Markos Zapiain

Askotarikoak dira ikastetxeak eta irakasleak, eta aldakorrak, baina patroi orokor batzuei buruz mintzatzeak ez dirudi zentzugabea. Jendea nortasunaren arabera sailkatzen dugun bezala, badago halaber irakasleak taldekatzea: lasaiak, lotiak, Real Madrilen zaleak, santuak, kaskagogorrak, belarriprestak, konstituzionalistak, arraroak, piperrak, lotsatiak, eskuzabalak, barnerakoiak, kanporakoiak, ausartak, koldarrak, indartsuak, ahulak, sadikoak, masokistak, zorrotzak, itxiak, irekiak, estuak, isilak, berritsuak. Noski, etengabekoak izaten dira gurutzaketak eta bilakaerak. Kasurako, ohikoa da jende berez isila berritsu bihurtzea irakasle lanetan hasi orduko.

Eztabaidagarriagoa da ziur aski hurrengo ideia hau: ematen duzun ikasgaiak zeure mundu-ikuskera eta are nortasuna moldatzen ditu, neurri batean bederen. Adibidez, Historiakoek dena dakite. Biologiakoek ez dute Etikan sinesten: instintuek goitik behera erabakitzen dutela giza jokabidea uste dute, eta susmagarria zaie egoismo naturala itxuraz gainditzen duen portaera etikoa: egoismo maltzurrago baten mozorro gisa ikusten dute.

Filosofiakook, berriz, irakaskuntzaren kalitatearen aldeko betebehar etikotzat dugu formakuntzei muzin egitea, irakurtzeko denbora kentzen baitigute, eta zenbat eta gehiago irakurri orduan eta hobeto mintzatzen gara ikasleen aurrean. Bestalde, hobeto daramatzagu bizitzak ematen dituen zartakoak, batez ere urtea joan urtea jin estoikoengan, Epikurorengan eta eszeptikoengan jarri badugu azpimarra. Orobat, lasaiago ibiltzen gara irakaskuntzako krisialdietan, barneratuagoa izaten baitugu desatxikimenduaren doktrina, bigarren azala balitzaigu bezala, hainbeste bider irakatsi dugu-eta.

Horregatik egin zitzaidan hain deigarria nire mintegikide normalean patxadatsua bere onetik irtenda aurkitzea. Filosofiaren Historia irakasten zuen, selektibitatean sartzen den ikasgaia. Halako batean, baja hartu behar izan zuen. Eta Erlijioko bat jarri zioten ordezko, ideiarik ere ez zuen arren filosofiaz, ezta San Agustini eta Santo Tomasi buruz ere. Ezin zutela deus ere egin esan zioten mintegikideari zuzendaritzan. Sumindurik eta garrasika ikusi nuen korridoretik. Pirronen printzipioak aplikatzeko aholkatu nion, epojé eta adiaforia, indiferentzia filosofiko sakona, baina antzarak ferratzera bidali ninduen.

Oroitzen naiz behin batean Erlijiokoak ezin zuela ordutegia Bermeoko orduekin bakarrik bete, eta Gernika eta Lekeitioko ikastetxeetako orduekin osatu behar izan zuen. Allokoa zen, eta behin baino gehiagotan entzun nion marmarka “Lerín, Lerín, altas peñas, gente vil". Ordu arte, Gotzaindegiak dietak ordaintzen zizkien halako kasuetan Erlijioko irakasleei. Baina alloarrari ukatu egin zioten. Protesta egin zuen irakasle bizardunak, eta harrituta utzi zuen Gotzaindegian eman zioten erantzunak: “tranquilo, hijo, lo entenderás desde la fe”.  

Akuilu ugari ditu Gazako sarraskiak. Hona hemen pare bat: Netanyahuk espetxea saihestu du; eta aurrerapauso ikusgarria eman du Biblian aipatutako Israel Handia edo Agindutako Lurraldea berrezartze aldera. Orain dela 3000 urteko David Erregearen erresumaren mugen baitako Israel palestinarrez hustu, juduz birpopulatu, eta estatu judua finkatzea da Netanyahuren helburu teologiko-politikoa. Ekonomiak baino askoz ere munta handiagoa du aurreiritzi erlijiosoak Gazako holokaustoaren bultzatzaile gisa.

