Atzez ikusi dugu beti euskara, lurraldetasunari dagokionez ere, ezagutzen dugun historian. Eta ez kausa naturalengatik, baizik eta debekuz, mehatxuz eta zigorrez. 1349ko ordenantza batek  zehazten du Huescako azokan euskaraz eginez gero zer isun ordaindu behar zenuen. Luzaro iraun zuen debekuak.^[1] 

Barne-muinetaraino sartzen zaigun indoeuroparren inbasioaren aurkako borrokak hainbat bide hartu zituen dena den Txillardegirenean, garaian garaiko eskakizunen arabera.

90eko hamarkadaren hasieran, Txillardegik ikusten zuen aspalditik ase zezakeela kuriosoak euskararen ezaugarriei buruzko jakin-mina: ergatiboa eta aditz trinkoa, euskalkiak, ahaideak topatzeko zailtasunak edo ezina… Ganoraz aztertzen ziren euskararen fonologia, gramatika eta sintaxia, historia eta etimologiak, diakronia eta sinkronia. Baziren ahaleginean zebiltzan euskalariak, bederen.

Aldiz, bazterrean utzirik zekusan erabileraren auzia; edo ez merezi bezain sakonki ikertua, behintzat. Horixe idatzi zuen Isilik aldizkariaren 14. alean, “Soziolinguistika zertarako?” testuan. Alta, Fito Rodriguezen esanetan,

«Txillardegiren hautua, gaztetik euskara ikastera ekin zionetik, hizkuntza biziaren aldekoa izan zen "filologiakeria" guztien gainetik. Horrek eraman zuen bere ardura soziolinguistikara. Hizkuntzalari engaiatua izan zen bera, ez "akademikoa". Eta ikerketak eginez frogatu zuen: […] euskararen batasuna (idatzia nahiz ahozkoa), soziolinguistika matematikoa, gramatika, fonetika, fonologia, prosodia, azentua eta abar aztertuz, euskara biziberritzea izan zuen helburu beste edozein gauza baino gehiago».^[2]

Garai bateko euskaldunak garbi bereizten zituen “jaiki banadi” eta “jaikitzen banaiz”, “jaso badezat” eta “jasotzen badut”, “jaiki banendi” eta “jaikiko banintz”, “jaso baneza” eta “jasoko banu”. Euskalki guztietan, gainera. Haatik, banadi, badezat, banendi, baneza sailak galtzen ari dira, eta  “jaikitzen banaiz” eta “jasotzen badut” paradigmak ari dira galtzaileen eremuaz jabetzen. “Banadi” eta “banendi” gorriz azpimarratzen ditu Xuxenek.

Txillardegik Mikoleta zaharraren esaldi hau dakar: “Kontuz! Jaiki banadi ikusiko duzu!”. Gaur horrela esango genuke: “Kontuz! Jaikitzen banaiz ikusiko duzu!» 

Desberdinak dira, alabaina. Mikoletaren subjektu etzana jaiki egin daiteke; eta egin dezakeena, noizbait gerta litekeena, mehatxu gisa aipatzen du: “jaiki egin naiteke ni; beraz, kontuz: jaiki banadi berandu izango da, eta jipoi galanta hartuko duzue”. Baldintza subjektiboen mailan gaude, gertaera enpirikoetatik at.

Bestelakoa da “jaikitzen banaiz”. Txillardegiren adibidea: «beti berandu jaikitzen banaiz, ohartu egingo dira azkenik lantegian». Baldintza objektiboa dugu, gertaera enpirikoen munduan gaude. 

"Jaiki banadi" puntualagoa da, behin gerta daitekeen zerbaiti buruz egokiagoa; "jaikitzen banaiz", berriz, zabalagoa da, eta behin baino gehiagotan gertatzen direnei buruz erabiltzeko modukoa.^[1]

Tamalez, “banadi” eta “baleza” ahalera ederrak gure aditz-paradigmari ematen zioten ñabardura aberasgarria ia erabat galdu da. 

“Etorriko zen” eta “etorriko litzateke”rekin gertatzen ari dena dugu hemen ere: “jaikitzen banaiz” eta “jaiki banadi”, biak berdin esaten direla espainolez eta frantsesez: “si me levanto”, “si je me lève”.

