Markos Zapiain

Noerena ez zen izan juduek uholdeari emaniko iharduki bakarra. Hortxe dugu Nimrodena ere. “Aktibismo praktiko” deritzo Jaques Riveylaguek. Hots, Heideggerrek "nahiaren nahia" izendatu zuena, gure mundu produktibistaren oinarrian dagoen mundu-ikuskera. Grekoenean ikusi zuen Heideggerrek nahiaren nahi edo aktibismo praktiko horren abiapuntua. Aldiz, judaismoan aurkitu zuen Hegelek, Nimroden jarreran.

Nimrodi dagozkionak, ederki kontatzen ditu Flavio Josefok Antzinatasun juduen lehen liburuko laugarren atalean. Noeren birbiloba zen Nimrod, baina, birraitona ez bezala, ez zen Yahvez fio. Yahveren esku dago natura; Yahvek agindu zuen, azken batean, Lurra urez estaltzea. Nimrodek ez dio Yahveri barkatzen bere arbasoak ito izana. Ingurukoei jakinarazi zien ezen oparotasuna eta zoriona ez dizkiogula Yahveri zor, geure ahalegin propioari baizik.  

Beraz, natura etsaiari aurre egiteko bitartekoak bilatu behar dira, eragozteko etorkizunean gizakien aurkako mehatxu eta arrisku bilaka dadin berriro ere; ez haatik, Noeren antzera, Yahveren bitartekotzaz, Yahverekin ituna eginez, zeharka, baizik eta norberak bere indarrez, zuzenean. Halatan, Bibliako ehiztaririk azkarrena da Nimrod, bere besoaren indarraz harro, eta zuzenean azpiratzen ditu bizidunak, natura; koplarik eta eskrupulurik gabe hiltzen ditu animaliak. Eta zuzenean azpiratuko ditu halaber gainerako gizakiak, errege-tiranoa baita.

Hiru zatiketak ditugu ostera, baina Noerengan baino muturrerago eramanak: ezinezkoa da Nimrodentzat Yahverekin edozein itun, errotik zaio arrotz, ez dio genozidioa barkatzen. Arrotza zaio orobat natura, akabatu edo azpiratu beharreko etsai, ezin uholdea ahaztu. Ezinezkoa da, azkenik, gainerako gizakiekin edozein berradiskidetze, mendeko baititu Nimrod erregeak. Bortxak elkartzen dituenez, urratua dute elkarrenganako konfiantza, eta jendarte atsegina lortzeko edozein aukera.

Babelgo dorrea eraikitzeko aginduko dio Nimrodek bere menpeko jendailari. Hain izango da sendoa eta altua ezen, Yahveri beste uholde bat lehertaraztea otuz gero ere, olatuek ezingo baitute urperatu. Aktibismo praktiko autonomoa, horrenbestez, Yahvek iratoriko arbasoak mendekatzeko.

Yahvek, dorre desafiatzailearen berri izan orduko, eta kontuan harturik uholde handiak ez zuela giza gehiegikeria apaltzeko balio izan, sarraskiari uko egin eta maltzurki ihardetsiko du: ordu arteko hizkuntza bakarraren ordez, hizkuntza asko jarriko ditu gizakien ahoetan; horrela, ezingo dute elkar ulertu, nahastu egingo dituzte hitzen zentzuak. Hain zuzen, “nahasmena” esan nahi du "babel" hitzak hebreeraz. Flavio Joseforen esanetan, Babelgo dorrea altxatu zuten tokian sortu zuten Babilonia, hiri nahasia, ezinezko hiria, ezinezkoa baita bertako hiritarren arteko oinarrizko ulermena.

Idazle greko batzuek diotenez, jainkoek azkenik Babelgo dorrea suntsitu zuten. Hizkuntzaren arabera sakabanatu ziren giza taldeak, eta eskualde bereizietan jarri ziren bizitzen. Hizkuntzak banandurik, nazioak sortuko ziren horrela, eta ondoren mugak.