Hegelen esanetan, Abrahamen Jainkoa erro-errotik zen beste Jainkoak ez bezalakoa. Egia da bere Jainko nazionala gurtzen duen edozein herri bakartzen duela fedeak: Batasuna zatitzen baitu, eta beste guztiak baztertu egiten ditu berari dagokion zatitik. Hala ere, judaismoak ez bezala, grekoek edo erromatarrek onartu egiten zuten beste zatien existentzia; ez zuten esklusibotasunik aldarrikatzen fede kontuetan, ez zituzten besteak oro egozten zinezko sinesmena omen zenetik. Aitzitik, eskubide berdinak aitortzen zizkieten, eta Jainkotzat onartzen zituzten besteen Jainkoak ere. Aldiz, Abrahamen eta bere ondorengoen Jainko jeloskorrak deiadar ezin zatarrago hauxe errepikatu zuen: bera dela benetako Jainko bakarra, eta bere nazioa dela egiazko Jainko bakarrean sinesten duen herri bakarra.

Paragrafo ikaragarri batez amaitu zuen Hegelek “Judaismoaren izpiritua eta haren patua”: herri juduaren tragedia ez da tragedia grekoa, ezin du ez beldurrik ez errukirik sortu, beldurra eta errukia gizaki zintzo baten nahitaezko erorikoak eragiten baititu, zoriak aginduriko hanka-sartzeak; aitzitik, herri juduaren tragediak ezin du eragin higuin izutua eta mespretxua baizik (Hegel: “Abseuch”; Joxe Mari Ripalda: “horror”; Olivier Depré: “dégoût”). Hegelen iritziz, Macbethena da herri juduaren patua: bere jainkoek abandonatu egin zuten, eta bere fedean bertan izan zen Macbeth puskatua eta birrindua.

Auschwitz baino 250 urte lehenago idatzi zuen Hegelek hori. Milioika fededuni zaio erlijioa kontsolamendu, baina ez dago zertan ifrentzua disimulatzen ibili beharrik. Ateoa da Luc Ferry, baina fededunekin ondo konpontzeko nahiak testuen zentzua desitxuratzera darama batzuetan. Horrela, berdintzen ditu Jesu Kristoren “maita ezazue elkar nik maite izan zaituztedan bezala”, edozein gizakiri zuzendua, eta mila urte lehenago idatzitako Lebitarrena liburuko “maita ezazue lagun hurkoa zeuen burua bezala”; eta ezkutatu egiten du azken honek ez duela balio juduentzako baino, herkideentzako. Halaxe nabarmentzen du Jainkoak berak aurreko esaldian. Gauzak behar bezala ulertzeko, alta, zenbat eta karta gehiago mahai gainean agerian, hobeto: errazago ikusiko dugu horrela Pentateukoko hamaika esaldi erabil ditzakeela Netanyahuk masakrearen alde, baina beste horrenbeste direla bere jokabide kriminala zigortuko luketen esaldiak, edozer eta  kontrakoa aldarrikatu baitute gure inguruko monoteismoetako liburu sakratuek.

Hegelen esanetan, munduak eta jende orok eragiten zion mespretxua zuen Abrahamek bere ideal jainkozkoaren sustrai eta elikagai. Bere burua mundu eta jende errealarengandik etengabe bereizteak eman zion Abrahami bere gogoak sortutako Jainkoa sendotzeko bazka eta Jainko horren mendean bizitzeko bultzada, fede-molde ikaragarri hauxe piztu eta garatu arte: nirea da zinezko Jainko bakarra, eta nire herria da benetako Jainko bakar horrek aukeratutako bakarra. Etsaiak dira gainerako herriak, gezurrean nahasirik bizi dira.  

Berea baino indartsuagoak ziren herrietan —hala nola Egipto edo Gerar— erregeek konfiantzaz tratatu zutelarik, orduan Abrahamek, fidagaitz, trikimailuak eta itxurakeria erabili zituen, abantailak lortzeko. Koldarki jokatu zuten juduek Egipton. Egiptoarren aurkako borroka zuzenari ekin beharrean, Jainkoari bidalarazi zizkioten plagak eta izurriak. Aurrez aurrekorik ez, beti zeharka eta bitartekarien atzean ezkutaturik. Penagarri jokatu zuten Egiptotik alde egitearen bezperan ere: mailegua eskatu zieten egiptoarrei, jakinik ez zietela sekula itzuliko. Era miserablean erantzun zioten eskuzabaltasunari.

Ostera, boteretsu sentitu ziren aldietan, errukirik gabe gobernatu zuten juduek, indarkeria gordina baliaturik, tiraniarik gogor, amorratu eta suntsitzaileena erabiliz bizitza ororen aurka, heriotzaren gainean baizik ezin baitziren batasun gisa eratu. Esaterako, abominazio sataniko batez mendekatu zuten Jakoben semeek arrebaren aurkako laidoa, sikemdarrek ontasun eredugarriz erreparatu nahi izan zuten arren.