Gauza bera gertatzen da “ahal banu” eta “ahal baneza” formekin ere: berdin esaten direnez frantsesez eta espainolez —“si pudiera”, “si je pouvais”—, “ahal baneza” desagertzen ari da.

Horiek ere desberdinak dira euskaraz, aurreko bikotekideen antzeko arrazoiengatik: lehena objektiboa litzateke, kanpotik datorkidan egoera; eta bigarrena subjektiboa, geure esku legoke.^[2]

Galera ilustratzeko, “jasoko banu” eta “jaso baneza” bikotea ere erabiltzen du Txillardegik. Bai “jasoko banu” eta bai “jaso baneza”, biak berdin esaten dira espainolez eta frantsesez: “si levantase”, “si je levais”.

Baina desberdinak dira bi adizkera horiek ere: “jaso baneza” subjektiboa da, «ustezko kutsua du, potentziala baita. Alegia, egin daitekeen, edo gertatzea benetan nahi genukeen edo bildur ginatekeen zerbait azaltzeko erabiltzen da, “jaiki banadi” saila bezala».^[3]

“Jasoko banu” forma, berriz, objektiboa da, «gure eskuetan ez dagoen zerbait azaltzeko, edo gertatzea berdin zaiguna. Alegia, baldintzaren obratzea ala ez obratzea ez dago gure ahalmenean. Kanpotik edo gainetik datorkigu baldintza: “hilko ez bagina”, “haur inoiz izan ez bagina”, “mundua bihar amaituko balitz”, “Jaungoikorik ez balitz”, eta abar».^[4]

Txillardegi: «Ageri den bezala, erdaraz bi aditz-aldi hauek ez dute diferentziarik; eta horretatik heldu da euskaraz gero eta nahasiago egotea, bigarrena lehenengoari nagusituz».^[5]

Azkuez eta Lafonez gain, Sapirrek eta Whorfek ere lagundu zioten Txillardegiri ohartzen ezen,

«euskara zaharrak, beste zenbait hizkuntza urrunek bezala, denbora alegiazkoa (mitikoa) eta egiazkoa (kondairakoa) berezten zituela. […] Gure ondoko erdarek ez dute berezketa hori egiten, ordea. Hortaz: euskaldunok ere ez! Horra hor, garbi, estruktura aldaketa bati dagokion pentsakera-aldaketa».^[6]

Zer egin?

Txillardegiren ustez, batetik, ondo zehaztu gaurko euskara batuan euskal aditzaren aspektutik «atxiki daitekeen eta atxiki behar litzatekeen partea».^[7]

Dena den, «lehen-lehenengo puntua erdara ahaztutzea da. Areago: sasi-logikatzat itsatsi zaizkigun erdal estrukturetatik geure burua zeharo erauztea. Ez bait da batere erraza!».^[8]

Inkontzienteraino iristen den inbasio linguistikoaren aurka jo zuen beti Txillardegik. Euskararen senari eustearen alde ageri da eskuarki, fonologian, gramatikan, sintaxian zein lexikoan.  

Txillardegirentzat, estrukturalisten ildotik, hizkuntzaren estrukturetan terminoa ez da ezer berez: betetzen duen tokiak ematen dio izatea, gainerako terminoekin duen harremanak. /p/ fonema beste leherkariekin duen harremanak definitzen duen bezala, kolore urdina grisaren eta berdearen artean dagoena litzateke, eta arreba genuke ez dena ez ahizpa, ez anaia eta ez neba. Estrukturako termino bat aldatu edo desagertuz gero, sistema osoa berregituratzen da, oreka berri baten bila.

Adibidez, semantikari gagozkiola, “urdin” kolorearen esparrua askoz ere zabalagoa zen euskara zaharrean egun baino; indoeuroparrek grisa eta berdea sartu zizkigutenean, flakatu behar izan zuen urdinak, kolore berriei tokia egiteko. Sistema osoa berrestrukturatu zen. Era berean, “anaia” “neba”ren esparruaz jabetu zelarik. Txillardegi:

«Euskara zaharrak badu horrelakorik asko; gaur askoz ere gutxiago, gure hizkuntza «bitxikeria » horietarik «garbitu» bait dugu, «razionalago» eginez (alegia: erdal estrukturen eta logikaren arabera...)».^[1]

Morfologian ere, gauza bera gertatzen da. Eta hemen Txillardegik erabakigarritzat duen Whorfen ideia bat kontuan hartzea komeni zaigu:

