Markos Zapiain

Hegoaldean gertatu da batik bat immigrazio ekonomiko masiboa; kontrara, euskaldun joankinak dituzu Iparraldeko migratzaile gehienak. Txillardegi sinetsita zegoen Espainiatik Hego Euskal Herrirako migrazioa ez zuela industriaren eta ekonomiaren joko kapitalista hutsak erabaki; aitzitik, Francok Euskal Herria itotzeko manipulatu zuen. Ez zuen alferrik batez ere Bilbora eta Bartzelonara bideratu migrazioa. Badajozen dagoen Olivenzan portugesa zen hizkuntza nagusia, eta kolono espainolak  ezarririk ito eta ordeztu zuen Francok.

Ohiko jokabidea zuen Francok populazioa artifizialki mugiaraztea eta migrazioarekin esperimentuak egitea. 300 herri eraiki zituen lur-eremu elkorretan, eta 55.000 familia eraman zituen hara —kobazuloetako biztanleak-eta—, etxe-truke, mortua biziberritzeko esperantzaz.

Maiz darabilte diktadoreek jokabide hori beren proiektu uniformizatzaileei oztopo zaizkien herri txikiak desagerrarazteko, hala nola Mussolinik Hego Tirolen, Stalinek Karelian eta Letonian edota maoistek Tibeten eta Mongolian.[1] Iskilu etnozida gisa izan da baliatua migrazio jendetsua. Asfixia demografikoak akabatzen du herri biktima, odola isuri behar izan gabe.[2]

Frantsesen estrategiak Iparraldea euskaldunez hustea lehenetsi du, joatea eta jitea konbinatuz: administrazio erraldoi zeharo frantsesa ezarririk paristar jauntxoei ateak zabaldu, etxebizitzak eta lurra eros eta okupa ditzaten, euskaldunak migratzera behartzeko. Espoliazioak ez du etenik ukan joan den mendetik oraingo 2024. honetara arte, eta ez dirudi gauzak aldatuko direnik: «Hemen beti Euskal Herria petzero! Aberats okituak heldu dituk gure lurrak erostera, eta Inperioaren laguntza osoa ditek».[3] Erdietsi dute gehiago izatea Iparraldean joankinak etorkinak baino. Bestalde, Iparraldeko joankinak edonora joan ahal izan dira lan bila, langileak behar zituen Hego Euskal Herrira izan ezik, zazpiak ez baitira bat.

Hegoaldean gertatu da batik bat immigrazio ekonomiko masiboa. Frankismoak Espainia osoan zabaldu eta errepikatu zuen: «En Vizcaya hay trabajo para todos». Hori bai, “guztientzat” horrek ez zituen barne hartzen espainiarrak baizik, lanaren behar gorrian ziren Iparraldeko haurride euskaldunek Parisa, Berlinera edo Kaliforniara hartu behar baitzuten. Horixe da migrazioa xede politikoen arabera manipulatzea. Hurbiltasunagatik besterik ez bada ere, erraza, naturala eta onuragarria behar zukeen Zuberoaren eta Bizkaiaren arteko harremana zeharo ezinezkoa egiten zuen Espainiaren eta Frantziaren arteko mugaren ezpatak; alegia, elite ekonomiko eta politiko frantses eta espainolen borondateak.[4]

Arrazakeriaren eta xenofobiaren aurka zegoen Txillardegi, arrazakeria linguistikoa barne, kontrakoa saldu nahi izan diguten arren behin eta berriz. Hori bai, berdin zituen haurridetzat etorkin ekonomiko magrebtarra, errumaniarra, espainola, Saharaz hegoaldekoa edo txinatarra; erdalduna eta euskalduna baitzitzaion funtsezko bereizketa. Bestalde, Txillardegik ez zuen uste euskalduna gehiago denik espainola edo frantsesa baino, ezta euskara gaztelaniaren edo frantsesaren gainetik dagoenik ere. Baina garbi zeukan euskalduna ez dela ez espainola ez frantsesa, eta Euskal Herria ez dela ez Espainiaren ez Frantziaren zati. Eta Espainiak eta Frantziak kolonizatuta daukatela Euskal Herria.[1]

Beltzaren oroitzapena: 1970ko urteetan, Bruselan, Txillardegi tratatzeko aukera izan zuen: «Gizon aparta zen, sentsibilitate pertsonal eta politiko handikoa, egundoko kultura eta jendetasunaren jabe».[2] Inoiz ETAren buruzagitzan ibiliriko Federiko Krutwig, Txillardegi eta Beltza bera elkartu eta «arrazismoa zela eta ez zela, behin Halleko borta ondoan Krutwigek (hark zeukan mihi zaluena) esan zigun: “Alvarez, Lopez eta Krutwig:… arrazista banda ederra osatzen diagu!”».[3]

Errealitatea ikustea eragozten dute halako zozokeriek. Bizirik irautea dagoenean jokoan, gainbehera iraultzea xede, egoera erreala modu ahal bezain zehatzean diagnostikatzeak eta neurri eraginkorrak asmatu nahi izateak ez du zerikusirik arrazakeria linguistikoarekin; hots, hizkuntzen artean hierarkia esentzialistak ezartzearekin. Eta Espainiatik zetorren immigrazio jendetsua kontuan hartu beharreko faktore garrantzitsua zen. Datuetatik abiatuta atera behar dira ondorioak eta pentsatu politikak. Deus gertatuko ez balitz bezala jokatzea ez da konponbidea. 