Zailtasunik sortzen ez zioten herriekin harreman juridikoetara mugatzen zen Abraham, zuhurtzia kalkulatzailez, defentsako jarreran. Behar zuena erosten zuen; ez zuen inola ere onartu Efronek eskuzabaltasunez oparitu zion Sararen hilobirako lurra. Horrela saihestu zuen berdin bati esker ona adierazi behar izatea. Gisa berean, ez zion semeari Kanaango maitearekin ezkontzen utzi; aitzitik, emaztea bere ahaideen artean bilarazi zion, urruti bizi ziren arren.

Abrahamek ezin zuen ezer maitatu, eta ez zuen maitatu nahi. Urduri jartzen zuen maitasunak, guztitik nahi baitzuen aldendu. Zama eta eragozpen bihurtzen zitzaion berehala edozein izaki errealenganako maitasuna. Seme Isaac zen maita zezakeen bakarra —oinordetza ziurta ziezaiokeen heinean—, eta ezinegon handia eragin zion Abrahami maitasun horrek. Halatan, maitasun hori ere suntsitu nahi izatera heldu zen, semeari bere eskuez lepoa ebakitzeko prest egotera. Semea hiltzeko gai ez izateraino ez zela iritsi egiaztatzeak baretu zuen azkenik Abraham, semearenganako maitasunetik ere libre gelditu baitzen horrela.

Lurralde mugagabean zebilen Abraham bere artaldeekin, baina ez zuen harremanik lurrarekin, ez zuen lurra zaintzen, lantzen, kultibatzen, edertzen; hala izatera, lurra maitatzen ikasiko zukeen menturaz, edo, behintzat, Abrahamen beraren munduaren zatitzat onartzen. Haatik, lurrak berez ematen duena hartzera mugatzen zen, lurrean bazkatzen baitziren Abrahamen artaldeak. Artzain nomada izan zen juduen patriarka.

Putzu sakonetan zetzan Abrahamek eta bere artaldeek ezinbestekoa zuten ura, mugimendu bizi barik. Akigarri zitzaien ur bila lurra zulatzea, nekez ateratzen zuten, edota oso garesti erosten, edo liskar bortitzen bidez konkistatzen; ura ere ezin zuten menperatu baino egin. Jolas-iturri izateko urak ematen duen aukera ere ezinezkoa zitzaien, premiazko beharra baizik ez zen-eta ura Abrahamentzat eta bere aziendarentzat. Jabetza zen ura ere funtsean, borrokaz eta izerdiz lortua.

Halaber, laster abandonatu zituen Abrahamek oihanak, maizetan eman ziotenak itzala eta freskura. Teofaniak izan zituen oihanetan, bere izaki gorenaren agerkundeak; dena den, ez zuen oihanetan inongo maitasunik jarri. Alta, maitasun horrek egingo zituzkeen oihanak Jainkoaren duin, horrek harraraziko zien jainkotasunean parte; deus ere ez, ordea.

Natura bezain arrotzak zitzaizkion Abrahami beste gizakiak eta herriak ere, eta halakoxeak izaten jarraitu zuten beti. Hala ere, ez zegoen Abraham haiengandik hain urruti, ez zeblen haiengandik hain independente, haiei buruzko ezer jakin behar ez izateko beste, haiekin inongo zerikusirik izan behar ez izateko.

Garai hartan, hain populatua zegoen Kanaan, non Abraham, bere joan-etorrietan, sarritan egiten baitzuen talka ordurako tribuetan elkartzen ziren gizakiekin; baina Abraham ez zen inoiz halako elkarguneetan sartu. Egia da beste gizakiek bildutako aleen beharra zuela; hala ere, bere patu bakartiari eutsi zion: ez zuen besteekin erlazionatuko zukeen elkarbizitza sedentariorik nahi izan.

Gogor atxiki zitzaion Abraham orotariko bereizteari, zatiketaren erlijioa baita judaismoa, eta berezitasun fisiko baten bidez nabarmendu zuen: bere zakila zirkunzidatu zuen, 99 urte zituela, Jainkoaren aginduz. Ortzadarra bezala, zirkuntzisioa ere Jainkoaren eta nazio juduaren arteko itun eternalaren zigilua eta oroigarria da, aliantza sakratuaren ikurra. Jainkoarenganako fideltasuna adierazten du zirkuntzisioak. Musulmanek ere erabiltzen dute; xiitek sunitek baino gutxiago. 