«”Gauzen” munduari dagokionez —dio Whorfek— etxe, zakur, zubi, hosto, eta abar, hizkuntza guztietan funts berbera, edo oso antzekoa, aisa aurki daiteke. Baina bilakaera, aldakuntza, EBOLUZIOA eta etengabetasuna diren fenomenoetan (alegia: DENBORAN BARRENA gertatzen diren fenomenoen azterketan; eta berboaren mailan, beraz, oso bereziki) taxuketa egin behar dute hizkuntzek, horietan benetan hemendik edo handik ebaki-beharra dago, elementuak ez bait dira inola ageri. Whorfen ustez, beraz, DENBORAREN AZTERKETA da hizkuntzen funtsaren argitzaile nagusia».^[2]

Azter ditzagun, beraz, euskal aditzetan denborari dagokionez gertatu diren aldaketa batzuk.

Frantsesek eta espainolek ez dute “etorriko litzateke” eta “etorriko zen” bereizten (“vendría”, “viendrait”), eta gure artean ere “etorriko zen” nabarmen ari zaio aurrea hartzen “etorriko litzateke”ri.^[3]

Hainbat kasutan erdal estrukturak zeharo barneratu zaizkigu dagoeneko, eta euskararen berezkoa aienatu. Adibidez, Txillardegik, Euskal gramatika liburukoteko orrialderik ederrenetan, Resurreccion Maria Azkuerekin eta René Lafonekin bat datorrela erakusten digu: aspektua zen giltzarria euskal aditz zaharrean, hau da, ekintza burutua ala burutugabea denetz, denboraren egiazkoa ala alegiazkoa, eta ez ekintza iraganekoa, oraingoa ala gerokoa ote den.^[4] Ordea, auzoko erdaren eraginez, euskal hizketan zein gramatiketan iragana/oraina/geroa, atzo/gaur/bihar estruktura bilakatu da aditzaren denbora-molde nagusi^[5]. Aspektuak ez du lehen zeukan garrantzia gaur. Are, Lafonen esanetan, desagertua da hainbat paradigmatan burutuaren eta burutugabearen arteko oposizioa. Espainolek eta frantsesek beren azter-moldeak kutsatu dizkigute, eta galdu egin ditugu geure aspektu zahar gehienak. Hurrengo testuan zenbait kasu zehatz aztertuko ditugu, Txillardegiren eskutik.

Bigarren Wittgensteinen sendabide filosofikoaren laugarren ezaugarria: ez da deus ere azaldu behar; are gutxiago kritikatu, edo hobetzen ahalegindu, edota eragina bilatu gizakiengan. Aski da deskribatzea. Filosofiaren zeregina ez da akatsak bilatzea eta zuzentzea, edota doktrinak sortzea. Sarriegi erori izan da dogmatismoan. Hizkuntzaren funtzionamendu erreala erakustera mugatuko da filosofia, hizkuntza-jokoak dauden-daudenean utzirik. Horrenbestez, negatiboa izango da terapia wittgensteindarraren emaitza: auzi aizunen disolbatzea.  

Galdera metafisikoak ez dituzte teoria edo informazio berriek erantzungo. Filosofiak ez digu ezer ere irakatsi behar. Metafisikatik libre bizitzeko nahikoa da hizkuntzari eta pentsamenduari buruz betitik dakiguna modu egokian antolatzea, aztergaia begien bistan kokatzea. Halatan, dagoeneko badakigun hori ordenatzeaz batera, geure mintzamoldea eta geure burua hobeto ulertuko ditugu.

Ikustea da erabakigarria, ez horrenbeste pentsatzea. Hitzen, hizkuntza-jokoen eta bizimoduen arteko konexioak, antzekotasunak eta aldeak ikusi egin behar dira. Pentsatzeari ekiten diogularik, bertatik bertara ikusten duguna aldez aurretik ikasitako irudietan eta eskemetan sartzen dugu. Sustrai ustelak izaten dituzte, ordea, irudi eta eskema horiek. Wittgensteinen leloetako bat: “Ez pentsatu; begiratu!”