Eta, Txillardegiren esanetan,

«nazioa zapaldua eta desagertzeko bidean dagoenean, immigrazio atzerritarra, objektiboki, nazioaren aurkako pisu kulturala da, estatu zapaltzailearen zeinu berekoa baita. […] Datu objektiboa da immigrazio masibo bat objektiboki faktore alienatzailea dela herri bat beste batek menderatzen duenean».[4] 

Txillardegik arazoaz idatzi zuen garaian, ez ziren ehunka gutxi batzuk izan Euskal Herriratu ziren etorkinak. Itzela izan zen Espainiatik Hego Euskal Herrirako immigrazioa: datu ofizialen arabera, 366.240 etorri ziren 1950 eta 1970 bitartean.[5] Horrela, Txillardegiren ustez ez da zuzena etorkinen eragin linguistikoaren arazoa modu indibidual humanitarioan planteatzea. Erantzun globala behar zaio eman. Immigrazioa integratu eta euskaldundu behar da.[6] Txillardegik uste du hizkuntza kontuetan epel jokatuz gero, tolerante, liberal, mintza bedi bakoitza gura duen legez, euskara berehala joango dela pikutara. Erabaki zorrotzak hartu behar dira, arau eraginkorrak asmatu eta betearazi.[7] Serioski egin behar zaio aurre arazoari, gure herriaren neurri bertsuko beste zenbait herritan egin den legez.

“Álvarez” zuen Txillardegik lehen deitura, Madrildik etorri zen aitaren aita. Sekula ez zuen ezkutatu, salbu eta poliziari eta zentsurari muzin egiteko. Etorkinen oinordeko izateaz gain, erbestean ibili behar izan zuen hamasei urtez. Arrotz sentitzeari eta integratzeko aukerari buruz ez zen teoriko soil gisa mintzo.[1] 

Bazuen Txillardegik arazo erreal mingarriei buruz ere bere iritzia argi adierazteko joera, burkideen artean bestelako ikuspuntuak izan arren nagusi. Ba omen dira aipatzea komeni ez diren gaiak, aipatzeak berak oztopatuko bailuke konponbidea. Hala ere, nahiz eta inguru hurbilekoek isiltzeko aholkatu, beti eutsi zion ahoan bilorik gabe mintzatzeko ausardiari. Behin baino gehiagotan gelditu zen bakar-bakarrik, baita ezker abertzalearen baitan ere. Bestalde, polemiketan ohikoa denez, gaizki-ulertu interesatuak pairatu zituzten Txillardegiren hitzek, edo manipulazio lotsagabeak. Horixe gertatu zitzaien immigrazioari buruz esan zituenei: arrazakeria leporatu zioten, burgesen interesak babestea, fetitxismo linguistikoa… Txillardegik berak idatzitakoa aztertuta ikusiko dugu zein eskasa den salaketa horien funtsa. 

Hizkuntzaren bere filosofia garatu zuen garaian, deseuskalduntze bortitza ari zen jasaten Iparraldea, eta frankismoa Hegoaldea. Nabarmena zen Euskal Herriaren azkenetan zegoelako sentipen agonikoa. Hegoaldean —gerra galdu berria, diktadura, euskal usaina zerion edozer debeku— gero eta gehiago ziren seme-alabei euskara transmititzen ez zieten guraso euskaldunak, are elebakarrak. Ohiko joera bi, gaur egun ere indarrean dauzkagunak: batetik, gurasoek seme-alabei euskaraz baina seme-alabek gurasoei eta beren artean erdaraz, giroaren indarragatik; bestetik, gurasoek seme-alabei erdaraz, euskara ez transmititzeko hautua, alferrikakoa edo kaltegarria izango zitzaielakoan. Txillardegiren gurasoek bazekiten, baina semeak ez zituzten euskaraz hazi. Traba zitzaion euskaldunari euskara. 50eko hamarraldian, Nikolas Ormaetxea “Orixe” zen euskal idazlerik ospetsuena eta miretsiena. «Euskaltzaletasunak sortu duen lehen idazle profesionala», Txillardegik nabarmendu zuenez.[2] Orixe handiak gaztelaniaz erantzuten zien Antonio Maria Labaien eta Txillardegi bezalako euskaltzale suharrei; Labaien helduari legetxe Txillardegi gazteari ere, erdara batuan. Katea eteten ari zen. Iparraldean zein hegoaldean, administrazioa, eskola, fabrika, hedabideak, epaitegiak, armada noski, den-dena zen erdalduna eta Parisen zein Madrilen erabakia eta agindua.[3] Halatan, sumagaitza zitzaien sarritan Euskal Herria euskaldunen borrokarekin bat egiteko borondatea izan zezaketen etorkinei ere, Frantziaz edo Espainiaz bestelako herri batera helduak zirela ohartu ere ez baitziren egiten.

Joan den astean Jon Sarasuak hitzaldia eman zuen Donostian: “Ego eta hego: txapelketen edukiei begirada bat txalodependentziaren ikuspegitik”. Amagoia Mujikak eman zigun Naizen hitzaldiaren berri. Mujikaren artikulua irakurtzea komeni da, ondoren datorrena hobeto ulertzeko.

Sarasuak dio marko ideologiko jakina dagoela txapelketan, esan daitekeena eta ezin esan daitekeena bereizten dituena: egia da; beste edonon bezala, eta zorionez. Bat nator biolazioaren eta pedofiliaren laudorioa adierazteari eragozpenak jartzen dizkion marko ideologikoarekin. Ego apur bat ere ez da beti txarra. Adibidez, ego barik ez genuke artista sortzailerik. Ez dira gutxi, bestalde, beren ego eria besteen egoa etengabe salatuz elikatzen dutenak. Eta ez ote da zalantzazkoa, hobeto ote gauden elizak beteta eta merkataritza-guneak hutsik, alderantziz baino? Apaiz sermolariaren talentuaren arabera, beharbada, eta merkataritza-gunean ikusiko duzun filmaren kalitatearen arabera.