Hegelek “zoritxarreko kontzientzia” deitua ekarriko zuen Nimroden estrategiak, urraturiko kontzientzia, aipatu zatiketa hirukoitzean biziko dena. Hegelentzat, judaismoa da zoritxarreko kontzientzia horren mamitze nabarmenena.  

Aipatu ditugu, axaletik bada ere, uholdearen oldarraldiari Hegelek ikusi dizkion hiru irtenbideak: grekoena, Noerena, Nimrodena.

Abraham izan zen judaismoaren benetako fundatzailea. Eta Noeren jarrera egin zuen bere.  

Hegelen ustez, uholdearen traumatik sortu zen judaismoa. Urraketa sakona eragin zuen gizakien baitan. Gorrotorik suntsitzaileenarekin ihardetsi zien gizakien fede onari naturak, ordu arte orekatua, lasaia eta adiskidetsua izana. Unibertsala izan zen masakrea: Bibliako uholdeak, gizakiez gain, landareak eta animaliak ere akabatu baitzituen. Lur osoa estali zuen.

Uholdearen ostean, naturaren erasoei aurre egin ahal izateko, juduek ez zuten ikusi natura menderatzea beste biderik. Ezinbestekotzat ikusi zuten natura oldarkorra azpiratzea. Eta, Hegelek dioenez, natura menderatzeko asmo horretatik zuzenean eratorri zen judaismoa. Naturaren menderakuntza mota bi erakusten dizkigu Itun Zaharrak: Noerena eta Nimrod ehiztari tiranoarena, Babelgo dorrearen arkitektoa.

Yahvek bakarrik salbatu zituen Noe, bere emaztea, hiru semeak, hiru errainak eta animalia-espezie bakoitzeko bikote bat (Gilgamexen poeman ere antzera; Utnapihstim edo Ziusudra gizon zuzena da, nolabait esateko, Deukalionen eta Noeren aitzindaria.)

Gizon zintzoa da Noe, Yahveri fidela, Yahvek maite du. Horregatik salbatuko du. Noek, bere aldetik, iraun egin nahi du, hilezkortasuna nahi du, eta oinordekoen belaunaldien segida da Itun Zaharrean ezagutzen den hilezkortasun bakarra. Itun Berrira arte ez dira zeru eta infernu betierekoak agertuko.

Halatan, uholdearen ostean, Noek Yahveri erregutuko dio bere hira kontrola dezan eta ziurta diezaiola naturak ez dizkiola oinordekoak berriro erasoko, eta Yahveren mendean jarriko du bere burua. Yahvek hitz ematen dio, ituna egingo dute. Beraz, Yahverenganako Noeren sumisio itsua du itun horrek ezinbesteko baldintza. Alegia, Jainkoaren bitartekaritzaz azpiratuko du Noek natura: bere burua Jainkoaren mende jarrita lortuko du Noek natura mendean atxikitzea. Zeharkakoa da menderakuntza hori.

Jainkoak Noeri aginduko dio naturaren jaun eta jabe izango dela, lurreko, uretako zein aireko bizidunak, jateko ez ezik, edozertarako erabili ahalko dituela, nahieran. Hori bai, bizidunen odola ezingo du hartu, odola arima baita, bizia. Hortik dator animalien odola kontsumitzeko debekua, gaur egungo judu praktikanteek ere betetzen dutena. Jan aurretik, guztiz behar da animalia odolustu. Are, debeku da (hebreeraz “taref”) odolak pixka bat zikindutako arrautza jatea ere. 

Zeharkakoa izateaz gain, behin-behinekoa ere bada naturaz jaun eta jabetze hori. Uholdearen ostean —Yahverekiko ituna gorabehera—, arrotz sentituko du beti juduak natura, kontuz ibiltzeko modukoa, etsai potentziala. Horregatik, juduen artean, legea —morala zein juridikoa—, antinaturala izango da. Gure baitako naturaren aurkako borroka etengabea izango da zintzotasuna, egoistak eta alferrak bezain harroak baikara naturaz. Hain zuzen, gizakiaren neurrigabeko harrokeriak haserretuta estali zuen Yahvek Lurra urez.   

