Markos Zapiain

Oso da konplexua eta interesgarria gizakion bizitza psikikoa. “Den-dena jan behar duzu!” horrek bulimia ez ezik zakilak jateko grina konpultsiboa ere eragin lezake, adierazleen kate jakin bateko katebegi nagusi bilakatuz gero.

Bete-betean gaude bigarren adibidean sartuak. Gizon batek marranta du, baina ez diote arrazoi fisikorik aurkitzen. Psikoanalistarenean amaitu du etzanda, Anna O.k bezala. Elkarrizketan, asoziazio libreari esker, ageri da marranta zakilak zurrupatzeko irrika zapaltzetik datorkiola. Histerikoa da mafrundia, errepresioak eragin du.

Psikoanalisiaren ustetan, haurtzarotik datozkigu funtsezko sentimenduak. Haurtzaroko emozioa edo gertaera errepikatzeko joera da gizakiaren giltzarrietako bat. Eta amaren, inudearen edo biberoiaren titiburuari entxufatuta igaro ditu jende askok haurtzaroko unerik zoragarrienak, esnea goxo-goxo irensten. Horregatik da belauna baino garrantzitsuagoa bularra iruditeria kolektiboan —publizitatean bezala pornografian—, berez grasa piloa baino ez izan arren. Titiak pizten ditu fantasiak eta mamuak, ez belaunak. Bularretik elikatzearen errepikatzat har liteke zakila zurrupatzea: ahoratu, eragin eta azkenik esnea jario.  

Errepikatzeko joera horri, erantsi txikitan “Den-dena jan behar duzu!” agindua egunero-egunero entzuteak inkontzienteko adierazle nagusi bihurtu izana: zinez indartsua izango da orduan pitozaletasuna.

Arazoa da zakilak jateko izan dezakezun afizio naturala gizarte eta familia gehienek zapaltzen dutela. Ez dago irudimena asko behartu beharrik ikusteko zelakoak sufritu beharko dituzun jendarte monoteista bateko familia tradizional txintxo batean sortu baldin bazara, edo gizarte politeista, panteista, ateista zein animista batekoan.

Familiaren barrunbeari dagokionez, Freudek idatzi zuen aitak zikira zaitzan beldur handitik erator litekeela homosexualtasun maskulino mota bat eta zakilak zurrupatzeari atxikimendua. Eta nondik datorkio umeari aitak zikiratua izateko izua? Ama larregi maitatzetik. Horixe da funtsean Freuden Edipo.

Gizarteak zapaldua, familiak zapaldua, inkontzientean hertsia eta bertan adierazle nagusi bilakatua, ez da harritzekoa buztanak miazkatzeko joera inkontzientea sintoma bilakatzea, gure kasuan mafrundi.

Freudenean, mafrundia sintoma da, adierazlea; eta interpretazioak erakutsiko du zakilak jateko zaletasun erreprimitua dela marrantaren adierazia edo esanahia. Lacanentzat, berriz, Freudek adierazi deritzona ere adierazletzat hartu beharra dago, estruktura jakin bateko katebegitzat. Bere bakardadean, ulergaitza litzaiguke zakilak miazkatzeko grina, hizkuntza ezezagun bateko hitz, sintoma bezala. Txillardegik ere aipuaren estatusera igo zuen Lacanen «Sintoma hitza da» ospetsua.[1] Sintoma ulertzen hasteko, adierazleen katean edo estrukturan kokatu beharra dago.

Noski, paziente bakoitzak biografia berezia dauka, eta haurtzaroan errepikatu eta azpimarratu dizkioten hitzak eta aginduak, besteek entzundakoen berdinak izanik ere, bestela entzun, ulertu eta sentitu ditu, era propioan; beraz, ez dago interpretazio estandarrik. Gainera, adierazlearen eta adieraziaren arteko harremana, Torrealdairen sotanaren kasuan ikusi dugunez, fluidoa da, labainkorra, flotatzailea. Halatan, zakilak zupatzeko desira zapaltzeak sor lezake ez marranta, baizik eta txurro-zaletasuna, edo fakirra izan nahia, ezpatak eztarritik etengabe sartzeko eta ateratzeko. Horregatik da beharrezkoa paziente bakoitzaren asoziazio eta amets bakoitzaren berezitasunak kontuan hartzea, horregatik dira arbuiatzekoak edonori aplika omen dakizkiokeen ulerbideak.

Lacandar saio psikoanalitikoan, asoziazio libreen eta ametsen bitartez, ikertu beharra dago “Den-dena jan behar duzu!” hori —zakilak ere jatera daramana—, inkontzienteko adierazle nagusi bihurtua, adierazleen kateko zein beste katebegirekin dagoen erlazionatua, zeintzuk diren estruktura zehatz batean kide dituen gainerako adierazleak.