BANDA-ZABALERA

Sarasuaren hitzetan, ikusi dituen bertsolari eta txapelketa guztiak modako ideien inguruan ibili dira, eta ukitu ezin diren gauzei buruz ezer esan gabe. 1967ko txapelketan euskaldun fededunaren banda-zabalera zen nagusi. Handik hamarkada batzuetara, «euskaldun progresistaren banda-zabalera» topa daiteke. «Kontua da ‘euskaldun fededunaren banda-zabaleran’ denek aipatzen zutela jainkoa eta, handik hogei urtera, ‘euskaldun progresistaren banda-zabaleran’ ez du aipatzen inork. Espektro horren funtzionamendua oso gogorra da, ez okurritu hortik ateratzea. Ez bertsolariak aldatu direlako, banda-zabalera hori aldatu delako baizik».”

Txapelketetan inork ez du Jainkoa aipatuko, baina edonork egiazta lezake euskal gizartean kristau fededunek pribilegio enpirikoak dituztela. Hezkuntzan, adibidez, hezkuntza publikoa barne, urteak joan urteak etorri, berdintasun-printzipioa katolikoen alde eta agnostiko eta ateoen aurka apurtzen da, baita Gobernuan edo Hezkuntza Sailean alderdi ezkertiarrak nagusi direnean ere.  

Banda-zabalera hori aldatu egin da, egia da. Baina bertsolariak ere aldatu egin dira. Basarri eta Nerea Ibarzabal ez ditu bakarrik banda-zabalerak bereizten. Txapelketetan agian ez da Jainkoa aipatuko, eta aipatzeak aberastuko lituzke, Lukrezio eta Stuart Mill aipatzeak aberastuko lituzkeen bezala.

Egia da puntako bertsolari hiperfededun batek txapelketetako panorama aberastuko lukeela. Egia da, halaber, euskal indigenen artean zaila dela gaur egun halako bertsolari bat sortzea. Hego Amerikako ikasleak izaten dira kristau fedea giro agnostiko batean arazorik gabe aldarrikatzen dutenak, are gogo biziz. Zoritxarrez, txinarrak, mairuak, Saharaz hegoaldekoak edo Europako ekialdekoak baino nekezago sartzen dira euskaran, nerabezaroan behinik behin, bistakoa zaielako hemen bizitzeko aski dutela dakarten gaztelania.    

PROGRESISTAK  

Sarasuaren esanetan, “progresistek beren aurreko belaunaldiek sinisten zuten guztiarekin hautsi zuten eta, hala ere, aurreko belaunaldiek ulertu egin zituzten. Baina, aldi berean, progresistak ezin du jasan bere printzipiorik txikiena haustea edo zalantzan jartzea. Gauza bitxia da psikologikoki, ‘haustailea naiz, baina nire printzipiorik txikiena hausten baduzu, kantzelatu egiten zaitut’».”

“Progresista” esanda Sarasuak nor edo zer duen buruan argitu gabe, zaila da eztabaida. Ematen du zaku berean sartzen dituela Eneko Andueza eta Ane Lindane. Dena den, ausartuko nintzateke esatera, intuizioz-edo, Sarasuaren “progresista” kategoriapean leudekeen askok inongo arazorik gabe onartuko luketela beren printzipioak zalantzan jartzea eta haustea. Are gehiago, printzipio horiek zalantzan jarri eta hautsi zituztelako daukate gaur egun iraganekoarekin bat ez datorren ikuspuntua. Sarasuaren progresisten artean badira noski kantzelatzaile amorratuak, baina ez da komeni zakua hainbeste zabaltzea.

Sarasuaren iritziz, kapitalismoaren deseraikitze programa batean gaude, eta diskurtsorik deseraikitzaile eta apurtzaileenak egungo kapitalismo fasearen interesen gidoian datoz.

Ez dut argi ikusten zergatik datozen kapitalismoa deseraikitzeko diskurtsoak egungo kapitalismo-fasearen interesen gidoian, eta Sarasuarena bezalakoak ez. Nondik nora dabiltza gidoi horretatik libreago Sarasuarena bezalako diskurtsoak?   

Txapelketetan ez dakit, baina Sarasuaren progresisten egunkari, aldizkari eta liburuetan gairik jorratuenetakoak dira aretxabaletarrak faltan dauzkan hiru adibide hauek: batetik, arlo existentziala eta espiritualitatea, “guk eskatu gabe jaio garelarik, hemen zer egiten dugun dioen galdera”; bestetik, bioetikako galdera larriak: “ideologia progresisten mantra sinplistek ez digute balio horietarako”. Hirugarrenik: munduan geopolitikan dauden proiektu desberdinek auzian jartzen dituzte mendebaldeko balio politikoak.

Hiru izen baino ez: Idoia Garzes, Ana Galarraga eta Asier Blas. Litekeena da euskaldun progresistaren marko ideologikoa pobre ikuste horren arrazoietako bat izatea Sarasuak euskarazko ekoizpena hurbildik ez jarraitzea.   

Azkenik, susmagarria zaio sistemaren bozgorailuko argi berdea izatea “genero ideologiek, feminismo motek, trans doktrinek, multikulturalismo diskurtsoek…”, eta iruditzen zaio auzitan jartzeko ertz eta gako asko dituztela.