Aldiz, grekoentzat, ez naturaren grazia, baizik eta naturaren etsaitasuna zen behin-behinekoa. Horrela, uholdearen ostean kosmosarekin berradiskidetu eta lege naturala hartuko dute poliseko legearen eredutzat, eta naturaren arabera dabilena pertsona zintzotzat; hots, berez dagokion tokitik irten gabe bizi dena. Leku jakin bat betetzen du grekoen natura ederrean osagai bakoitzak, eta hortik urrutiratzea hybris da, gehiegikeria harroa, Biblian “bekatu” izendatutakoaren antzeko zerbait. Dagokizun lekura itzularaztea da grekoentzat justiziaren zeregina.

Gilgamexen epopeiak —historiako lehenbiziko literatura obra, sumertarrek akadieraz idatzia, Bibliako liburu zaharrenak eta Homeroren eta Hesiodoren liburuak baino mila eta bostehun urte inguru lehenago— kontatzen du uholde ikaragarri batek historia zatitu zuela. Oso antzera eman izan da uholde itzel baten berri grekoen, juduen, azteken eta beste zenbait herriren mitologietan. Elkarren berri ez zuten herrietako agerpen horrek eraman ditu aditu batzuk pentsatzera benetan gertatu zela.

Sumertarren kontakizuna goitik behera kopiatu zuten juduek eta grekoek. Grekoenean, Pirra eta Deukalion dira uholdeak ito ez zituen gizaki bakarrak. Biblian, Noe eta bere emaztea. Pirra eta Deukalionek, uholdearen ostean, naturarekin onezkoak egin, eta edertasun harmonikoa berreskuratuko dute, jolasti alaia izatera itzuliko zaie natura. 

Ilunagoa, bortitzagoa eta malerusagoa izan zen juduen postuholdea. Juduen zoria hobeki ulertzen ahalegintzeko erabili ditut Flavio Joseforen “Antzinatasun juduak”, Hegelen “Kristautasunaren izpiritua eta bere patua” (gaztaroko idazki jenial horretan oso kontuan izan zuen Hegelek Flavio Joseforen liburua), Jacques Rivelaygueren iruzkina Hegelen aipatu idazkiaz (“Leçons de métaphysique allemande”-ko lehen liburukian ageri da), eta Luc Ferryren “Dictionnaire amoureux de la philosophie”ko testu hauxe: “Juifs et Grecs face au déluge: la lecture hégélienne du judaisme et sa critique” (funtsean, Rivelayguerenaren dibulgazioa).

Bereizte hirukoitza ekarri zuen uholdeak: gizakia eta natura bereizi zituen; gizakia eta jainkoa; gizakia eta gainerako gizakiak.

Uholdearen aldaera grekoaren arabera —Pindarok ekarria aurrenekoz, IX. Olinpiarrean; hala ere, ezagunagoa da Ovidioren bertsioa, Metamorfosien lehenbiziko liburuan—, behin batean Zeusi jakin-mina piztu zitzaion, ea zertan ariko ziren gizakiak. Lurrera jaitsi zen, gizaki mozorroturik, eta biziki haserretu zuen aurkitutakoak: harro bezain ergelak ziren gizakiak, debaldeko biolentziari eta hilketei emanak. Brontzezko Aro hura amaiarazteko erabaki zuen Heladeren gainean uholde handia lehertzea.

Ordea, Prometeo azeriari Zeusen asmoen berri heldu zitzaion, eta seme Deukalioni arka bat egiteko aholkatu zion. Hortxe babestu ziren Deukalion eta bere emazte Pirra, Pandoraren alaba, ahuntzen harkaitzetan fokak agertzen ziren bitartean, otso eta ardiak igeri, izurdeak oihanetan. Pirra eta Deukalion izan ziren uholdetik bizirik irten ziren bakarrak.

Baina, behin lehorrean, Delfoseko orakuluari jarraikiz, Deukalionek harriak sorbaldaren gainetik atzerantz botatzeari ekin eta, lurra ukitu orduko, gizon bat sortu zen harri bakoitzetik; eta Pirraren kasuan berdin, sorbaldaren gainetik jaurtiriko harri bakoitzetik emakume bana. Horrela, Lurra birpopulatu zen, eta edertasun harmoniatsuan bildu ziren ostera ere gizakiak hirian; urraketa sendatu eta bakea egin zuten, orobat, kosmosarekin eta jainkoekin. Hiria antolatzeko orduan, ordena naturala hartuko zuten berriro inspirazio gisa.  