Hegelentzat, Abraham da judaismoaren benetako patriarka. Ez zen Israelen jaio, baizik eta Kaldean, Persiar golkotik hurbil. Gazterik utzi zuen sorterria, familia alboan zeramala. Mesopotamiako lautadetan bizi ondoren baino ez zuen Kanaanera hartu, gaur egungo Israel ingurura, bakar-bakarrik. Orduan bereizi baitzen bere familiatik, bortizki eta behin betiko. Gizon erabat autonomo eta independente bilakatu zen, buruzagi izan ahal izateko. Gainera, ez zuen bidegabekeriarik pairatu, egotzia edo iraindua izan gabe bereizi zen, aldez aurreko oinazerik gabe; Hegelek sakontasun handiz dioenez, oinazearen bitartez adierazten baita, injustizia edo krudelkeria baten ostean, maitasun-behar iraunkorra. Bidegabekeriak egotzirik erbesteratu denak, berriro maitatzeko itxaropenak bultzatuta bilatzen du aberri berria. Maitasunak, zauritua gelditu arren —ez galdua hala ere—, berriro nahi baitu loratu eta gozatu.

Hortaz, bereiztea izan zen Abraham nazio juduaren aita bihurtu zuen lehenbiziko eta oinarrizko ekintza, elkarbizitzaren eta maitasunaren loturen urratzea, gizakiekiko eta naturarekiko harreman guztiak haustea, zeinetan ordu arte bizi baitzen. Horrela, gaztaroko harreman eder horiek arbuiatu zituen. Flavio Josefori hartu zion Hegelek ideia hori. Kontua da Jainko arrotzaren menpeko duzula juduen patriarka; arrotzak zaizkio halaber bere senideak, zer esanik ez beste herriak. 

Hegelek oroitarazten du ezen Kadmo, Danao eta gainerako grekoek ere aberri edo sorterriak utzi zituztela; baina azpimarratzen du borroka betean abandonatu behar izan zituztela: libre izateko eta maitatu ahal izateko abiatu ziren lur berri baten bila. Abrahamek, alderantziz, ez zuen maitatu nahi, eta horregatik bilatzen zuen askatasuna. Harreman garbi eta ederretan bizi ahal izateko alde egin zuten grekoek —hori ez zitzaien-eta sorterrian onartzen—; eta beraiekin batera eraman zituzten beren jainkoak. Abrahamek, berriz, harreman horietatik ere libre bizi nahi zuen. Hegelen pintura politaren arabera, zihoazen lekuetako natiboak erakarri egiten zituzten grekoek, beren artearekin eta ohitura leunagoekin, eta haiekin nahasten ziren eta elkartzen ziren, harreman eta herri-molde lagunkoi eta alaiak sortzeko.

Aldiz, Abraham bere senideengandik urrutiratu zuen izpiritu berak gidatu zuen bizialdi osoan nazio arrotzekin izan zituen topaketetan ere: hots, autokontserbazio garratz eta itsuaren grina, izaki oro aurkaritzat jotzen duena. Aurreko batean esan bezala, Noeren bidetik igo zuen Abrahamek bere adimenak sorturiko izaki gorena batasun dominatzaile izatera, zinezko Jainko bakar; natura infinituaren gainera igo zuen, natura eta gizateria etsaiaren gainera, zeren etsaiarekin ezin baitzara erlazionatu hura azpiraturik baizik.

Juduak Jainkoa ezin du ez ikusi ez barruan sentitu: lurra eta jendea bezain bestelako eta arrotz zaio, beti dago beste nonbait. Debeku dira judaismoan Jainkoaren irudiak, Bildverbot. Egiptotik irten eta Agindutako Lurrera bidean, Jainkoa agertu zitzaien Sinain juduei, baina hain zituen agerpen horrek aztoratu, ezen Moisesi eskatu baitzioten aurrerantzean bera bakarrik mintza zedila Jainkoarekin aurrez aurre, eta transmiti ziezaiela ondoren Haren aginduak. Bestelako nahi dute beti juduek Jainkoa. Horregatik ulertzen dute erlijioa agindu gisa, eta ez, Jesu Kristok bezala, maitasun gisa. Hegel kristauaren ikuspuntua da hau, jakina. 

Judaismoa da kristautasunaren eta islamaren sustraia, eta bereizketa, amarrua eta suntsipena da Hegelenean judaismoaren izpiritua. Ematen du Netanyahuk Abrahamen aiurria bere egin duela, Hegelen Abraham hartu duela eredu.

Zaila da frogatzea erlijio baten izpirituak fededunen izaerak eta jokabideak moldatzen dituela. Zaila da argiro zehaztea zertan, bederen; batez ere milioika lagun direnean fededun horiek, hainbat herrialdetan banatuak, eta nabarmena denean izaera eta jokabide horien aniztasuna.