Nire ustez, ez dute “sistemaren” argi berdea, baizik mugimendu ezkertiarrena; besteak beste, arrazakeria, trata, biolazioak eta emakumeen hilketak egunero pairatzen ditugulako. Hori bai, zenbat eta eskuinerago, orduan eta argi gorri itsugarriagoak.

Amaierarekin, erabat ados: “Hainbeste gauza birpentsatu behar ditugu! Instalatu diguten aurrerakoi-atzerakoi eskema geometriko sinple hori erabat gainditu eta aurre-atzea dantzatzea eta berriro galdetzea zer behar dugun aldatu, eraldatu, zaindu, irauli, astindu, zeri behar diogun eutsi, zer hobetu, gelditu, berregin… galdera asko daude”.

.

Aspaldi ez nau liburu batek Joseba Sarrionandiaren “Markos Gimenoren 101 letrakartel” ikaragarriak adina dardararazi. Zaindu dotorea du azala, alde grafikoa, irudia; mamiak ostera sortzaile handi baten eta bere herriaren gogo zaurituaren berri dakar. Poza eta malkoa eragiten ditu aldi berean, Charloten filmen antzera. Editorearen hitzetan, “umorea, hemen, irribarre baten moduan zabaltzen den zauria da”. Hitzaurre sakon mardulak Gimenoren biografiaren eta obraren arteko lotura ero alai tragikoa pintatzen du.

Palindromogile gisa izan da batik bat Markos Gimeno ezaguna.  101 palindromo dakartza “Markos Gimenoren 101 letrakartel” horrek ezin ederkiago ilustraturik eta testuinguraturik. 101tik gora aurkituko dituzu dena den liburuan, zenbatu baititut. Horien artean,

-Inor alkate? Eta, klaro, ni.

-Nazi bi Ibizan.

-Aber, greba!

-Ai, brageta, ate garbia.

-Ero maite, beti amore.

-Oti zekena nekez ito.

-Lau tribu birtual.

-A ze kirola lorik eza!

-Ai! Pareta da terapia!

-Izar arrosa sorrarazi.

-Aerolorea.

-Zeru oro urez.

-Zer ezaba, zer ez…

Liburua argitaratu ostean ere Gimenoren obrari bueltak ematen jarraitzen du Sarrionandiak. Adibidez, Iñigo Astizek Berrian egin dion elkarrizketan kalanburgile gisa ere nabarmendu du Gimeno.

Kalanburrean, soinu-segida berak esanahi desberdina hartzen du, arauz-eta hizkiak eta silabak non bereizten dituzun. Hegoaldeko euskaldunon artean, Quevedorena omen den “Entre el clavel blanco y la rosa roja/ su majestad escoja/ su majestad es coja” dateke ospetsuena; Iparraldean ez dakit, baina Pellegrin abadearen Loth operak dakarren hauxe aurkitu dut Interneten: “l’amour a vaincu Loth”, “l’amour a vingt culottes”.

Euskal Herriko diglosia eskizoglosia ere bilakatu da gutako askoren baitan. Identitate zatikatuek bizi gaituzte. Eta, Sarrionandiak erakutsi duenez, Gimenoren jenialtasun ugarietako bat eskizoglosia hori kalanbur mota berri baten bidez adieraztea izan da, kalanbur elebiduna: soinu-segida berbera, baina esanahi desberdinak euskaraz eta gaztelaniaz. Adibidez:

-A ze artea, hire artea! Adi ari ote dira?

-Asearte, airearte, a diario te dirá.

Psikiatrikoan ingresatuta zegoenean medikuak esaten ziona da gaztelaniazkoa. Eskizofreniaren errealitate gordina adierazten du gaztelaniaz Gimenok. Euskarazkoa, berriz, arteari dagokio, sormenari, gordinkeriatik ateratzeko ahalegin gazi-gozoari. Sarrionandiaren ustez, kalanbur elebidun horien bitartez, elebitasuna gurean dominazio-sistema dela erakusten zuen Gimenok. SkizopozikS izeneko bakarrizketa bat asmatu zuen ermuarrak, goitik behera kalanburrez osatua.  

Ezin Sarrionandiarekin bat ez etorri: “palindromeroa bere burua ulertaraztera itzuli dela uste dut, bere euforia sortzailearekin, gero eta lagun gehiagorekin, eta behin eta berriro itzuliko dela luzaroan”.  

Eibar.org-en irakurleei esker onez, hona hemen informazio pribilegiatua, Gipuzkoaren gainbehera edo bilakaera ortografikoa erakusten duena.

Datua ulertzeko, kontuan hartu behar da joan den mendeko azken hamarkadetan jaioek ez dakitela “ll” ahoskatzen: “oyoa”, “iyuna”… esaten dute; eta Whatsappean eta gero eta toki gehiagotan entzun eta ahoskatu bezala idazten dutela. Batu akademikoz idatziz gero, ostrazismoa.

Ordea, badakite “y” letra ez dela oso euskalduna; eta Whatsappkide horiek oso euskaldunak izan nahi dute.

Orduan, hiperzuzenketak jota, “euriya”, “poliya”, “ogiya”, “berriya” eta “aterkiya” idatzi beharrean “eurilla”, “polilla” (kiroldegia), “ogilla”,  “berrilla” eta “aterkilla” idazten dute.