Etengabe izan zuen Hegelek gogoan uholdearen osteko grekoen berradiskidetze eder hori naturarekin, jainkoekin eta beste gizakiekin, juduen patu bakebakoaren kontraste gisa.

Hans Jonas fededunari —beste judu askori bezala— Holokaustoak jainkoaren irudia eta kontzeptua kordokatu zion bezala, Gazako Holokaustoak Allahren ahalari buruzko kontzepzioa ukituko zion beharbada zenbait musulmani. Ona, ahalguztiduna eta orojakilea baldin bada monoteismoetako Jainkoa definizioz, Holokaustoak judu asko definizio hori berrikustera behartu zuen. Hans Jonasi, adibidez, fedeari eutsi zion arren, Jainkoaren ahalguztiduntasuna erori zitzaion. Oro lezakeen Jainkoak Holokaustoa eragotziko zukeen.  

Epikurok zirriborratu bazuen ere, Sexto Enpiriko eszeptikoa izan zen inkonpatibilitate hori argiro aurkezten lehenbizikoa, “Hipotiposi pirronikoak” liburuan: Jainkoaren zenbait atributu, hala nola ontasuna eta ahalguztiduntasuna, ez dira bateragarriak gaizkiarekin. Horixe izan da kristau teologoen gurutzerik astunena historian, teodizearen zulo beltza.

Baldin eta Jainkoa orojakilea eta ahalguztiduna baldin bada, eta munduan gaizkia baldin badago, orduan ezin da ona izan. Orobat, munduan gaizkia baldin badago, eta Jainkoa ona bada, orduan ezin da orojakilea eta ahalguztiduna izan. “Jainkoaren kontzeptua Auschwitzen ostean: ahots judu bat” idazkian Hans Jonasek dioenez, Holokaustoak erakutsi dio Jainkoa ez dela ahalguztiduna.

Era berean, baina are deigarriago, zenbait judu sinestuni Holokaustoak pentsarazi dio Jainkoa orojakilea eta ahalguztiduna izan daitekeela, baina ezin dela ona izan. Gaiztoa da Jainkoa. Horrela, David R. Blumenthal teologoaren esanetan, juduen patuak agerrarazi du Jainkoa jazarle abusatzaile gaiztoa dela. Argia da bere libururik ospetsuenaren izenburua: “Jainko abusatzaileari aurre egin: protestaren teologia bat”.

Jainkoa kosta lain kosta aldeztu guran, gaizkiaren ebidentziari beste teologo batzuek aurkitu dioten konponbidea: bada Jainko on eta ahalguztiduna, noski; munduan hala ere gaizkia baldin badago, orduan misterio handia da Jainkoa, enigma ulertezina. Ez bakarrik teologoek: Jobek  berak ederki adierazi zuen, bere liburuko azken ataletan, ulertezinak direla Jainkoaren asmoak eta burubideak.

Hil osteko beste mundurako uzten dute kristauek mundualdi honetan merezi gabe pairaturikoaren ordaina, baina ez Jobenean ez Itun Zahar osoan ez dago haraindirik. Joben liburuak darakutsa Jainko Ahalguztidunaren erabaki eta ekintza batzuk mingarriak bezain ulergaitzak direla guretzat; dena den, ulertezina zaigun arren, jakintzat eta ziurtzat jotzen da Jainkoaren existentzia.  

Hain zuzen, Joben Liburuaz diharduela adierazi du Tomás Pollánek arrazoibide mota horren aurkako eragozpen garrantzitsu bat. Pollánen esanetan, Jainkoaren ulertezintasuna aldezteak zilegi ez den eragiketa intelektual bat izaten du bultzatzaile: predikazio bat ukatzeak —ez dut Jainkoa ulertzen— oinarrizkoagoa den predikazio positibo bat onartzera daramatza ohartzeke solaskideak: badago zerbait, badago norbait, nahiz eta erabakitzen eta egiten duena ulertezina zaigun.