Eta pixkanaka ageri da "Normala" eta “Bestea” adierazleekin dagoela lotua; eta "Ama" adierazlearekin, “Ama elikatzaile”; baita “Edipo” gogor batekin ere, zeina “Aita” eta “Aita tirano” adierazleekin baitago konektaturik; orobat, “Beldur” eta “Beldurra gainditu” adierazleekin. Horiek guztiek eta gehiagok, elkarloturik, osatzen dute adierazleen katea. Estruktura horrek zaramatza zenbait agindu inkontzientetan murgiltzera: “Edozer egingo duzu beldurra gainetik kentzeko”, “Aita tiranoari bere aurrean makurtuz eta belaunikatuz aitortuko diozu agintaritza”, “Gozamena eskainirik apalduko duzu aita”, etab.

[1] Hizkuntza eta pentsakera, 96. or.

Ispiluaren aroarena da Txillardegik nabarmentzen duen Lacanen beste kontzeptu garrantzitsu bat.^[1] Arrazoi guztiarekin, bestalde, Lacanen teoria psikoanalitiko osoan baititu inplikazio sakonak. Ispiluaren fasea funtsezkoa ei da norbanakoaren garapen psikikoan, niaren eraketaren hasiera markatzen baitu, eta gorputzaren irudi idealizatuaren eta errealaren arteko dinamika konplexua abiarazten.

1949an erabili zuen ideia hori Lacanek lehenbizikoz, “Ispiluaren estadioa Niaren funtzioaren formatzaile gisa” izeneko hitzaldian.[2] Oihartzun egiten die Lacanen beste kontzeptu batzuei: identitatea, ideala, ilusioa, erreala eta sinbolikoa, etab.

Freudek ez zuen azaldu zelan sortzen den Nia. Lacanek ispiluaren aroari lotzen dio. Gehienetan, sei hilabete eta hemezortzi hilabete bitartean gertatzen da.[3]

Haurra beste edozein animalia-kume baino gordinago eta zaurgarriago jaiotzen da. Txillardegiren hitzetan, txinpantze-kumea, tresnagintzari dagokionez, bolada labur batez gehiago da haurra baino.[4] Haurraren baldarkeriak helduen irria eta errukia eragiten ditu. Lacanek umetxoa dandarrez dakusa etxeko korridoreetan: ezin zutitu, ezin nahi duena eskuratu. Jadanik titia kendu dioten arren, berbabakoa da oraindik, eta hara, norbait sumatu du gaur aurrez aurre. Sarritan igaro izan da ispiluaren aurretik, baina orain, lehen aldiz, bere isla bertan ikusi eta bera dela ohartu da. Ispiluko irudiari begiratzen dio, ostera bere gorputzari. Irri egiten du. Bozkarioz onartzen du normalean bere irudia, bere burua.[5] Kezkatzekoa litzateke serios eta larri hartuko balu. Txillardegik hemen kokatzen du haurraren eta txinpantze-kumearen arteko lehenbiziko diferentzia garrantzitsua: haurrak bere burua ezagutzen baitu ispiluan, eta txinpantzeak ez.[6]

Haurra ez da bere irudia ezagutzera mugatzen; gainera, irudi horrekin identifikatzen da. Bere irudi osoa, bildua, bakarra dakusa ispiluan. Kanpoan ikusten du, proiekzio batean bezala, eta horrek bere ordu arteko gorputz-esperientzia zatikatua gainditzen lagunduko dio. Orain arte anabasa izan baita umea, organo-multzo iheskor kontrolagaitza, askotariko jario estrainioa, atal kontagaitzen zirimola, batasun barik, ziurtasun barik, irudi barik. Aitzitik, hemendik aurrera norbait dateke, badu makulua, badoa gizarterantz, komunikaziorantz: gerora izango dena oraintxe ari da igartzen. Ispilurik gabe, Lacanen esanetan, ez dago hizkuntzarik, autismoaren urrutia baino ez. Gerora ere, beste norbaitekin identifikatzeak ahalbidetuko dio bere kabuz egin ez ditzakeenak egitea.[7]

Nortasun bat izango du aurrerantzean. Irudimenezkoa, noski; Lacanek dioenez, identitate oro baitagokio irudimenari. Identitatea ortopedia da beti, baina aldi berean beharrezkoa, zuzen samar ibili ahal izateko. Giza identitatea sortzen da kanpoan ikusiriko irudi batek umearen organismo kaotikoa harrapatu, bereganatu eta biltzen duenean.[8] Ez dago identitate faltsurik, ez baitago benetakorik. Nortasun oro baita protesi, emendio. Arbitrariotasunean oinarriturik dago ortopedia hori, bestalde. Nortasun indibidualei dagokienez ere gertatzen baita lehenbiziko atalean hizkuntzei eta herriei loturik aipatu dugun arbitrariotasunaren eta identitatearen arteko lotura estrukturalista.