Dena den, modu sinesgarrian lotu zion Max Weberrek kapitalismoaren izpiritua etika protestanteari, eta ez da ezinezkoa zeure burua Jainko ahalguztidun ulergaitz baten mendean jarrita bizitzeak zeure nortasuna nolabait moldatzea. Weberrek ez zuen esan protestantismoak kapitalismoa zuzenean eragin zuenik, baizik eta kalbinismoaren marko etikoak oinarri kultural eta psikologiko egokia eman ziola kapitalismoaren izpirituari; alegia, etekinaren bilatze metodiko diziplinatuari, biziraute hutsetik harago.

Era berean, ezin da frogatu judaismoaren izpirituak Gazako masakrea ekarri duela. Milioika judu daude Netanyahuren gobernuaren aurka. Zerikusi handiagoa du palestinarren genozidioarekin Europa kristauak juduekin aurreko bi mendeetan izan duen jokabide kriminalak, zergatik eta arrazoi erlijioso batengatik: benetako Jainko bakarra hil zuen herria izateagatik; era interesatuan ahazturik, bide batez, Jesus goitik behera zela judua. Nazareteko Rabbia deitzen zioten apostoluek.  

Edozein gisaz, Hegelen orrialdeak irakurri ahala, ezinbestez dakarzkizu gogora judaismoaren izpirituaren eta Netanyahuren psikologia politikoaren arteko zubiak; kasurako, juduak ez diren herrialdeen kondenak aintzat ez hartzeari edo mespretxuari dagokienez, nahiz eta munduko guztiz gehienak izan. Eta judua ez den edozein gizakiren biziaren eta heriotzaren aurreko indiferentziagatik.    

Noerena ez zen izan juduek uholdeari emaniko iharduki bakarra. Hortxe dugu Nimrodena ere. “Aktibismo praktiko” deritzo Jaques Riveylaguek. Hots, Heideggerrek "nahiaren nahia" izendatu zuena, gure mundu produktibistaren oinarrian dagoen mundu-ikuskera. Grekoenean ikusi zuen Heideggerrek nahiaren nahi edo aktibismo praktiko horren abiapuntua. Aldiz, judaismoan aurkitu zuen Hegelek, Nimroden jarreran.

Nimrodi dagozkionak, ederki kontatzen ditu Flavio Josefok Antzinatasun juduen lehen liburuko laugarren atalean. Noeren birbiloba zen Nimrod, baina, birraitona ez bezala, ez zen Yahvez fio. Yahveren esku dago natura; Yahvek agindu zuen, azken batean, Lurra urez estaltzea eta bizidunen masakrea. Nimrodek ez dio Yahveri barkatzen bere arbasoak ito izana. Ingurukoei jakinarazi zien ezen oparotasuna eta zoriona ez dizkiogula Yahveri zor, geure ahalegin propioari baizik.  

Beraz, natura etsaiari aurre egiteko bitartekoak bilatu behar dira, eragozteko etorkizunean gizakien aurkako mehatxu eta arrisku bilaka dadin berriro ere; ez haatik, Noeren antzera, Yahveren bitartekotzaz, Yahverekin ituna eginez, zeharka, baizik eta norberak bere indarrez, zuzenean. Halatan, Bibliako ehiztaririk azkarrena da Nimrod, bere besoaren indarraz harro, eta zuzenean azpiratzen ditu bizidunak, natura; koplarik eta eskrupulurik gabe hiltzen ditu animaliak. Eta zuzenean azpiratuko ditu halaber gainerako gizakiak, errege-tiranoa baita.

Hiru zatiketak ditugu ostera ere, baina Noerengan baino muturrerago eramanak: ezinezkoa da Nimrodentzat Yahverekin edozein itun, errotik zaio arrotz, ez dio genozidioa barkatzen. Arrotza zaio orobat natura, akabatu edo azpiratu beharreko etsai, ezin uholdea ahaztu. Ezinezkoa da, azkenik, gainerako gizakiekin edozein berradiskidetze, mendeko baititu Nimrod erregeak. Bortxak elkartzen dituenez, urratua dute gizakiek elkarrenganako konfiantza, eta jendarte atsegina lortzeko edozein aukera.

Babelgo dorrea eraikitzeko aginduko dio Nimrodek bere menpeko jendailari. Hain izango da sendoa eta altua ezen, Yahveri beste uholde bat lehertaraztea otuz gero ere, olatuek ezingo baitute urperatu. Aktibismo praktiko autonomoa, horrenbestez, Yahvek iratoriko arbasoak mendekatzeko.