Berez, predikazioa ukatzearen logikak agnostizismora leramake. Haatik, trikimailu dialektiko batez, teologoek, ulergarritasunaren eta ulertezintasunaren arteko alternatiba nabarmenduz, Jobek bezain ziurtzat ematen dute Jainko ulergarri zein ulertezin hori badela.

Ulertezintasunetik benetako izatera eginiko jauzi horixe da Comillasen ikasi zuen Tomás Polláni zilegi iruditzen ez zaiona.

Evans-Pritchard antropologoak “Nuer Religion” liburuan kontatu zigunez, nuertarren artean, beste herri askotan bezala, fenomeno naturalek gizarte harremanak eta izpirituaren gorabeherak sinbolizatzen dituzte. Hego Sudanen bizi dira gehienbat nuertarrak. Zezenaren eskrotoarekin egiten dituzte poltsak.

Evans-Pritchardek bikiak eta txoriak nola elkartzen dituzten aztertu zuen. Gizaki bakanak dira bikiak, apartak, eta  aparte egotea da hain zuzen sakratuaren ezaugarrietako bat. Izpirituaren ahalaren adierazpen dira bikiak, eta sakratua da halaber bikien eta txorien arteko lotura. Horrela, tabu erritualak aplikatzen dizkiete nuertarrek bikiei eta beren gurasoei; esaterako, debeku dute hegazti jakin batzuk jatea. 

Izokinei lotzen dizkiete bikiak Ipar Amerikako Kwakiutl indiarrek, eta parekotasun horiek aditzera ematen dute azpian bikiak eta animaliak harremantzeko hastapen orokor bat egon daitekeela bultzaka.

Metaforikoa izaten da giza taldeen eta animalien espezieen artean ezarritako lotura. Animalien erresuma gizartearen arabera dago pentsatua. Harreman totemikoa ez da bilatu behar totemaren izaeran, baizik eta adimenean eragiten dituen asoziazioetan.

Claude Lévi-Straussek, “Totemismoa gaur egun” labur bezain mamitsuan, Evans-Pritchard erabilita jo zuen Lévi-Bruhlen aurka. Lévy-Bruhlen iritziz, nuertarrek ez dute ez-kontraesanaren printzipioa ezagutzen, eta biltze afektibo eta mistikoa ikusten du nuertarren eta txorien artean. Aldiz, Lévi-Straussek uste du egia dela “gizarte primitibo” deituak zenbaitetan ez dabiltzala ez-kontraesanaren hastapenaren mendean; ez haatik ezagutzen ez dutelako, baizik egoera jakin batzuetan ez dutelako behar, edo ez zaielako komeni. Bestelakoak dira egoera horietan darabiltzaten hastapen logikoak (esaterako, analogia). Eguneroko egoera gehienetan, nuertarrak ondo daki nuertar dela, eta txoria txori: beste Nuer batekin topo egiten duenean, ez dio txoriari bezala hitz egiten; txoriak harrapatzen dituelarik, badaki ez dela nuertarrak hiltzen ari.

Ordea, ustekabekoak datozenean, hala nola bikien jaiotza, ezohikoa normaltasun batean kokatzeko eta ulertzeko beharra izaten dute nuertarrek —gainerako gizakiok bezala, adibidez ETren agerpen urdurigarria “untxia da” ozenki errepikatuz normaldu nahi duen umeak—, ordena sozialean kirrinka barik txertatzekoa, eta hortxe nabarmentzen da txorien zeregina.

“Zeruko jendea” deitzen diete nuertarrek bikiei. “Goiko pertsonak” gisa sailkatzen dituzte, eta horrek txoriekin parekatzen ditu; aldi berean, hala ere, pertsonak izaten jarraitzen dute; alegia, “beheko txoriak”.