Edozelan ere, identifikazio une horrek Niaren eraketaren hasiera markatzen du. Nia, Lacanentzat, ez da entitate egonkor eta koherentea, baizik eta prozesu dinamikoa, etengabe aldatzen ari dena, eta aho biko ezpata: identitateak, euforiarekin batera, arazoak erakarriko ditu. Ispilua lagungarria da norberaren sentimendua eraikitzeko orduan, baina tentsio psikikoak ere sortzen ditu, irudi idealizatuaren eta gorputz errealaren arteko arrakalarengatik. Txillardegi: «Ispiluaren aurrean gizakiak iskilurik perilosena eta jakintza-iturririk nasaiena aurkitu ditu. Biak batera». Bestela esanda: «Kulturaren jatorri dena […] alienazio-iturri ere gerta daiteke».[9]

Lacanek azpimarratzen du ilusioa dela ispiluaren irudian hautemandako batasuna, gorputzaren errealitatea zatikatua eta osatugabea baita. Halatan, berezkoa da irudimenezko idealaren eta bizitza errealaren arteko gatazka, Ni idealaren eta benetan naizen anabasaren artekoa.

Eta hemen, Txillardegik ederto ikusi duenez, Freud apur bat ahaztu eta Budarengana egingo du Lacanek: identitatea eta Nia, esan bezala, irudimenezkoak dira beti, alegiazko protesiak:

«Budismoaren tesirik ezagunenak berrituz, Lacanek nahasketa horretan ikusi uste du alienazio guztien gakoa: gizakiak ez daki “ni” hori ez dela “adierazle” bat baizik; eta “adierazia”ri ezartzen zaizkion batasuna eta gotortasuna, alegiazkoak direla. “Ez jakite” hau, alienazio hau, orain dela 2.500 urte salatu zuen Budak. Freudengandik, Lacan Budagana doa; eta badaki: “Il n'est que de recourir aux données traditionnelles que les bouddhistes nous fourniront... pour reconnaître dans cette forme de transfert l'erreur propre de l'existence” (Écrits, 192)».^[10]

AEBetako psikoanalisi humanistak Nia sendotzea duen bitartean helburu, Lacanen artatze psikoanalitikoak Nia disolbatzea ekarriko du. Descartesen ustez, Niak sortzen dituen ilusioak desegin behar dira. Budaren, Lévi-Straussen eta Lacanen iritziz, berriz, Nia bera da desegin beharreko ilusioa.

Hobeki uler dezakegu orain Lacanen triada: giza subjektuan Irudimenezkoa, Sinbolikoa eta Erreala ditugu aldi berean. Irudimenezkoa ispiluaren aroari dagokio. Sinbolikoa hizkuntzari eta logikari dago lotua. Erregistro sinbolikoak eratzen du jendea.[11]

Inkontzienteko adierazle guztiek ez dute garrantzi berdina. Lacanek dioenez, badira inkontzienteaz nagusitzera heltzen diren adierazleak. Horien artean daude umetan behin eta berriz entzundako zenbait esapide, helduaroko zeure ametsak eta jokabideak inkontzientetik erabakitzera irits daitezkeenak, etengabe errepikatzen baitzaizkizu eta entzuten baitituzu inkontzientean. Horixe du Txillardegik aipagai “hitzen itsaskortasunaz” mintzo delarik.[1]

Adierazle nagusi horietako batzuk izan litezke gurasoek botatako “Ergel alaena!”, “Mari-zikin!”, “Tripa-handi!”, “Ez duk deusetarako balio!”, “Den-dena jan behar duzu!”, “Ez zaitez nabarmendu” edota, alderantzizko zentzuan, “Neure erregea!”, “Onena zara!” eta “Einstein!” bezalako esapideak, uzkurkeria edo autoestimu puztu barregarria edo bulimia eragin dezaketenak.

Era berean, nagusikeriaz jabe litezke inkontzienteaz txitean-pitean zentzu eta doinu goibel batean entzundako “Larridura”, “Depresio”, “Tristura” edo “Antsietate” hitzak eta "Ez dut ezer jakin nahi", “Oso-oso gaizki nago, gero eta okerrago” edo "Hitza falta zait" legezko esapideak.

Badira halaber herritartasunari, gizarte mailari edo sexu-joerari loturiko adierazle nagusiak. Aurrekoen kontrara, maizago botako dizkizute kalean etxean baino. Horien artean ditugu "Arlote!", “Mantxurriano!”, "Pijonauta!", “Puto vasco el que no bote!”, “Puto español!”, "Koko!", “Basque têtu!”, “Frantximenta!”, “Basque contrebandier!”, “Mari-mutil!”, “Belarrimotz!”, “Maritxu!”. Gorpuzkerari lotuek ere konplexuak eta traumak eragin ditzakete inkontzientetik: “Hankoker”, “Ipurtandi”, “Alu-zikin”, "Kakats".