Yahvek, dorre desafiatzailearen berri izan orduko, eta kontuan harturik uholde handiak ez zuela giza gehiegikeria apaltzeko balio izan, sarraskiari uko egin eta maltzurki ihardetsiko du: ordu arteko hizkuntza bakarraren ordez, hizkuntza asko jarriko ditu gizakien ahoetan; horrela, ezingo dute elkar ulertu, nahastu egingo dituzte hitzen zentzuak. Hain zuzen, “nahasmena” esan nahi du "babel" hitzak hebreeraz. Flavio Joseforen esanetan, Babelgo dorrea altxatu zuten tokian sortu zuten Babilonia, hiri nahasia, ezinezko hiria, ezinezkoa baita bertako hiritarren arteko oinarrizko ulermena.

Idazle greko batzuek diotenez, jainkoek azkenik Babelgo dorrea suntsitu zuten. Hizkuntzaren arabera sakabanatu ziren giza taldeak, eta eskualde bereizietan jarri ziren bizitzen. Hizkuntzak banandurik, nazioak sortuko ziren horrela, eta ondoren mugak.

Hegelek “zoritxarreko kontzientzia” deitua ekarriko zuen Nimroden estrategiak, urraturiko kontzientzia, aipatu zatiketa hirukoitzean biziko dena. Hegelentzat, judaismoa da zoritxarreko kontzientzia horren mamitze nabarmenena.  

Aipatu ditugu, axaletik bada ere, uholdearen oldarraldiari Hegelek ikusi dizkion hiru irtenbideak: grekoena, Noerena, Nimrodena.

Abraham izan zen judaismoaren benetako fundatzailea. Eta Noeren jarrera egin zuen bere.  

Hegelen ustez, uholdearen traumatik sortu zen judaismoa. Urraketa sakona eragin zuen gizakien baitan. Gorrotorik suntsitzaileenarekin ihardetsi zion gizakien fede onari naturak, ordu arte orekatua, lasaia eta adiskidetsua izana. Unibertsala izan zen Bibliako uholdea, soilik Heladea urperatu zuen grekoena ez bezala. Lur osoa estalirik, landareak eta animaliak ere akabatu zituen, gizakiez gain. 

Uholdearen ostean, naturaren erasoei aurre egin ahal izateko, juduek ez zuten ikusi natura menderatzea beste biderik. Ezinbestekotzat ikusi zuten natura oldarkorra azpiratzea. Eta, Hegelek dioenez, natura menderatzeko asmo horretatik zuzenean eratorri zen judaismoa. Naturaren menderakuntza mota bi erakusten dizkigu Itun Zaharrak: Noerena eta Nimrod ehiztari tiranoarena, Babelgo dorrearen arkitektoa.

Yahvek bakarrik salbatu zituen Noe, bere emaztea, hiru semeak, hiru errainak eta animalia-espezie bakoitzeko bikote bat (Gilgamexen poeman ere antzera; Utnapihstim edo Ziusudra gizon zuzena da, nolabait esateko, Deukalionen eta Noeren aitzindaria.)

Gizon zintzoa da Noe, Yahveri fidela, Yahvek maite du. Horregatik salbatuko du. Noek, bere aldetik, iraun egin nahi du, hilezkortasuna nahi du, eta oinordekoen belaunaldien segida da Itun Zaharrean ezagutzen den hilezkortasun bakarra. Itun Berrira arte ez dira zeru eta infernu betierekoak agertuko.

Halatan, uholdearen ostean, Noek Yahveri erregutuko dio bere hira kontrola dezan eta ziurta diezaiola naturak ez dizkiola oinordekoak berriro erasoko, eta Yahveren mendean jarriko du bere burua. Yahvek hitz ematen dio, ituna egingo dute. Beraz, Yahverenganako Noeren sumisio itsua du itun horrek ezinbesteko baldintza. Alegia, Jainkoaren bitartekaritzaz azpiratuko du Noek natura: bere burua Jainkoaren mende jarrita lortuko du Noek natura mendean atxikitzea. Zeharkakoa da hortaz menderakuntza hori.

Jainkoak Noeri aginduko dio naturaren jaun eta jabe izango dela, lurreko, uretako zein aireko bizidunak, jateko ez ezik, edozertarako erabili ahalko dituela, nahieran. Hori bai, bizidunen odola ezingo du hartu, odola arima baita, bizia. Hortik dator animalien odola kontsumitzeko debekua, gaur egungo judu praktikanteek ere betetzen dutena. Jan aurretik, guztiz behar da animalia odolustu. Are, debeku da (hebreeraz “taref”) odolak pixka bat zikindutako arrautza jatea ere. 