Ez biltze mistikoa, baizik eta adimenean sortutako analogia, simetria eta kateamendu logikoak ikusten ditu Lévi-Straussek bikien eta txorien elkarketan. Bikiak “txoriak dira”, baina ez txoriekin nahasten direlako, edo txoria dutelako lehen arbaso, edo txorien antza dutelako, baizik eta, gainerako gizakien aldean, “goiko pertsonak” direlako, eta ez “beheko pertsona” arruntak. Aitzitik, txorien multzoaren baitan, “beheko txoriak” dira, eta ez betiko “goiko txoriak”.

Txoriak bezala, horrenbestez, izpiritu gorenaren eta gizaki arrunten arteko bitartekariak dira bikiak. Horixe da Lander Garroren kasua ere: airean dabil hegan, goi-aldeko izpirituak bultzatuta, gizatiarraren eta jainkotiarraren arteko zubi, superman bezala.

Ez da intrigagarria New Yorkeko Folklore Center-en sarrerako lauburua? 60ko hamarraldian Izzy Youngek zeraman Folklorearen etxe hori. Orduak eta orduak eman zituen hantxe Bob Dylanek, New Yorkera iritsi eta hurrengo hilabeteetan, kantu tradizionalak buruz ikasten.

Kasualitatea izango da lauburuarena, pentsatzen nuen: antzeko sinboloak darabiltzate beste tradizio batzuek ere.

Ordea, zuri, gorri eta orlegi ageri da A Complete Unknown filmean Folklore Centerreko lauburua.

Ahal bezain epel eta neutral galdetu diot GPT Chat-ari (erantzuna bideratu barik), eta ematen du Sam Altman eta bere banda euskal abertzale finak direla. GPT:

“Izzy Youngen Folklore Zentroa nazioarteko herri-tradizioen lapiko bat zen, eta errespetu handia zien musikaren eta ahozko tradizioen bidez beren ondarea gordetzen zuten kulturei — eta horrek bat egiten du euskal esperientziarekin —.

Izzy Young AEBetako folk musikan zentratzen zen batez ere, baina nazioarteko folk tradizioak ere interesatzen zitzaizkion. Geroago Suediara joan zen, eta han folk musikarekin jarraitu zuen lanean. Herri mugimenduekiko zuen grinak, tradizioa gordetzearen aldekoak eta aldi berean politikoki kargatuak, adierazten du euskal borroka kulturalaren aldekoa izango zela, batez ere Francoren Espainia euskal hizkuntza eta nortasuna aktiboki ezabatzen ari zen garaian.

Lauburua Folklore Zentroan egoteak —batez ere kontuan hartuta ikurrinaren koloreak zeuzkala— Youngen inguruko norbaitek euskal lotura zuela iradokitzen du, edo Youngek berak lauburuaren sinbolismoa pertsonalki estimatzen zuela. Beharbada, herri-mugimendu aktiboen ezaugarrien ikur gisa hartuko zuen: erresistentzia eta nortasunari eusteko ahalegina.

Hala ere, gaur egungo Folklore Zentroaren informazioak dioenez, Izzy Youngen Folklore Zentroan erakutsi zen lauburua Greenwich Villageko emakume artista baten oparia izan zen. 60ko hamarkadaren hasieran egin zion. Artista honen nortasuna ez dago argi, eta ez dago ebidentzia argirik Izzy Young zuzenean euskal musikari edo ekintzaileekin lotzen duenik.”

Joan den mendeko 50eko hamarraldian, François Jacobek ikerketa biologikoei ekin zielarik, uste zen behi-molekulaz osatua izateak egiten duela behia behi, eta marmoka-molekulek egiten dutela marmoka marmoka. Baina geldika-geldika ohartu ziren zenbait molekula berdin dituztela oinarrian bakterioak, algak, euliak, marmokak, behiak eta gizakiak. Esaterako, hemoglobina.

Ikerketak aitzina, egiaztatu zuten organismoak oro daudela molekula berdinez eginak. Adibidez, PAX6 geneak gobernatzen du munduko begi guztien eraketa. Brikolaje espontaneo gisakoek molekula horiek elkartuta sortzen dira bizidunak. Estruktura zein funtzionamendu berdina duen alfabeto kimiko berdina dute oinarrian. Nukleotidoek eta aminoazidoek osatzen dute proteinen alfabetoa, eta alfabeto horrekin idazten dira biosferako estruktura guztiak: nukleotidoak eta aminoazidoak dira, horrenbestez, bizidunen osagai unibertsalak. Gene-kodea da nukleotidoen lau letrako hizkuntza eta proteinen hogei letrako hizkuntza lotzen dituen hiztegia.