Egia esan, euskal idazle berritzaile horietako bi baino ez ditut ezagutzen (ez aurrez aurre, testuak bakarrik), Donostiako Whatsapp talde bereko kide baten traizioari esker. 30 urte inguru dauzkate. Hori bai, nire begiekin irakurri ditut mezu horiek, eta ez dira txantxetan idatziak. Eta horixe da mezuak bistan eduki ditudan Whatsapp talde bakarra (alegia, ez da ezinezkoa milaka eta milaka “haundilla” eta “txerrilla” ibiltzea Azpeitillan atzera eta aurrera).

Lagun batek esan berri didanez, Urola-Kostan ere ez da ezohikoa idazkera hori. 

Ikaragarrilla!

Filosofia-azterketetan badira baieztapenak, baina, Anthonny Kennyren zenbaketaren arabera, baita 784 galdera ere, eta 110i baino ez zaie erantzuten. Eta erantzun horietako 70 berariaz dira okerrak. Haatik, erantzun horiek okerrak direla ez da ebidentea, Wittgensteinek ez du abisatzen.

Aurreko sarreraren amaieran aipatu zentzu gabezia horri buruz, ez ote datorren burmuineko eta nerbio-sistemako prozedurak gutxi ezagutzetik galdetuz ekingo dio Wittgensteinek 158. paragrafoari. Horiek zehazkiago ezagutuko bagenitu, ikusiko genuke zein lotura sortu dituen trebakuntzak, eta, orduan, ikaslearen burmuina ikusiko bagenu, esan ahalko genuke: “Hitz hori orain irakurri du, orain sortu du irakurketa-lotura”.

Eta orain, irakurketa-lotura ikaslearen burmuinean ikusteari buruz, Wittgensteinen ohiko erantzunik gabeko galderak eta galderarik gabeko erantzunak: ikaslearen burmuinean ezarri den lotura hori ikusi ahal behar da, zeren nola izan gaitezke bestela hain seguru lotura horren izateaz? Hori horrela al da a priori, edo gertagarria eta probablea besterik ez? Eta gertagarri baldin bada, zein neurritan? Galdeiozu zeure buruari: zer dakizu, bada, gauza horietaz? Baina a priori bada, orduan horrek esan nahi du errepresentazio mota oso bistakoa dela.

Wittgensteinen esanetan, horri buruz gogoetatuz gero, tentatuta geundeke esatera: norbaitek irakurtzen duela baieztatzeko duen benetako irizpide bakarra da jakinaren gainean irakurtzeko ekintza, hizkietatik hotsak irakurtzekoa. “Gizaki batek badaki, jakina, irakurtzen duen edo irakurtzeko plantak baino egiten ez dituen!”

Demagun Ak Bri sinetsarazi nahi diola idazki zirilikoak irakur ditzakeela. Esaldi errusiarra ikasten du buruz eta esan egiten du inprimatutako hitzak ikusten dituenean, irakurriko balitu bezala. Orduan, seguru esango genuke Ak badakiela ez duela irakurtzen eta irakurtzeko plantak egiten dituenean horixe sentitzen duela. Izan ere, inprimatutako esaldia irakurtzearen sentsazio gutxi-asko bereizgarri mordoa dago, jakina; ez da zaila horrelakorik gogoratzea: trabatzea, zehazki begiratzea, oker irakurtzea, hitz-segiden maiztasun handiago edo txikiagoa, eta antzeko sentsazioak.

Era berean, buruz ikasitakoa errezitatzeko sentsazio bereizgarriak ere badaude. Eta Ak, gure kasuan, ez du izango irakurketaren bereizgarri den sentsaziorik; eta bai, ziurrenik, iruzurren bereizgarri diren hainbat sentsazio.

Ez dut uste Wittgenstein aurrekoarekin erabat ados dagoenik. Filosofia klasikoa irakurtzeko inertziak baztertu eta bestelako begiekin irakurri behar dira Wittgensteinen idazkiak, ikusmena eta adimena desberdin darabiltzagun bezala Venusen jaiotza eta Arrainen magia ikusteko. Formari dagokionez ere, XX. mendeko pentsalari petoa baita Wittgenstein.

Ez-irakurtzetik irakurtzera igarotzeko bidean, edo jauzian, jokabide-aldaketa nabarmentzen du Wittgensteinek, etikan bizimodu-aldaketa bezalaxe. Bigarren Wittgensteinengan, filosofia klasikoarekin eta metafisikarekin haustura ezin du bereizi filosofiaren baliabide sintaktiko, semantiko eta erretorikoak bortxatu, desitxuratu eta iraultzetik. Erregimen Zaharreko gramatika deitu izan dena ere apurtu beharra dago, bestela hausnartzeari bidea zabalduko badiogu.

Gutxi esatea da Wittgensteinek tratatu sistematikoari uko egiten diola. Inoiz ez du argi adierazten: hauxe da nire pentsamendua. Berezilariek eztabaidan jarraitzen dute, Filosofia-azterketak dakarrenetik zer den Wittgensteinen ikuspuntua adierazten duena. Bai baitaude irudimenezko aukerak, ikuspuntu jakin zenbaiten parodiak.... Ez da kontraesanak konpontzen ahalegintzen; disimulatzen ere ez. Marratxoz, etenpuntuz, kakoz, harridura-ikurrez josten du orrialdea. Erantzunik gabe uzten dituen hainbat eta hainbat galdera egiten ditu. Galdera-erantzunen segida batzuetan, ergela dirudite bai galdegileak bai ihardesleak, ergelak baina atseginak. Irakurtzeari dagozkion galde-erantzunetan, berdin.