Lanbideari edo anbizioari dagozkio “Arrakasta”, “Onena”, “Porrota”, “Karrera”, “Gainbehera”, “Katedra” adierazleak; sare horretan daude idealen adierazpenak ere: “Perfekzio”, “Eginbehar”, “Lorpen”, “Normal”. Halako kutsuko hitzek, adierazle nagusi izatera heldurik, edozelako exijentziak ezarriz egituratzen dute pazientearen bizitza psikikoa. Suizidio-eragile ere izaten da gehiegizko exijentzietara heldu ezina. Ikaragarria da “Pureza de María” izeneko eskolak diru publikoa jasotzea, salaketa beharrean gorroto-delituagatik. Aspalditik daki herriak purutasunaren idealak uzki-obsesioa disimulatzen duela.   

Barruko mamuak ulertzeko ezinbestekoa da inkontzientearen hizkuntzaz jabetu diren adierazleak ezagutzea. Eta hori lortzeko ez da aski mamua edota sintoma eragin duen pultsio zapaldua detektatzea. Gainera, pultsio zapaldu hori ere adierazle gisa ikusten ikasi behar da, katebegi den katearen baitan kokatu, sistemaren orekak eta desorekak ulertu, ondoren inkontzienteaz jabetu diren adierazle sufriarazleen indarra pixkanaka epeldu, urrutiratu eta desaktibatu ahal izateko.[2] Hain setatiak eta intsistenteak izaten diren adierazle horiekin identifikatzen zen pazientea eta txarto zebilen. Desidentifikatze-prozesua izango da sendabidea, erantsi zitzaizkigun hitzetatik desitsastea. Dena den, beti utziko du zikinkeria apur bat, ezinezkoa baita hondarra zeharo desagerraraztea.

Psikoanalisi estrukturalistan adierazleek esanahia hartzen dute osatzen duten kateko beste adierazleekin dituzten harremanen bitartez. Adierazleen katearen baitan funtzionatzen dute. Kate horrek hornitzen ditu zentzuz.[1]

Lacanen ildoko saio psikoanalitikoen adibide bi jarriko ditut orain. Fikziozkoak izan arren, aski tipikoak dira. Egia da bereziak eta bestelakoak direla paziente bakoitza, analisi bakoitza eta saio bakoitza; hala ere, argitasuna xede, ez zaizkigu gaizki etorriko, kasu konkretuen bitartez irudikatzeko zer izan ote daitekeen adierazleen katea eta adierazleen arteko harremana paziente baten inkontzientean. Hans txikiaren kasua du inspirazio-iturri lehenbiziko honek. 

Pazienteak fobia die zakurrei. Behin baino gehiagotan amets egin du zakur batek jarraitzen diola, zaunka. Larridura sakona eragiten dio amesgaizto horrek. Pazienteak, saio psikoanalitikoan, amets horretatik abiatuta libreki asoziatzeari ekin eta elementu hauek gogoratzen zaizkio: zakurra, zaunka, beldurra, haurtzaroa, aita, autoritatea. Horiexek dira adierazleak, eta zerrenda horixe da adierazleen katea. Ez da zerrenda hutsa, haatik; “zakur” adierazleak, esan bezala, gainerako adierazleekin harremanetan hartzen baitu zentzua. Nekez funtzionatuko lukete katebegiek katetik at.   

Ametsa zakurrak jartzen du abian, lehenbiziko adierazleak. Mehatxu zaio pazienteari. Emozioz eta sinbolismoz beterik dago zakurra. Bigarren adierazlea zaunka da. Lokamutsetako zakurra ez zaio sekula isilik agertu. Zarata mehatxaria da zaunka, arriskua dakarrena. Hirugarrenik, beldur handia eragiten dio zaunkak pazienteari. Beldur horixe da adierazleen kateko lotura-gune afektibo gogorrena. Laugarren: beldur horri buruz solasean, pazienteari haurtzaroa itzuli zaio. Garai hartan maiz izutzen zuten etxeko zakurrek. Eta asoziazioekin jarraituz ohartu da aitak, etxeko jaunak, hainbat zakur zeuzkala. Horrela, katearen erdigunean kokatzen da “aita” adierazlea. Azkenik, seigarren katebegia: autoritateari eta kontrolari dago lotua aitaren figura.

Bistan da: adierazleak ez dabiltza bakarka; elkarri lotuta daude. Zakur mehatxaria zaunkari dagokio, zaunka funtsezko beldur bati, beldurra haurtzaroan dago sustraitua, aitari konektatzen zaio haurtzaroa eta autoritatearen eta kontrolaren iturri da aita. Kate dinamiko batean estrukturatzen dira pazientearen inkontzienteko adierazleak. Katearen osotasunak erakusten du pazientearen inkontzientearen azpiegituretako bat.   

Halako batean, supituki, oroitzapen traumatiko erreprimitua ageri zaio pazienteari, ordu arte inkontzientean hertsia: behin batean aitak egundoko jipoia eman zion zakurretako bati, obeditu ez ziolako. Zaunka ikaragarriak egin zituen. Umea zen pazientea jipoiaren garaian. Jipoiaren eszenari tinki so, bere burua zeharo ahaztu eta zakurraren azalean jarri zen, zakurrarekin bat egin zuen eta shock egoeran gelditu zen.