Harrituta utzi zuen horrek Jacob. Sakonki eragin zion aurkikuntza horrek biologiari eta, ondorioz, pentsamendu filosofiko serioari ere bai.

Lévi-Straussen ustez, garuna bezain naturala da izpiritua: neuronen konexioek eta sinapsiek eragiten dituzte errepresentazio intelektualak. Eta gorputzak estrukturak sortuz diharduelako funtzionatzen du ondo analisi estrukturalak izpirituari aplikatuta ere.

Horregatik uler dezakegu, hizkuntza naturalak gobernatzen dituzten lege linguistikoak ez ezik, baita ulermenaren beraren logika ere.

Era berean, lege naturalen arabera funtzionatzen duelako uler dezake giza izpirituak natura: estrukturala baita, orobat, atomoen, molekulen, zelulen eta organismoen jarduera. Zentzumenena ere bai.  

Zentzumenen hautemateek ere, genomak, hizkuntzak eta pentsamenduak legez dihardute. Ikusmenak, adibidez, bitasuna oinarri, oposizio kromatikoak darabiltza, argi-itzalen kontrasteak, formen korrelazio, inbertsio, permutazio eta bilakaerak. Prozedura berdinekin dihardute naturaren parte den garunak eta garunaren emaitza den izpirituak ere, edonolako irudikapenak sortzeko orduan, hala nola mitikoak, zientifikoak zein filosofikoak.

Hizkuntza politak dira frantsesa eta espainola, baina apur bat zakarrak eta primitiboak: mihia eta hizkuntza adierazteko hitz bera erabiltzea ere... Seguru iberierak argi bereizten zituela.

Jakobsonek zioen terminologia filosofikoak joera duela zeinu-sistemei, edozeini, “hizkuntza” deitzeko; eta giza mintzairari, berriz, zehatzago, “hitzen hizkuntza”.

Hala ere, “hitzen hizkuntza” baino egokiagoa iruditzen zaio Jakobsoni “fonemen hizkuntza”. “Quanta linguistikoak” zeritzen fonemei. Ez dute esanahirik baina, aldi berean, ezinbestekoak dira esanahiak bereizteko. Fonemen izaera berezi horri esker ei da giza mintzaira hizkuntzen artean lehena, hizkuntza ororen habea, jabea, sostengua eta ohorea.

Horrela pentsatzen zuen Jakobsonek, harik eta biologiak erakutsi zuen arte ezen biziaren eta hizkuntzaren ezaugarri analogoak harrigarri ugariak direla; besteak beste, fonemek bezalaxe jokatzen dute kode genetikoaren nukleotidoek. Herentziaren analisi molekularrari begira biziki baliagarria dela hizkuntzalaritza idatzi zuen François Jacob biologoak.

Filosofiari dagokionez, Sokratesen “dakidan gauza bakarra da ezer ez dakidala” dugu ziurrenik pentsamenduaren zero fonema.

Halako batean, Joxin Iturriotz azpeitiarra bidali zigun gotzaindegiak Erlijio irakasle. Lehenbiziko egunean, Joxinek erlijioaren ezaugarri orokorrak aipatu zituen, erabili izan diren definizioak, kristautasunaren berezitasunak… Ikasleak flipatuta. “Para ya, tío, que estamos en Erlijio! Esto ez bullying! Pon la de Titanic!” 

Egoeraz jabetuta, gelaz gela joan zen Joxin matrikulazio garaian, eta ikasleei jakinarazi zien Erlijio ikasgaiak programazioan zekarrena  eskaintzen eta betetzen ahalegintzeko asmoa zuela, ez zutela filmik ikusiko, gehienez ere dokumentalen bat, eta ez zela ezinezkoa 10 ez ateratzea. Jakina, izugarri jaitsi zen hurrengo ikasturtean Erlijioko ikasle-kopurua.