Hizkuntzaren praktikei argiro antzematen zaienean desagertzen dira amaraun eta estres filosofikoak. Erremedioa behar bezala aplikatzen ez den bitartean, alabaina, botilan harrapatutako eulien antzera gabiltza, batetik bestera burrunbaka. Behin eta berriro jotzen dugu kristala eta koskor galantak ateratzen zaizkigu. Euliari botilako zuloa erakustea du xede Bigarren Wittgensteinen filosofiak.

Jende gehienak ez du filosofiarik behar. Wittgensteinek batik bat bere buruari eta bere antzekoei eskaintzen die bere terapia: sasi-auzi horien erruz estutzeko eta larritzeko joera dutenei. Adimena eta nerbioak lasaitzea da Wittgensteinen filosofiaren helburua: filosofatzeari uztea eta bakea.

Hurrengo adibideei esker argiago ikusiko dugu, menturaz, azaleko eta sakoneko gramatikak ez bereiztea dagoela hizkuntza-jokoak nahastearen eta hainbat auzi filosofikoren oinarrian. “Txoria hegan doa”, diogu, eta “denbora hegan doa”; “uraren joanak enborra hurbilduko digu”, eta “denboraren joanak etorkizuna hurbilduko digu”. “Hegan” hitzaren adierazpenak berdin dabiltza lehenbiziko bikotearen azaleko gramatikan; “joan” hitzaren adierazpenak berdin dabiltza bikote bien azaleko gramatiketan.

Desberdinak dituzte, haatik, sakoneko gramatikak. Eta arazo filosofikoa sortzen da denbora errekarekin ohartzeke identifikatzeak pentsarazten digunean etorkizuna pixkanaka orainaldira hurbiltzen ari zaigula, halako batean etorkizunak eta orainak bat egingo dutela, eta ondoren iraganerantz joango dela, errekako ura goitik guregana gerturatu, gero une batez gure parean egon eta azkenik beherantz hartzen duen bezala.

Hizkuntzak dakartzan gisako analogien izaera metaforikoa kontuan ez hartzeko joera izan du filosofoak. Eguneroko hizkuntza-jokoetan arazorik gabe dabiltzan hitzak —“denbora”, “izaki”, “ulertu”...—, metafisikak oporretara eraman eta erdi ergeldurik gaudenean lau liburuki mardul idazten ditugu “Denboraren esentziaz”, edota bizitzako lau bosturteko alferrik galtzen ditugu geure burua eta bazterrak nahasten “Zergatik dago zerbait eta ez ezer ez?” galderari bueltak eta bueltak emanez.

Medikuak eritasuna bezala tratatzen du Wittgensteinek auzi filosofikoa. Ezkutuan datzan zentzugabekeriari mozorroa kendu eta agerian uzteak bideratzen du artatzea.

Metafisikak burua harrapatu dion gaixoari Wittgensteinek jartzen dion tratamenduak hamaika alde ditu. Hona hemen horietako batzuk:

Batetik, sinpletasuna bilatuko du Wittgensteinek. Sinpletasunak eta egunerokotasunak ezkutatzen digute garrantzitsuena. Ez dugu ikusten, beti daukagulako begien bistan. Ez da harritzekoa, beraz, metafisikatik eguneroko bizitzara ekartzea Wittgensteinek hizkuntza. Metafisikak bereganatu duen kontzeptua eguneroko hizkuntza-jokoetan nola dabilen erakutsiko digu. Kontzeptu horiek bizitza errealeko egoera konkretuetatik urrutiratzen ditugunean sortzen baitira buruhauste metafisikoak. Hortaz, jende arruntak bizimodu arruntean noiz eta nola darabiltzan, horixe izango da argitu beharrekoa.

Bestetik, ezinegon metafisikoaren labirintoan galdurik, ez dugu ikusten gabiltzan bidea eta alboko hesiak baizik. Wittgensteinen teknikaren arabera, berriz, kontzeptu arazotsua erabiltzen den ahal adina hizkuntza-joko hartu behar dira kontuan, errealak zein posibleak. Ikuskera orokorra da lortu beharrekoa, ikuskera sinoptikoa, labirinto osoaren eta labirintotik atekoaren perspektiba. Hori lortzeko, kontzeptuaren erabileren arteko konexioak ikusi behar dira: “Liburu ona da” zubia izan liteke “Kamamila ona da” eta “Alkate ona da” esaldien artean. Soilik konexio amaigabe horietan arreta jarrita ez gara erredukzionismoan jausiko. Bigarren Wittgensteinentzat, filosofoaren zeregina oroitzapenak biltzea eta konexioak gogoratzea izaten da, helburu jakin bati begira, hala nola ikuskera sinoptikoa. 