Zeharkakoa izateaz gain, behin-behinekoa ere bada naturaz jaun eta jabetze hori. Uholdearen ostean —Yahverekiko ituna gorabehera—, arrotz sentituko du beti juduak natura, kontuz ibiltzeko modukoa, etsai potentzial. Horregatik, juduen artean, legea —morala zein juridikoa—, antinaturala izango da. Gure baitako naturaren aurkako borroka etengabea izango da zintzotasuna, egoistak eta alferrak bezain harroak baikara naturaz. Hain zuzen, gizakiaren neurrigabeko harrokeriak haserretuta estali zuen Yahvek Lurra urez.   

Aldiz, grekoentzat, ez naturaren grazia, baizik eta naturaren etsaitasuna zen behin-behinekoa. Horrela, uholdearen ostean kosmosarekin berradiskidetu eta lege naturala hartuko dute poliseko legearen eredutzat, eta naturaren arabera dabilena pertsona zintzotzat; hots, berez dagokion tokitik irten gabe bizi dena. Leku jakin bat betetzen du grekoen natura ederrean osagai bakoitzak, eta hortik urrutiratzea hybris da, gehiegikeria harroa, Biblian “bekatu” izendatutakoaren antzeko zerbait. Dagokizun lekura itzularaztea da grekoentzat justiziaren zeregina, eragin duzun desoreka desegitea.

Gilgamexen epopeiak —historiako lehenbiziko literatura obra, sumertarrek akadieraz idatzia, Bibliako liburu zaharrenak eta Homeroren eta Hesiodoren liburuak baino mila eta bostehun urte inguru lehenago— kontatzen du uholde ikaragarri batek historia zatitu zuela. Oso antzera eman izan da uholde itzel baten berri grekoen, juduen, azteken eta beste zenbait herriren mitologietan. Elkarren berri ez zuten herrietako agerpen horrek eraman ditu aditu batzuk pentsatzera benetan gertatu zela.

Sumertarren kontakizuna goitik behera kopiatu zuten juduek eta grekoek. Grekoenean, Pirra eta Deukalion dira uholdeak ito ez zituen gizaki bakarrak. Biblian, Noe eta bere emaztea. Pirra eta Deukalionek, uholdearen ostean, naturarekin onezkoak egin, eta edertasun harmonikoa berreskuratuko dute, jolasti alaia izatera itzuliko zaie natura. 

Ilunagoa, bortitzagoa eta malerusagoa izan zen juduen postuholdea. Juduen zoria hobeki ulertzen ahalegintzeko erabili ditut Flavio Joseforen “Antzinatasun juduak”, Hegelen “Kristautasunaren izpiritua eta bere patua” (gaztaroko idazki jenial horretan oso kontuan izan zuen Hegelek Flavio Joseforen liburua), Jacques Rivelaygueren iruzkina Hegelen aipatu idazkiaz (“Leçons de métaphysique allemande”ko lehen liburukian ageri da), eta Luc Ferryren “Dictionnaire amoureux de la philosophie”ko testu hauxe: “Juifs et Grecs face au déluge: la lecture hégélienne du judaisme et sa critique” (funtsean, Rivelayguerenaren dibulgazioa).

Bereizte hirukoitza ekarri zuen uholdeak: gizakia eta natura bereizi zituen; gizakia eta jainkoa; gizakia eta gainerako gizakiak.

Uholdearen aldaera grekoaren arabera —Pindarok ekarria aurrenekoz, IX. Olinpiarrean; hala ere, ezagunagoa da Ovidioren bertsioa, Metamorfosien lehenbiziko liburuan—, behin batean Zeusi jakin-mina piztu zitzaion, ea zertan ariko ziren gizakiak. Lurrera jaitsi zen, gizaki mozorroturik, eta biziki haserretu zuen aurkitutakoak: harro bezain ergelak ziren gizakiak, debaldeko biolentziari eta hilketei emanak. Brontzezko Aro hura amaiarazteko erabaki zuen Heladeren gainean uholde handia lehertzea.

Ordea, Prometeo azeriari Zeusen asmoen berri heldu zitzaion, eta seme Deukalioni arka bat egiteko aholkatu zion. Hortxe babestu ziren Deukalion eta bere emazte Pirra, Pandoraren alaba, ahuntzen harkaitzetan fokak agertzen ziren bitartean, otso eta ardiak igeri, izurdeak oihanetan. Pirra eta Deukalion izan ziren uholdetik bizirik irten ziren bakarrak.

Baina, behin lehorrean, Delfoseko orakuluari jarraikiz, Deukalionek harriak sorbaldaren gainetik atzerantz botatzeari ekin eta, lurra ukitu orduko, gizon bat sortu zen harri bakoitzetik; eta Pirraren kasuan berdin, sorbaldaren gainetik jaurtiriko harri bakoitzetik emakume bana. Horrela, Lurra birpopulatu zen, eta edertasun harmoniatsuan bildu ziren ostera ere gizakiak hirian; urraketa sendatu eta bakea egin zuten, orobat, kosmosarekin eta jainkoekin. Hiria antolatzeko orduan, ordena naturala hartuko zuten berriro inspirazio gisa.  

