikuspuntu bat. Hauxe dio: euskararen ezagutza eta euskara erabiltzeko gaitasuna nabarmen handiagoa ei da erabilera erreala baino. Zergatik? Euskaldunak bere hizkuntzarekiko duen leialtasun, atxikimendu eta motibazio faltagatik. Txillardegi bat zetorren ikuspuntu horrekin 1985ean:

«Gauza pozgarri bat, hitz batez, eta herri askotan batera: ezagueraren mailan zola gainditu dugu. Baina ezagutzea eta erabiltzea biga dira; eta eguneroko ogia da euskaldun jendeen jokabidea: euskaraz ahal dutenean ere, erdaraz barra-barra, are ikastoletan eta D ereduko ikasguetan ere. Zer gertatuko da hurrengo belaunaldian, zifra hutsen arabera? Erantzun egin dezakegu».^[2]

Soziolinguistika matematikoan sakondu ahala, dena den, atzera egin eta kontrako ondorioaren berri eman zuen Txillardegik: egoera soziolinguistikoari dagokionez, ezagutzari eta gaitasunari buruzko datu objektiboak —ezin ukatu—, alarma gorria pizteko modukoak dira; aldi berean, hala ere, euskaldunek leialtasun izugarria erakusten diote beren hizkuntzari, meritu handikoa, inolaz ere, datu gordinak aintzat hartuz gero.

Esan bezala, Iñaki Iurrebaso bat dator Txillardegiren ondorio horiekin. Iurrebasoren datuen arabera, Euskal Herrian, gaur egun, hizkuntzen ezagutza kontuan hartuta, elkarrizketen %82,1 erdaraz da ezinbestez, elebakarrek beren hizkuntza inposatzen dutelako. Iurrebasok kalkulatu du euskaraz nahitaez %0,8 direla elkarrizketak, ia ez zaigu-eta euskaldun elebakarrik gelditzen. 

Hortaz, elkarrizketarako zein hizkuntza aukeratu, %17 baino ez dago solaskideen esku. Euskararen erabilera %17,8koa litzateke, gehienez ere.

Datu enpirikoek diotenez, gaur egungo erabilera %14,9koa da, eta horrek esan nahiko luke askoz ere hurbilago dagoela gehieneko erabilera posibletik gutxieneko erabilera posibletik baino.

Esate baterako, elebidunen artean badira hizkuntza biak maila bertsuan darabiltzatenak; beste batzuengan, berriz, hizkuntzetako bat da nagusi. Azken hauen artean, maizago darabilte euskara erdal elebidunek, erdara euskal elebidunek baino. Eta elebidun orekatuek maizago darabilte euskara erdara baino.

Kontuan hartuta, gainera, elebidun gehienei errazagoa eta erosoagoa zaiela erdarara jotzea, erdaraz hobeto moldatzen direlako —erosotasunari amore emanez gero, %8’2 baino ez lirateke euskarazko solasaldiak—, garbi dago euskaldunaren hizkuntz-leialtasuna harrigarria dela, eta, Txillardegirentzat zein Iurrebasorentzat, txalotzeko modukoa.^[3] Gorde tiraderan beraz zilizioa.