Inkontzientean, zakurrarekin identifikatu zen pazientea, eta zakur bilakarazi zuen aita. Aurrerantzean, zakurrengan proiektatuko zuen aitak eraginiko izua. Ez aitari baizik eta zakurrei izango zien fobia.

Gainera, pazientea konturatu da oso otzana izan dela orain arteko bizialdian, etorkorra agintariekin, goikoen gehiegikeriei eta ustelkeriei ezikusia egiteko gertu beti, are horiek ulertzeko eta zuritzeko. Alta, sendabidean ohartu da aitaren beldurra izan duela otzantasun horrek oinarri. Patologikoak iruditzen zaizkio orain otzantasun asko.

Beldur eta mendekokeria batzuk nondik datozkion ikasi du pazienteak, eta horrek lagunduko dio emozio txar horiek epeltzen eta jarrera makur horiek zuzentzen, baita distantzia egokia hartzen ere, eta libreago bizitzen.  

[1] Écrits, 11. or.

“Estruktura” hitza erabili ez zuen hizkuntzalari batek jarri zuen abian Estrukturalismoa, Ferdinand de Saussure suitzarrak, Hizkuntzalaritza orokorreko ikastaroa liburuarekin —“estruktura” barik, “sistema” zerabilen—.

Liburua ez zuen berak idatzi; Saussurek unibertsitateko klaseetan esandakotik ikasle bik jasotakoa biltzen du. Saussure arte, hizkuntzalaritza historikoa zen, diakronikoa, konparatista eta atomista. Hizkuntzalari suitzarrak, berriz, azterketa sinkronikoa bultzatzen du, immanentea eta arreta jartzen duena ez hizkuntzako termino bakoitzean, baizik eta elementuen arteko harremanetan.

Ez zuen azterketa diakronikoaren aurka jo, baina sinkronikoak ere baduela bere esparrua aldarrikatu zuen. Alegia, hizkuntza ulertzeko bere historiako edozein unetan hizkuntzaren elementuek beren artean duten harreman sistematikoari erreparatu behar zaio, hizkuntza osatzen duten estrukturei.^[1] Eta sistema hori osotasun itxia da, bere baitan balio du.

Fonologia izan zen bide zientifikoa hartu zuen estrukturalismo linguistikoaren lehenbiziko adarra, Nikolai Trubetskoi printzeari eta Roman Jakobsoni esker. Gizakiok milaka soinu ahoska ditzakegu. Fonetikak aztertzen ditu eztarriaren, ahosabaiaren eta mihiaren kokapenak, hotsen frekuentzia fisikoak, akustika, etab. Fonologiak, berriz, hizkuntzaren sistemaren baitan esanguratsuak diren soinuak hartzen ditu aintzat.^[2] Fonetika funtzionala litzateke Fonologia. Horrela, Mitxelenak dioenez, Fonologiak «Fonetikak baino gehiago eskatzen dio beharbada adimenduari, baina, aitzitik, askozaz guttiago belarriari».^[3]

Fonetikak erakutsiko digu “etxe berria” diogunean, ez direla berdinak “etxe”ko lehenbiziko /e/ hori eta “berri”ko /e/: meharra baita lehenbizikoa, bigarrena irekia. Fonologiari ez zaio bereizketa hori axola, /e/ meharra ez zaiolako /e/ irekiari kontrajartzen esanahia bideratzeko orduan. Euskaraz, /e/ irekiaren eta /e/ meharraren arteko aldeak ez du esanahiak bereizteko balio; soinu desberdinak izan arren, ez dira bi fonema desberdin.^[4]

Aitzitik, euskarak /a/, /e/, /i/, /o/ eta /u/ kontrajartzea kontuan hartzekoa da —fonema desberdintzat ditu Fonologiak—, “gerra”, “garra” eta “gorra” ez baitira gauza bera; zentzu desberdina dute “baso” eta “beso” hitzek ere, edota “ikasi” eta “ikusi” hitzek, “arkatz” eta “orkatz”, “urkatu” eta “erkatu”, “irri”, “orri” eta “urri”, “hats, “hets”, “hits”, “hots” eta “huts”.

Horrela, giza ahoak sor ditzakeen bokal posible guztien artean  euskarak 5 bereizi ditu fonema gisa. Inuiterak, berriz, ez ditu /a/, /i/ eta /u/ baino. Ingelesak 13 fonema bokaliko ei ditu.

Datu horiek erakusten dutenez, bereizte eta aukeratze hori bere erara egiten du hizkuntza bakoitzak, ez da balizko logika unibertsal baten araberakoa. Eta inkontzientea da. Dagoena ordenatzeko eta taxutzeko beharra da giza adimenaren premia sakonena, eta hori hizkuntzak egiten du aurrenik.^[5] Ondoren, giza adimenak estruktura fonologikoarekin bezalatsu dihardu ahaidetasun-harremanak, mitoak eta ametsak antolatzeko orduan: errealitate ugari lausoa ebaki, bereizketak egin, aukeratu, ordenatu eta erabili.