Etengabe izan zuen Hegelek gogoan uholdearen osteko grekoen berradiskidetze eder hori naturarekin, jainkoekin eta beste gizakiekin, juduen patu bakebakoaren kontraste gisa.

Hans Jonas fededunari —beste judu askori bezala— Holokaustoak jainkoaren irudia eta kontzeptua kordokatu zion bezala, Gazako Holokaustoak Allahren ahalari buruzko kontzepzioa ukituko zion beharbada zenbait musulmani. Ona, ahalguztiduna eta orojakilea baldin bada monoteismoetako Jainkoa definizioz, Holokaustoak judu asko definizio hori berrikustera behartu zuen. Hans Jonasi, adibidez, fedeari eutsi zion arren, Jainkoaren ahalguztiduntasuna erori zitzaion. Oro lezakeen Jainkoak Holokaustoa eragotziko zukeen.  

Epikurok zirriborratu bazuen ere, Sexto Enpiriko eszeptikoa izan zen inkonpatibilitate hori argiro aurkezten lehenbizikoa, “Hipotiposi pirronikoak” liburuan: Jainkoaren zenbait atributu, hala nola ontasuna eta ahalguztiduntasuna, ez dira bateragarriak gaizkiarekin. Horixe izan da kristau teologoen gurutzerik astunena historian, teodizearen zulo beltza.

Baldin eta Jainkoa orojakilea eta ahalguztiduna baldin bada, eta munduan gaizkia baldin badago, orduan ezin da ona izan. Orobat, munduan gaizkia baldin badago, eta Jainkoa ona bada, orduan ezin da orojakilea eta ahalguztiduna izan. “Jainkoaren kontzeptua Auschwitzen ostean: ahots judu bat” idazkian Hans Jonasek dioenez, Holokaustoak erakutsi dio Jainkoa ez dela ahalguztiduna.

Era berean, baina are deigarriago, zenbait judu sinestuni Holokaustoak pentsarazi dio Jainkoa orojakilea eta ahalguztiduna izan daitekeela, baina ezin dela ona izan. Gaiztoa da Jainkoa. Horrela, David R. Blumenthal teologoaren esanetan, juduen patuak agerrarazi du Jainkoa jazarle abusatzaile gaiztoa dela. Argia da bere libururik ospetsuenaren izenburua: “Jainko abusatzaileari aurre egin: protestaren teologia bat”.

Jainkoa kosta lain kosta aldeztu guran, gaizkiaren ebidentziari beste teologo batzuek aurkitu dioten konponbidea: bada Jainko on eta ahalguztiduna, noski; munduan hala ere gaizkia baldin badago, orduan misterio handia da Jainkoa, enigma ulertezina. Ez bakarrik teologoek: Jobek  berak ederki adierazi zuen, bere liburuko azken ataletan, ulertezinak direla Jainkoaren asmoak eta burubideak.

Hil osteko beste mundurako uzten dute kristauek mundualdi honetan merezi gabe pairaturikoaren ordaina, baina ez Jobenean ez Itun Zahar osoan ez dago haraindirik. Joben liburuak darakutsa Jainko Ahalguztidunaren erabaki eta ekintza batzuk mingarriak bezain ulergaitzak direla guretzat; dena den, ulertezina zaigun arren, jakintzat eta ziurtzat jotzen da Jainkoaren existentzia.  

Hain zuzen, Joben Liburuaz diharduela adierazi du Tomás Pollánek arrazoibide mota horren aurkako eragozpen garrantzitsu bat. Pollánen esanetan, Jainkoaren ulertezintasuna aldezteak zilegi ez den eragiketa intelektual bat izaten du bultzatzaile: predikazio bat ukatzeak —ez dut Jainkoa ulertzen— oinarrizkoagoa den predikazio positibo bat onartzera daramatza ohartzeke solaskideak: badago zerbait, badago norbait, nahiz eta erabakitzen eta egiten duena ulertezina zaigun.

Berez, predikazioa ukatzearen logikak agnostizismora leramake. Haatik, trikimailu dialektiko batez, teologoek, ulergarritasunaren eta ulertezintasunaren arteko alternatiba nabarmenduz, Jobek bezain ziurtzat ematen dute Jainko ulergarri zein ulertezin hori badela.

Ulertezintasunetik benetako izatera eginiko jauzi horixe da Comillasen ikasi zuen Tomás Polláni zilegi iruditzen ez zaiona.