157.  paragrafoan beste esperimentu mental bat proposatzen digu Wittgensteinek: irakurtzeko makina gisa darabiltzagu gizakiak, edota beste izaki batzuk. Helburu horretarako trebatzen ditugu. Trebatzaileak dio batzuk dagoeneko irakurtzeko gai direla, beste batzuk oraindik ez.

Har ezazu oraindik ikasten hasi ez den ikaslearen kasua: erakuts iezaiozu hitz idatzia; orduan noizean behin hots batzuk sortuko ditu, eta halako batean gertatzen da, ausaz eta txiripaz, hots horiek egokiak direla, gutxi gorabehera.

Hirugarren batek ikaslea entzuten du horrelako kasu batean, eta zera dio: “irakurri egin du”. Baina irakasleak dio: “Ez, ez du irakurri; kasualitatez izan da”.

Ordea, demagun ikasle horrek, beste hitz batzuk aurkezten zaizkionean, berriro zuzen erantzuten duela. Denbora baten ondoren, irakasleak dio: “Orain irakur dezake!”.

Orduan, zer gertatu zen lehen hitz harekin? Zer esan beharko luke irakasleak: “Neu nahastu naiz, irakurri baitzuen”, edo “Gero hasi da benetan irakurtzen”? Noiz hasi da irakurtzen? Zein da irakurri duen lehen hitza?

Wittgensteinek dioenez, galdera hori zentzugabea da hor. Ez baldin badugu argitzen: “Edonork ‘irakurtzen’ duen lehen hitza zuzen irakurri dituen 50 hitzeko lehen ilarako lehen hitza da” (edo antzeko zerbait).

“Irakurri”, aitzitik, zeinutik ahoskatutako hotsera doan igarobidearen bizipen moduan erabiltzen badugu, orduan badu zentzurik hark benetan irakurri duen lehen hitz batez mintzatzeak. Esan dezake, adibidez: “Hitz horrekin izan nuen lehenbizikoz ‘orain irakurtzen dut’ sentipena”.

Edo, irakurtzeko makina bizigabeen kasuan —pianolaren antzera zeinuak hots bihurtzen dituen makinaren kasuan, adibidez— esan zitekeen: “Makinan hau eta hura gertatu ez den arte (adibidez, zati hau eta bestea soken bidez lotu diren arte), ez du irakurri makinak; irakurri duen lehen zeinua… izan da”.

Dena den, irakurtzeko makina biziaren kasuan, “irakurtzeak” esan nahi zuen idatzitako zeinuen aurrean honela eta hala erantzutea. Esanahi hori, beraz, arima-mekanismotik eta beste mekanismoetatik beregaina eta independentea zen guztiz.

Irakasleak ezin du gauza handirik esan trebatu den ikasleari buruz: esate baterako, ezin du esan “agian hitz hori irakurria zuen jadanik”. Izan ere, ez dago zalantzarik: irakurri egin du.

Jokabide-aldaketa izan baitzen ikasleak irakurtzen hasi zenean izan zuen aldaketa; eta, Wittgensteinen ustez, “egoera berriko lehen hitzaz” mintzatzeak ez du hor zentzurik.

Filosofia-azterketak liburuko 156tik 173rainoko paragrafoetan Wittgensteinek “irakurri” hitzaren erabilera aztertzen du, eta azterketa horren berri emanik ulertuko dugu gutxi gorabehera zer esan nahi duen izenburuko Filosofia-azterketak horrek. Hainbat esperimentu mental eta hipotesi imajinario sortzen ditu Wittgensteinek irakurtzearen inguruan, eta biziki konplexu, aberats eta estralurtar bihurtzen dizkigu irakurtzeko ekintza zein “irakurri” hitza. Edozelan ere, Wittgensteinek ez du xede nola irakurri beharko genukeen azaltzea, edo zein ote den irakurtzearen funtsa. Esperimentu eta hipotesi horiek irakurtzean egiten duguna ahal bezain zehazki deskribatzeko zaizkio baliagarri.

Ibon Uribarrik Klasikoak bildumarako egin zuen itzulpena hartu dut oinarri. Ia osorik dago bilduma hori sarean eskura. Primeran legoke Wittgensteinena ere ipintzea, paperezkoa aspaldi agortu baitzen.

(Bitxia bezain tristea da, halaber, Euskal Herriko Unibertsitateak arreta handiz argitaratu Koldo Mitxelenaren Idazlan Guztiekin gertatua: hamabost liburuki dira, baina bigarrena baizik ez dago pdf. formatuan salgai. Hain zuzen, Wittgenstein dela-eta Mitxelenak izan zuen disgustua darakutsan liburukia da bigarren hori. Drama: gainerako liburukiak paperean erosi behar, lau bider garestiago, eta etxe txikietan ezin sartu.)    

156. paragrafoari lotuko natzaio sarrera honetan. Wittgensteinek ez du Roman Jakobsonek bezala arreta jartzen soinuaren eta zentzuaren arteko harremanean, ez darabil “irakurtzea” esanahi honekin: “irakurritakoaren zentzua ulertzea”, baizik eta beste hauekin: “idatzitakoa edo inprimatutakoa ahots bihurtzeko ekimena”; “diktatuan idaztea”; “inprimatutakoa kopiatzea”; “musika notak jarraituz jotzea”; eta antzekoak. Beraz, Javier Velazak ohikoa duen graziaz iberiera ozenki irakurtzea, zentzua ulertu ez arren, irakurtzetzat joko luke Wittgensteinek, irakurtzeko era ugarietako bat. Velazak dagienari irakurtzea deritzogu geuk ere, ezta? "Deskodetze" oraindik ez da herrian zabaldu. 

