Laikotasuna mehatxu
Frantzian badute joera ez dagozkien merituekin gozatzeko eta laudatzeko beren burua. Adibidez, laikotasunaren txapeldun unibertsal agertu nahi izaten dute, mundua laikotasunaren faroarekin argitu duen aitzindari iraultzaile gisa, baina lehenago ezarri zen laikotasuna Mexikon Frantzian baino, eta laikotasunaren aldeko filosofia mamitsu bat lehenago sortu zuen Spinozak edozein frantsesek baino. Gainera, laikotasun frantsesak kutsu jakobino zentralista izan du, eta gaur egun ere halaxe jarraitzen du. Eta laikotasunari dagokionez, beste hainbat kontutan bezala, Frantziari kopiatzen ahalegindu baino ez du egiten Espainiak. Ordea, XVII. menderako erakutsi zuten Spinozak eta bere lagunek laikotasunak ez duela zertan zentralista izan. Antolaera politiko federalistari lotu zioten Herbeheretan laikotasuna.
Halatan, ulergarria da Euskal Herrian laikotasunaren ideiari usain txarra sumatzea: eskola laikoa behar bezala ezartzeko ezinbesteko baldintzatzat baitzuten Parisen euskara desagerraraztea. XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren hasieran, batera gertatu ziren Iparraldean eskola laikoaren hedatzea eta euskara ezabatzeko enegarren egitasmoa. 1882an inposatu zuen Jules Ferry hezkuntza ministroak eskola orotan frantsesa. Iparraldeko hainbat eskola, eskolaurre eta ospitaleri ematen dio izena gaur egun Jules Ferry laikotasun frantsesaren heroiak.
Idatzi zuen badaudela goi mailako arrazak —hala nola frantsesak eta alemanak—, erdi mailakoak —asiarrak—, eta behe mailakoak —afrikarrak, beltzak. Goi mailako arrazen betebehar etiko-politikoa behe mailakoak zibilizazioan sarraraztea da, bortxaz bada ere. Ideia horietan oinarrituta, Frantziak Aljeria kolonizatu zuen, populazioaren herena baino gehiago hilik. Eta ideia horiek ez ziren Aristotelesek esklabotza naturaltzat hartzera eraman zutenak bezain normalak eta hedatuak Ferryren Frantzian. Esaterako, gogor borrokatu zituen Clemenceau batek.
Jules Ferry barne duen tradizioak bultzatuta dira gaur egungo laikotasunaren aldezle ezagunenak gure inguruan —hala nola Henri Peña-Ruiz Frantzian edo Fernando Savater Espainian— hizkuntza bakarra hauspotzearen eta ezartzearen aldekoak. Henri Peña-Ruizek, esaterako, kritika arin batzuk egin dizkio kolonialismo frantsesa oinarritu zuen ideologia laizistari, baina ez du deus ere esan laikotasunaren izenean Frantzia barruan hizkuntzak suntsitu dituen politikaren aurka. Eskola bakar doakoa Frantziako ume guztientzat, oso ideia ona da; baina inongo zalantzarik edo eztabaidarik gabe onartzea frantses hutsez eta tokian tokiko hizkuntzak deuseztaturik behar duela, ez da hain ideia ona.
Fernando Savaterrek ere etengabe laudatzen du "el español, la lengua común". Baita Ameriketan ere, espainolez mintzo zirenek hango hizkuntzak borratu zituzten herrietan. Hor ez da ahalke historikoa falta? Esterminioaren ondorioz hitz egin dezakezu jende orok ulertzeko moduan, eta primeran datorkizu, bejondeizula; baina ez ezazu esterminioa ahaztu; eta, esterminioaz aprobetxatzeko orduan, lotsatu apur bat bederen.
Espantagarria da historia: urte gutxiren buruan bihurtzen du esterminioa irabazleentzat txit praktiko, esterminiotik txiripaz bizirik ateratako koitaduak ere berehala jartzen ditu hizketan "en nuestra hermosa lengua común". Eta Savater izan da gurean laikotasuna ganora handienaz aldeztu duen pentsalari erdalduna. Baina uste du jendarte laikoaren aldeko borrokak ezinbestez behar duela abertzaletasunaren kontrakoa ere; Savaterren hitzetan, “nazionalismoen sektarismo identitarioaren aurkakoa”. Europako estaturik laikoena delako da Savaterrentzat Frantzia Europako estaturik unitarioena. Mira por dónde autobiografian dioenez, behin batean, Filosofiako fakultateko eztabaida batean, Txillardegi, “que siempre me había parecido una persona bastante amable y educada, se empeñaba en hacer todas sus intervenciones en euskera”. Ez dago mediku euskaldun onik, ez datoz bat euskaraz mintzatzea eta heziera ona.
Laikotasunaren aldeko artikulu sendoak idatzia zen ordurako Txillardegi, baina baita euskaldunak —eleanitzak barne— gizarteko praktikan euskaldun elebakar gisa funtzionatzearen aldekoak ere, berehala egingo baitu bestela euskararenak, eta horrenbestez Euskal Herriarenak.
Ederra da laikotasuna euskaraz ere defendatzeko tradizioa: Txillardegiz gain, hor dauzkagu Jean Etxepare, Emilio Lopez Adan, Tere Maldonado, Iratxe Momoitio… Erakutsi dute “euskal laikotasuna” ez dela oximorona, euskal laikotasunak ez duela ezinbestez espainola edo frantsesa izan behar, bateragarria dela laikotasuna aldeztea eta Euskal Herria Espainiako eta Frantziako batasun mesianikoetan urtu nahi ez izatea.