Teknozientziaren hibrisa eta gehiegikeriak apaltzeko hainbat eta hainbat komite etiko dago indarrean. Txillardegik eskatu bezala, ikerketa eta garapen zientifikoa muga eta arau batzuen mendean jartzen dituzte. Izugarriak baitira hizkuntza genetikoa ebaki, kopiatu eta itsatsi ahal izateak irekitzen dituen aukerak, eta aukera horiek eragiten dituzten kezkak eta larridurak.

Edozein abentura ikerlari libre uztearen aurkakoa zen Txillardegi. Erregulatu beharra dago. Egin daitekeen guztia ez da egin behar. Itxuraz, Txillardegik irabazi du, von Neumannek galdu. Ugari bezain politak ditugu komite etikoak eta zintzotasun irudi bat ematen laguntzen dute, zuzentasunak kontrola dueneko itxura. 

Dena den, ez duzu munduko irudimenik konspiranoikoena izan behar ziurtzat jotzeko jo eta su ibiliko direla eskrupulurik gabeko milaka eta milaka teknozientifiko, buruzagi militarren mendean sarritan, etsaia modurik eraginkorrenean hiltzeko berrikuntzak asmatzen, komite etiko barregarrien ezkutuan, edo komite horien baimena erosita. Aipatzen da Txinan milaka eta milaka giza klon dituztela, arranoaren ikusmen-gaitasunaz horniturik, gerrarako prest. 

Garai batean ia ezin zen txinatar misteriotsurik gabeko nobela beltza argitaratu. Era berean, gaur egun zaila da aurkitzea bioteknologiari buruzko trataturik erazagutzen ez diguna txinatar gobernuaren agindupeko laborategi sekretuek manipulazio genetiko itzelak gauzatzen dihardutela, munduak jakiteke. Txinaren zaku berean sartzen dute orain Ipar Korea. Asia enigmatikoaren ustezko mehatxua beti ere, behakoa gure Los Alamosetatik aldentzeko, non John von Neumannenaren eiteko adimen ikaragarri indartsuak baitira nagusi, ongiaz eta gaizkiaz haraindi.  

Johnny von Neumann ez zen gero ikerketa eta sormen teknozientifikoa kezka moralen mendean jartzen duten bigun horietakoa. Sistema autoerreplikatzaile ororen oinarrian dagoen joko logiko-matematikoa desestali eta erakutsi zuen: biologikoa, zibernetikoa, edozein. Handik pixka batera antzeman zioten sistema horietako bati, DNAren helize bikoitzari. Sistema posibleetako bat baino ez da, ordea.[1] Bere burua ugaltzeko gai diren izaki guztien azpiegitura ulertu eta ezagutarazi zuen, biziaren eta artifizioaren sakonuneak parekatuta. Zirraragarria da irudikatzea zelan erabil dezakeen biziaren eta hilaren gaineko botere hori eskrupulurik gabeko ekimen handiko jakintsuak.

Oraingoz, egia da, eritasunen prebentzioan, ekosistemen babesean eta bizitzaren ulermenean zentratu da. Horietako batzuk aipatu ditu Lluís Montoliuk: sendagai eta txerto eraginkorragoak sortzea, biomedikuntzari esker tratamenduak pertsonalizatzea, eritasun genetikoen prebentzioa, uzta erresistenteagoak sorturik elikagaien balio nutritiboa hobetzea, kutsadura garbitzen duten organismoak sortzea, gene-editatzeari esker mehatxaturiko espezieak babestea biodibertsitateari eusteko, biziaren oinarrizko printzipioak hobeto ulertzea… [2]

Ordea, giza ahalmenen areagotzeari ere ekin dio edizio genetikoak, giza bizialdiaren batez bestekoa 150 urte arte luzatzeari, iraungiriko espezieak desiraungitzeari, eta batek daki zer gehiagori. Genomaren manipulazioak itxura siniestroa hartzen du maiz, eta hortxe dugu Von Neumann eta Txillardegi bereizten dituen bigarren afera: Txillardegiren ustez, zientziak eta teknologiak etikaren mendean behar lukete, balio zentzudunetara egokitu beharko luke ikerkuntzak, xede zuhurren zerbitzari beharko luke zibernetikak. Bioteknologiak dakarzkigun aukera txundigarriek dilema etiko sakonak planteatzen dituzte; eta, Txillardegiren iritziz, garrantzitsua da teknikaren garapena eta aplikazioa arretaz aztertzea, onurak eta arriskuak ondo neurtzea, eta jendartearen behar eta balioekin bat datozen erabakiak hartzea:

«Zibernetika zerbait ezagutzen dutenek badakite ordenadoreek aisa ebazten dituztela problemak; baina batño ere ezin dezaketela proposa. Hau oso inportantea da: xedeak, baloreak eta giza helburuak, beraz, Zientziatik at daude.»[3]