Hirugarrenik, azaleko gramatika eta sakonekoa bereiziko ditu Wittgensteinek. Zentzu horretan deitzen die Wittgensteinek Filosofia-azterketei “ikerketa gramatikalak”. Noski, Wittgensteinek ez du “gramatika” hizkuntzalarien moduan ulertzen.

“Izan” edo “adierazi” aditzen sakoneko gramatika eta azalekoa ez datoz bat. Berdintsuak dira azalean “Aulki berri bat du”, “Buruko mina du” edo “Leibnizek arrazoi du”; sakonean ez, ordea. Baina ez gara berehala ohartzen, eta gramatika biak nahasteak eragiten dizkigu ispilatze eta begitazio metafisikoak.

Tratatuak Kant bazekarren gogora, Filosofia-azterketen pasarte askotan Wittgensteinek berrituko du Humek egin zuena Giza ezagutzari buruzko ikerketako zazpigarren atalean “beharrezko konexio” edo “kausa” nozioarekin; edota Nietzschek Ongiaz eta gaizkiaz haraindiko 19. paragrafoan “borondate” kontzeptuarekin.

Wittgensteinek "ni", "ulermen", “zentzu”, “denbora”, “izen”, “Moises”, “esaldi”, “min”, "irakurri", “joko”, "kolore" eta beste izen askoren esanahi-ñabardurak bereiziko ditu, paradoxak planteatu eta erabilerak zehaztu eta argitu.

Linguistikoak dira Wittgensteinentzat arazo filosofikoak, ez enpirikoak. Hizkuntzak mitologia bat ezkutatzen du, ezagutza oztopatzen duena. Nahaste filosofikoa sortzen da ez hizkuntzaren motorra abante dabilenean, baizik eta alfertuta dagoenean. Eta metafisikak oporretara darama hizkuntza.

Orain dela milaka urtez geroztik garatuz eta sendotuz joan diren nahasketa kontzeptual ugarik gure hizkuntza naturalaren erabilera metafisikoa dute iturri, irudi errepikakor eta deformatzaileak eragiten baitizkigu. Errealitatea desitxuratzen duen lentearen moduan funtzionatzen dute. Inertzia eta gaizki-ulertu horiek sakonki dauzkagu hizkuntzan enkistatuak. Horien artean ditugu gorputz-arimaren dualismoa, edota minaren eta minaren adierazpenaren artekoa.

Hizkuntzak adimena sorgintzen digu, eta bere hezurduran txertaturik daraman metafisika garatzera bultzatzen gaitu. Amaraun hori garbitu eta labirintotik irten beharra dago. Hizkuntzak eraginiko sorginkeriatik adimena askatzeko Ariadnaren haria da Bigarren Wittgensteinen filosofia.

Kate Winsleten antzezpen labur honi ez zaio merezi duen garrantzia eman, nahiz eta Titanicekoa baino profesionalagoa den, hainbat aldetatik azterturik. Ñabardura ezin aberatsagoz adierazten du bere pertsonaiaren ezinegona.   

Xakean ez zara ba hasiko zaldia dorrea legez mugitzen. Beste jokoek bezala, hizkuntza-jokoek ere, funtzionatuko badute, arauak behar dituzte. Ez da komeni “ostia” elizan erabiltzea ringeko hizkuntza-jokoen arauei jarraiki.

Bigarren Wittgensteinek kontra egiten dio araua ulertzeko modu mitologiko bati: behartzen gaituen erraila litzateke araua, mekanikoki determinatuko lituzke bere aplikazioak, objektiboki ezarriko lituzke zuzentasun-irizpideak. Bestalde, barne-prozesu misteriotsu bat litzateke arauei jarraitzea, itsuki obedituko genieke.

Aldiz, Wittgensteinen uste du arauek antz handiagoa dutela, errailekin baino, bide-seinaleekin, jarrai daitezkeenak edo ez.

Arazo pare bat, dena den: arauak ez banau mekanikoki behartzen, edo ez baditu aldez aurretik bere aplikazio guztiak determinatzen, orduan zerk bermatzen du ez dudala jarraitu beharreko araua gaizki ulertu, edo ezustean saihestu, edo oharkabean zokoratu? Zertan oinarritu eragozteko edozein listok komeni zaionean dorrea alfila balitz bezala mugi dezan?