Ondo ezagutzen dugu nola darabilgun eguneroko bizitzan "irakurri” hitza. Alabaina, Wittgensteinek erakutsiko digu nekeza litzaigukeela azaltzea, gaingiroki bada ere,  “irakurri” hitzak gure bizitzan duen funtzio zehatza, eta zein hizkuntza-jokotan erabiltzen dugun, eta nola.

Euskaldun batek eskolan, edo etxean, gurean ohikoa den hezkuntza ezagutu du, eta euskaraz irakurtzen ikasi du. Gero liburuak, eskutitzak, egunkariak, eta abar, irakurtzen ditu. Arazorik ez, ados. 

Hurbildik aztertuz gero, ordea, ikusiko dugu zein desberdinak diren “irakurri” kontzeptupean sartzen ditugun zereginak eta jarrerak.

EGUNKARIA IRAKURRI

Norbaitek egunkaria irakurtzen duenean, adibidez, haren begiak inprimatutako hitzei jarraiki irristatzen dira, hitzok ahoskatzen ditu; edo bere artean baino ez ditu esaten.

Bestalde, hitz jakin batzuen inprenta-forma osotasun gisa jasotzen du; beste batzuk irakurtzeko, aski du bere begiek lehenbiziko silabei antzematea; hitz batzuk silabaz silaba irakurtzen ditu; eta bat edo beste hizkiz hizki.

Ziurrenik, esango genuke esaldi bat irakurri duela, nahiz eta ez ozenki ez bere artean irakurri, ondoren gai balitz esaldia hitzez hitz edo gutxi gorabehera errepikatzeko.

Irakurtzen duen horretan arreta jar lezake; edo, bestela, irakur-makina soil gisa funtzionatu; alegia, ozen eta zuzen irakurri bai, baina irakurtzen duenari arretarik eskaini gabe; are, bere arreta guztiz bestelako kontuetan jarriz (halako moldez non, zer irakurri duen galdetuz gero, ez bailitzateke erantzuteko gai).

UME IRAKURTZEN HASBERRIA ETA IRAKURLE TREBATUA

Aldera dezagun aurrekoa eskolan irakurtzen hasten den umearekin: umeak hitzak irakurtzen ditu, nekez letreiatuz. Hitz batzuk testuinguruari esker asmatzen ditu; edo testua aldez aurretik buruz daki, neurri batean bederen. Irakasleak orduan dio hitzak ez dituela benetan irakurtzen, eta kasu batzuetan haiek irakurtzeko plantak egiten dituela.

Ume hasberriaren irakurtze-moldea kontuan hartuta, Wittgensteinek dio prest legokeela esateko irakurtzea dela jakinaren gainean egiten den gogo-ekimen berezi bat.

Ikasleaz esan ohi dugu: “Hark beste inork ez daki, noski, benetan irakurtzen duen edo hitzak buruz esaten dituen”. (Wittgensteinentzat, oso problematikoa da “hark beste inork ez daki” hori, baina beste testuinguru batean aztertuko du problema hori.)

Bestalde, inprimatutako hitzen baten ahoskatzeari dagokionez, ez da ezinezkoa gertaera berberak sortzea irakurtzeko “plantak egiten” dituen ikaslearen gogoan eta “benetan irakurtzen duen” irakurle trebatuaren gogoan.

TREBATUAREN ETA HASBERRIAREN GOGO-MEKANISMOEN DESBERDINTASUNA EZ DA HIPOTESIA BAIZIK

Dena den, “irakurri” hitza modu desberdinean erabiltzen dugu irakurle trebatuaz ari garelarik, edota ume hasberriaz. Litekeena da ezinezkoa ez izatea prozesu berberak gertatzea irakurle trebatuaren eta ikasle hasberriaren buruetan, baina Wittgensteinek esan nahiko luke irakurle trebatuaren eta hasberriaren gogoan gertatzen dena, hitza ahoskatzen dutenean, ezin dela berdina izan.  

Eta zuzenean kontziente zaien horretan alderik ez balego ere, orduan lan inkontzientean bai, diferentziak behar luke egon; baita burmuinean ere.

Wittgensteinek esan nahiko luke bi mekanismo desberdin ditugula hemen. Eta horietan gertatzen denak irakurtzea eta ez-irakurtzea bereizten dituela.

Edozein gisaz, mekanismo horiek ez dira hipotesiak baino, Wittgensteinek darabiltzan ereduak, hautematen duen hori argitzeko eta laburbiltzeko.

Branka aldizkariko “Hizkuntza eta erresuma” berean, gizarteko harremanetan mintzabide den eta ez den aldetik ere aztertuko du Txillardegik hizkuntzaren eta estatuaren arteko harremana.

Geografiaz gain, estatuak sortzen eta ebakitzen ditu giza harremanak, lotzen eta bereizten du jendea.^[1] Irun da Gipuzkoako herririk erdaldunena; euskararen erabilera Hendaian %0,43koa zen 2011n. Alderatu Hendaiako tren-geltokiko kioskoan eta Irungoan salgai dauden aldizkarien hizkuntzak.

Estatuak ahalegindu dira iparraldeko eta hegoaldeko euskaldunen arteko harremanak eteten, galiziarren eta portugaldarren artekoak bezalaxe, edota flandestarren eta holandarren zein alsaziarren eta alemanen artekoak. Armadek ezarririko mugek bereizi dituzte elkarrengandik herrikideak. Zentzu horretan, eta beste askotan, giza harremanak politikaren eta estatuaren mendeko dira:

«Horregatik hizkuntza ere, sustraietik beretik, erresumari datxekon instituzioa da. Erresumaren sortzeari, hiltzeari eta zatikatzeari, hizkuntzaren sortzea, hiltzea eta zatikatzea darraizkio».^[2]

Estatuaren hizkuntza ofiziala erabiltzen eta erabilarazten da politikan, gobernuan, legegintzan, burokrazian. Administrazioan ere mintzarazten da: polizia, posta, epaitegiak.^[3] Euskal Herriko udal batzuk euskaraz jarduten saiatu bezain laster heldu zaigu epaile eta sindikatu batzuen jazarpena. 