Balio etikoen arabera funtzionarazi behar dugula adimen zibernetiko neutroa azpimarratzen du Txillardegik, bere buruari helburu onargarriak jartzeak eta helburu horiek mamitzen saiatzeak ematen baitio zentzua giza patuari.[4] Badugu ordua datozkigun munstrozko hondamendiak galgatzeko eta teknozientzia bizitzaren alde jartzeko:  

«Baina gizonarentzako funtsezkoena ez da izan Zibernetika jainkosaren araberako “adimen” hotz hori, gizakiaren HELBURUEN zerbitzuan erabili behar den zibernetika laguntzailea baizik. Zailena ez baita problema bat askatzea edo garbitzea, problema bat SUMATZEA baizik. Hots, gaur modan dagoen adimena zibernetikoa da, analitikoa; eta hortaz BIZIERATIK ETA SINTESITIK AT. Gizakiaren kakoa, gizakiaren patuari zentzua ematen diotena, baloreak dira, helburuak, jatorrien berri ematen duten hitzak. Eta xede hauek ez dira Adimen huts eta hotzaren sorkari, beste maila bateko bilakizuna baizik».[5]

Hainbat arazo etiko-politiko aipatu da edizio genetikoa erabilirik mamut iletsua desdesagerrarazteko George Churchen proiektua zalantzan jartzeko. Interneten kuxkuxeatuta edonork egiazta dezake zalaparta itzela piztu dela. Churchen etsaiek transhumanismoaren aurkako Francis Fukuyamaren, Julian Sandelen eta Jürgen Habermasen kritikak baliatu dituzte.[1] Hona hemen argudioetako batzuk:

Aurrena, animalien ongizatea: sortuko liratekeen mamutek bizimodu egoki eta osasuntsua izango ote luketen kezka dago. Ez ditugu geneen manipulazioaren ondorioak zehazki ezagutzen, arriskutsuak izan litezke. Eta gizakien zaintzapean bizitzera behartuta egongo lirateke mamut horiek, aspaldi desagertu baitzen haien habitat naturala. Gainera, edizio genetikoak ez luke mamut iletsu purua berpiztuko, zeren asiar elefantearen zeluletan txertatuko bailirateke mamut iletsuaren ezaugarri espezifikoak ematen dituzten geneak. Editatutako zelulekin enbrioi hibridoak sortzen dira laborategian. Mamut iletsuen kasuan, enbrioiak elefante eme baten uteroan ezarriko lirateke, haurdunaldi artifizial hori aurrera eramateko. Horrenbestez, zehazki hitz egitera, kumea ez litzateke mamut iletsua izango, baizik eta elefante-mamut hibridoa, mamut iletsuaren ezaugarri batzuekin.

Hurrena, proiektuak baliabide zientifiko eta ekonomiko handiak eskatzen ditu: anitz ezkertiarren iritziz, haatik, bestelako premiak dauzka munduak, hala nola gosea, migrazioa eta gerra, eta Churchenaren tankerako proiektuek arreta eta sosa desbideratzen dute. Ekologiara mugatuta ere, baliabide horiek beste ikerketa edo kontserbazio-proiektu batzuetara bideratu beharko lirateke; horien artean, hain zuzen, klima-aldaketaren aurkako borrokara. Churchen argudioa —mamutek beroketa globala geldiarazten lagun dezaketela— ez dago zientifikoki frogatua; dirua eta denbora alferrik galtzen arituko ginateke.

Hirugarrenik, ekologisten aldetik argudiatu da desagertutako espezie bat egungo ekosistemetan berriz sartzeak izan ditzakeen ondorioak ez direla ezagunak, eta biodibertsitatea eta ingurumenaren oreka arriskuan jar ditzakeela. Hobe genuke ahalegin horiek bideratzea gaur egun arriskuan dauden espezieak salbatzera.

Azkenik, gizakia ez da Jainkoa, eta iraungiriko espezieak berpiztuta Jainko izatera jostatzen ariko ginateke. Fededun askok uste du gizakiak ez lukeela esku hartu behar espezieen desagertze naturalaren prozesuan. Ildo berean —batzuetan parekagarriak baitira sinestunaren Jainkoa eta ekologistaren Natura—, ekologista askok giza harrokeriatzat jo du proiektua, naturaren legeak menderatu nahi izateagatik. Espezieen benetakotasuna kordokatuko genuke, sortuko litzatekeen animalia ez bailitzateke betiko mamuta, esan bezala, baizik eta elefante-mamut hibrido bat. Arazo juridiko bikoitza genuke horrela: espezie berpiztuen estatus legala ez baldin badago batere argi, are ilunago dago artifizialki sorturiko hibrido iletsuena.

Bai nahasgarria mundu arrano hau! Garaiz joan hintzen, Jose Luis!

Teknozientziaren eta etikaren artean Txillardegik sumaturiko tentsioa bortizki sentitu dugu edizio genetikoa erabilita mamut iletsua berpizteko eginahalen inguruko eztabaidetan, Philip K. Dicken narrazioak bezain fantastikoak. Mamut iletsuaren DNA ia osoa aurkitu dute eta mamuta desiraungitzeko aukera sortu da. George Church genetikari ospetsua dabil horretan buru.