Askatasun horrek ez ote garamatza arauei buruzko eszeptizismora? Arauari obeditzea edo ez obeditzea libre bada, ez al dugu anabasa erakarriko? Nola moldatuko gara elkarrekin jokatzeko, xakean zein hizketan?

Wittgensteinek, Humek bezala, ohiturari heltzen dio hor, usantza kolektiboari. Ez diozu arauari bakarka eta zeure kabuz jarraitzen, modu pribatuan; aitzitik, komunitateak eutsitako praktika da. Ez du zentzurik esateak norbaitek esaldi bat edo batzuk berak bakarrik ulertzen dituela, edo arau bati edo zenbaiti berak bakarrik jarraitzen diela. Arau bati bakarrik pribatuan jarraituko bagenio, ezingo genituzke bereizi benetan jarraitzea eta jarraitzen diogula sinestea.

Bestalde, arauari ez diozu bizitzan behin bakarrik jarraitzen; praktika konstante bat da. Giza jardueren testuinguruan hartzen du arauak zentzua. Horregatik, beste kulturek, arau desberdinak erabiltzeaz gain, ez diete arauei guk bezala jarraitzen: ez datoz bat gure erreferentzia-esparruekin, bestelakoa dute bizimodua.

Jendeak egiten duenari begiratu behar diogu. Eta jendeak badaki arau jakin bat betetzen ari den ala ez; ez dio bere buruari filosofo eskasak bezala galdetzen “hau ezinegona, nola ote dakit zehazki arauari behar bezala jarraitzen ote diodan?”

Jendeak badaki hizkuntzaren arauak betetzen dituela ingurukoekin mintzatu eta elkar ulertzen dutelako. Arauari jarraitzen diot horretarako trebatua izan naizelako, eta arauari obeditzera narama inguruan beti jokabide horixe ikusi izanak: hezi nindutenek ere horrelaxe jokatzen zuten, horrelaxe jarraitzen zioten arauari. Akordioan eta azturan oinarritzen direlako eman ditzakete arauek zuzentasun-irizpideak. Araua zuzen betetzea komunitatearen jardunbideetara egokitzea da. Komunitateko kide gisa dugun prestakuntzari esker lortzen dugu arauak betetzeko gaitasuna; besteak beste, esaldiak zuzen erabiltzekoa.

Ohitura, hizkuntza-joko eta bizimodu jakinetan agertzen eta gertatzen dira arauak. Gizarteko praktika linguistikoan sortzen eta aldatzen dira, ez dute sakonagoko mamirik. Eguneroko bizitzako jardueretan oinarriturik hartzen du zentzua arauaren deskribapenak. Desberdinak baitira zientziaren hizkuntza-jokoetako arauak, erosketan erabili beharrekoak, elizan, zirkuan, eta abar. 

Horrela, Wittgensteinek erakusten du ez gaudela behartuta “obligazioa ala kaosa” alternatibara. Baldin eta arauen mitologia bere tokian jartzen badugu, ikusiko dugu derrigortasun inposatzailearen nozioak ez digula laguntzen hizkuntza-jokoetako arauak hobeto ulertzen.

Era berean, bizitzak darakutsagu ez dela erreala askatasun desartikulatuaren arriskua, alegia, jarraitu beharreko araua bazter utzirik edozer eta aldi berean kontrakoa egitekoa.

Arauei dagokienez ere Wittgensteinek, ohi bezala, disolbatu egiten ditu filosofiaren funtzionamendu egokia eragozten duten oposizio kaskarrak.

Bigarren Wittgensteinek munduko hizkera ugari aldakorrak bere horretan onartzearen eta uztearen alde egingo du. Edozein hizkuntza da osoa dagoen bezala. 

Filosofia-azterketak liburua da Bigarren Wittgensteinen filosofiaren adierazpen nagusia, eta TratatukoLehen Wittgensteinekin kontrastatzeak hobeto ulertzen laguntzen du. Horregatik eskatu zuen Wittgensteinek liburu biak batera argitaratzeko, euskaraz egin den bezala. Umiltasun-adierazpen gisa ere ulertu du zenbait adituk: begira zein erratuta nengoen.