Ekonomiari dagokionez, gailen ibiltzen da estatu-hizkuntza enpresan, industrian, merkataritzan, portuetan, garraioetan, bankuetan, jatetxeetan. Berriki, EAEko lehendakaria enpresaburu batzuen aurrean espainolez mintzatu da. Arazorik ez. Baina euskaraz hasi orduko eten diote eztarri-garbitze, eztultxo eta eztultzar espainolekin.

Armadan eta elizan ere, errukirik gabe baliatzen ditu estatuak hizkuntza ofizialaren aldeko iskiluak.^[4] Armada: Bermeoko psikiatrikoan interno dagoen euskaldun elebakar izanaren kasua. Soldaduska egitera Guadalajarara bidali zuten eta hango mandoek eragin zizkioten arazo psikolinguistikoengatik dago barruan betiko. Elizari dagokionez,  Hondarribiko lekaime klaratarraren kasua dugu. Guraso baserritarrek ia ez zekiten gaztelaniaz. 19 urte zituela moja sartu, eta gogor ezarri zioten deseuskalduntzeko protokolo eraginkor bat. Non eta Arizkungo komentuan. Botoa nori eman ere hierarkiak erabakitzen zion, eta, harritzekoa, inoiz ez zen izaten estatuaren hizkuntza-politika pittin bat kordokatzen zuen alderdiren baten aldekoa, kristau petoa izan arren.

Hedabideen inguruko politika ere nabarmen izaten da estatu-hizkuntzaren aldekoa.^[5] Hizkuntza ofizialean mintzo diren idazleen, intelektualen eta liburuen propaganda egiten dutenak dira dirulaguntzarik oparoenak jasotzen dituzten hedabideak; mendeko hizkuntza erabiliz gero, nagusitasun horri oztopo seriosik jarriko ez diotenak izango dira sarituak. Arrisku txiki bat sumatu orduko, Euskaldunon Egunkaria itxiko dizute. Txillardegik Marxen ideia famatua poxi bat egokitu, eta dio nagusitutako hizkuntza ez dela nagusien hizkuntza baizik.^[6]

Halako egoera diglosikoetan, bizitza aurrera ateratzeko erabili behar den hizkuntza estatukoa da. Bizi-beharrez, egiazko mintzabidea estatuak bultzaturikoa da. Harreman horietatik guztietatik kanpo dagoen hizkuntza ezin izan daiteke mintzabide eta lanabes, ezin du bere funtsezko eginkizuna bete. Orduan, zertarako iraunarazten ahalegindu? Txillardegi: «Zer egin dezake herri batek egoera horretan, bere naziotasunaz ahalik eta lasterren lotsatu eta higuindu baizik?» De Manen metafora honen bitartez adieraziko du bere etsipena: hizkuntza arrotzean gobernatua den herria da etsai armatuaren kontra bere burua babesteko esku garbiez gain deus ez duen pertsonaren antzekoa.^[7]

Hizkuntza bat ez da eguneroko mintzabide bilakatzen errukia piztuz, are gutxiago estatu arrotzaren morrontzan, baizik eta nagusitasuna lortuz politikan, administrazioan, ekonomian, hezkuntzan, osasungintzan eta giza harremanak gauzatzen diren toki orotan. Oilo-azala jartzen dute Txillardegiren konparazio hauek:

«Arras nagusitzen ez bada, alperrik da negar egitea: hizkuntza hori galdu egingo da. Are gehiago: beharrik galdu! Ebakitzeko balio ez duen labanak, edo itsasoa gurutzatzeko balio ez duen ontziak, ez batak ez besteak dute beren eginkizuna betetzen; eta, noski, gupidarik gabe zokoratu egiten dira, eta ahantzi. Gauza bera gertatu ohi zaio mintzabide ez den hizkuntzari».^[8]

Euskal estatua laster lortzen ez badugu, gure herriarenak egin du. Berandu baino lehen suntsituko digute Euskal Herria. Gure eguneroko bizitzan euskara nagusitu dadin, bide bakarra dakusa Txillardegik: euskara bilakaraztea estatuko hizkuntza bakar; eta legea euskararen alde jartzea. «Nagusitu diran hizkuntza guziek hori egin dute. Eta hau egin ez dutenak, galdu egin dira». Horixe irakatsi dio Txillardegiri kondairaren azterketak.^[9]

Ez baita aski euskal estatua. Gainera, euskal hizkuntzaren eta kulturaren zerbitzuko jarri behar da. Bestela, geuk hilko beharko genuke euskara, eta Espainian eta Frantzian urtu.^[10]

Euskaldunen herria jabetu behar da estatuaz, eta Frantziaren eta Espainiaren mendekotasunetik askatu. Hala ere, euskal estatu librean erdara nagusituz gero, askatasuna egongo da, bai, baina arrotzentzat. Eta, Txillardegik dioenez, kanpotarren eskubideak errespetagarriak dira, ez dago dudarik. Baina bertakoenak ere bai!

Euskal estatu librea euskararen zerbitzura: horra Txillardegiren giltzarria.^[11]