Haatik, egin daitekeen guztia ez da egin behar. Aspaldikoa da ikerketaren eta moralaren arteko gatazka, jakin-minaren eta errukiaren artekoa. Gainera, legedia ikerketaren atzetik joaten den arren, denbora luzea behar den arren praktika gaiztoen berri izateko eta debekatzeko —gaizkileei alferrikako sufrimendua eragitea erraztuz—, badira hala ere ezkutatu edo itzuri egin nahi ez duten ikerlariak, lehenbailehen bilatzen dutenak jendartearen eta komite etikoen oniritzia, diru-laguntza publikoak erakartzeko besterik ez bada ere. Halatan, ezohiko zerbait egin nahi baduzu geneekin, zertarako galdetzen dizute, zer helburu duzun, onespena eta dirua emateko edo ukatzeko.

Zertarako nahi duzu mamuta berpiztu eta ehunka edo milaka mamut klonatu? George Churchen erantzuna: eurasiar estepan aske uzteko. Horrela, bioaniztasuna aberasteaz gain, mamutek ingurumenean eragingo dituzten aldaketek klima hotzago mantentzen lagunduko dute. Atzera eta aurrera dabiltzala, mamutek tundra zapaldu eta elur-geruza trinkoagoa sortuko dute. Horrek permafrosta —izotz iraunkorra— babestuko du, ez baita urtuko. Berotegi-efektuko gas ugari gordetzen ditu permafrostak. Hartara, artifizialki birjaiotako mamutek, lur azpiko aire beroa irtetea eragotziko dutenez, eta murriztu egingo dutenez metanoa ekoizten duen landaretza-mota —berotegi-efektudun gas indartsua da metanoa—, berotze klimatiko globala ahultzen lagunduko dute.

Erantzuna zentzuzkotzat jo dute: ez dirudi Churchen esku-hartze genetikoak oinazerik eragingo duenik; alderantziz, sentimendu eta xede onargarriek bultzatua da; beraz, ikerketak aurrera darrai. Dirudienez, 2027an izango dugu berriro mamut iletsua bizirik.

Txillardegik animaliak maite zituen eta eskatu zuen ez egiteko zuhurtzia etikoa gaindituko zuten esperimentu genetikorik. Zer irudituko zitzaiokeen George Churchen asmoa? Arretaz hausnartuko zukeen bai aldeko eta bai kontrako arrazoiei buruz. Zer diote mamut iletsua desiraungitzearen aurka daudenek?    

Giltzarri bitan dira kontrakoak Von Neumannen eta Txillardegiren ikuspuntuak eta jarrerak. Zuhur ageri zaigu donostiarra makina bizidunaren aukerari dagokionez, eszeptiko, hankak lurrean, Suediako Kristina erreginaren antzera, zeinak, Descartesek esan ziolarik gorputza makina dela, ihardetsi baitzion sekula ez zuela erlojurik ikusi erlojutxoz erditzen. Txillardegirentzat ere, gizakiaren eta makinaren arteko aldea funtsezkoa da, eta izango. Adibide bat: makinek problemak ebatz ditzaketen arren, gizakiak baino ezin ditu problema horiek planteatu:

«Tresna zibernetikoek eta ordenadoreek gaur egiten ez dutena —eta itxura denez behin ere egingo ez dutena— hauxe da hain zuzen: problema berriak ASMATZEA. Asmatzea gizakiari dagokio».[1]

Organismo biologikoen pareko izatera heltzeko makina autoerreplikatzaileei falta zaiena, besteak beste, gizakiagandik autonomo eta beregain izatea litzateke, eta era espontaneoan izaki berriak sortzeko ahalmena.

Izan ere, gaur egun, oraindik ere, ezin esan daiteke adimen artifiziala, bizidunen antzera, modu autonomoan haz, bilaka eta ugal daitekeenik, nahiz eta urteak eta urteak diren Silicon Valleyn baliabide ikaragarriak darabiltzatela amets hori gauzatu guran. Adimen artifizialak, haz dadin, ezinbestekoa du datu-kopurua eta kalkulatzeko ahalmena handitzea, eta algoritmoak zorroztea; alta, hori oraingoz ezinezkoa zaio gizakiaren esku-hartzerik gabe: bizidunen antzik handiena duten makinak ere gizakiak jartzen ditu abian, gizakiak ditu zuzentzen eta gainbegiratzen. Automaten autoerreplikazioa ere ezin da giza ekimenetik askatu, ez da benetan autonomoa izatera heldu; eta, klona klon, artifizioak ez du erdietsi izaki biologikoa legez ugaltzea. Zientzia-fikzioaren esparruari dagokio oraingoz gizakiek sorturiko makinak gizakiagandik askatzeko ametsa, John von Neumannen dizipulu Philip K. Dickena bezalako obretan.