Filosofia berriaren edukiaren ildotik, Bigarren Wittgensteinek Tratatuaren metodo hertsiki sistematikoa alde batera utzi eta ikuspegi zatikatu bat erabiliko du, bere gogoaren baitan paseo amaigabean ibili ahala bertako paisaien bilduma kubista egingo balu bezala.  Poesia bezala idatzi beharko litzateke filosofia. 

Zenbait puntutan jarraitutasuna dago Tratatuaren eta Filosofia-azterketen artean: filosofia ez da teoria, ez doktrina, baizik eta jarduera bat, jarduera argitzaile bat, hizkuntzan zentratua.

Beste zenbaitetan ez: Bigarren Wittgensteinen arabera, ez da egia munduaren eta hizkuntzaren forma logiko komunak bilakatzen dituenik esaldiak onargarri eta zentzudun, ez baitago halako isomorfismorik. Diferentziak nabarmentzen ditu gehiago Bigarren Wittgensteinek identitateak baino. Natur Zientzietakoa ez da hizkuntza erabiltzeko moduetako bat baizik, eta ez dago besteen gainetik.   

Bigarren Wittgensteinentzat, gauzak izendatzea ez da hizkuntzaren erabilera zuzen bakarra. Zaila da zehaztea zer gauza izendatzen duten “Ez”, “Lagundu!”, edo “Zenbaki naturalen seriea infinituraino luza daiteke” bezalako esapideek. Bestalde, izenaren zentzuak ez du erreferentearekin zertan bat etorri: “Platon” zentzua ez zen Platon filosofoarekin batera zendu. 

Bizitza errealeko erabilerak erabakiko du hitzaren zentzua. Erreminta-kaxaren antzekoa da hizkuntza, eta hitzak —mailua edo giltza ingelesa bezala— hainbat zereginetarako balia daitezke. Anitz erabilbide eta helburu dute hizkuntzaren adierazpenek, eta Natur Zientzietakoak bezain egokiak dira agindua ematea, hizkuntza batetik bestera itzultzea, istorioak eta txisteak kontatzea, erregutzea, eskertzea, madarikatzea, eta abar.                                                                                                                                                              

Hizkuntza-joko jakin batean bizi dira hitzak eta esaldiak. Hainbat jarduera eta arlotan baliatzen dugu hizkuntza, eta erabilera horietako bakoitza hizkuntza-joko bati dagokio. Beraz, esaldiaren esanahia ezagutzeko, dagozkion jarduera eta hizkuntza-jokoa ezagutu beharko ditugu. Bizimodu jakin batean daude txertatuak hizkuntza-jokoak, eta hizkuntza bat irudikatzea bizimodu bat irudikatzea da. Logika ez da etnologiaren adarretako bat baino. Filosofiak aski du eguneroko hizkuntza deskribatzea, ezer azaldu edo hobetu barik. Aurrean duguna argiro ikustea da bidea, pentsamendua eta teoria zokoraturik.  

Hizkuntzaren funtsezko zerizanik ez dagoen legez, hizkuntza-jokoek ere ez dute azken oinarririk. Gainerako jokoek eta jolasek bezala, ez dute Wittgensteinek “senide-antza” deritzona baino. Zaila baita definizio bakar batean barnebiltzea idi-dema, errugbia, korro-dantza, bakar-jokoa kartetan, xakea, joko parlamentarioa, umeak baloia hormaren aurka botatzea eta jasotzea behin eta berriz… Profesionalak dira joko batzuk, zenbaitetan ez da garaipena edo saria bilatzen, ez dago lehiarik, edo bakarra da jokalaria, edota ahaleginak ez du inongo zereginik, zorizkoa baita… Esan bezala, ez dago joko eta jolas guztien oinarri komun bakarra —horregatik huts egiten dute hiztegietako definizioek—, baina bai, ostera, familia-kutsu lauso samarra, antzekotasunen sare konplikatua. 

Hizkuntza-jokoekin, berdintsu: asko dira —Wittgensteinek inoiz ez du “hizkuntza-joko” idazten, singularrean—, aldakorrak… Zentzugabekeria da Tratatuan bezala hizkuntzaren esentzia logikoa irudikatzea. Filosofiaren zereginetako bat hizkuntza-joko errealetako arauen deskribapen argia litzateke.