Muskuiluak, muxilak, mutxiloiak... eta mojojoiak

Hasteko, muskuiluak, muxilak eta mutxiloiak

Molusko bibalbioak dira muskuiluak (Mytilus edulis). Mejillón gaztelaniaz; moule frantsesez. Eta euskaraz? Tarteka-marteka berpizten den eztabaida da mutxiloi edo mojojoien hau, non eta nola izendatzen dugun molusko gozo hau. Tira, hemen zenbait datu eztabaidan jarraitzeko (karrakela eta magurioekin egin antzera).

Hasteko, ohar bixkor bat: itsasoko espezien euskal izen zaharrak galdetzeko, arrantzale herrietara jo behar dugu. Ez du balio barrualdean galdetzeak. Kostaldeko hiztunek kaioak, karramarroak, lanpernak eta ubarroiak dituzten bitartean, barrualdekoek gabiotak, kangrejoak, perzebeak eta kormoranak dituzte maiz, herririk herri egin ditugun galdeketetan sarri-sarri jaso izan dugun bezala. Berdina gertatzen da mejilloien eta mulen kasuan ere; begiratu beheko mapa, Hizkeren Atlasetik jasotakoa, eta ikusiko duzue barrualdean mejillon (mejillon, mejilloi, mejilloe) eta mula nagusitzen direla nabarmen.

Hartara, kostaldeko herri nagusietara jo beharko dugu euskarazko forma zaharren bila (Getxo, Bermeo, Ondarroa, Getaria, Orio, Donostia, Hondarribia, Ziburu...), non hainbat aldaera azalduko zaizkigun, 2 multzo zabaletan batu daitezkeenak.

• Bizkaiko kostaldean, sartaldetik sortaldera, forma hauek aurkituko ditugu: muxil, muxila, muxilo, muxillo, muxille, muxulo, mutxiloi... Halaxe jaso da Bizkaiko kostaldeko eskualde guztietan, Uribe Kostan, Busturialdean zein Lea-Artibain. Seguru asko, latin arrunteko *muscellio-tik edo eratorritakoak izan daitezke.
• Gipuzkoan eta Lapurdin, ostera, muskuilu eta bere aldaerak erabiltzen dira, besteak beste, muskulo, muskulio, muskillo, mosklo, muzkullu,... Beharbada, latinezko muscŭlus hitzetik (edo horren aldaeraren batetik) eratorria. Euskara baturako ere horixe izan da mejillón/moule moluskua izendatzeko estandarizatutako hitza: muskuilu.

Jatorriz latinetik eratorritakoak izan daitezke, hortaz, muxila zein muskuilu, baina euskarak aspaldi bere eginak eta euskarazko hiztegi eta bildumetan ehunka lekukotasun utzi dituztenak.

Euskal kostaldeko panorama orokor horretan, Lekeitio aldea da gaur egun salbuespen nabarmenena, mojojoi hitzak (mojojoi, mojojo zein mokoko) leku zabala hartu duelako, gutxienez azken bizpahiru belaunaldietan. Hala ere, azpimarratu behar da, R. M. Azkue hizkuntzalari lekeitiarrarentzat (1864-1951) mojojón gaztelaniazko hitza dela, eta ez euskarazkoa. Bere hiztegi ezagunean muskulu, muskillo, muxila eta mutxiloi dauzka jasota, gaztelaniazko "mojojón" ordainarekin.

Eta Lekeitioko ohar horrek bigarren puntura garamatza, mojojoi hitzaren hedadura eta jatorrira, alegia.

Mojojoi hitzaren jatorria eta hedadura

Hasteko, esan dezagun mojojoi hitzak euskaraz ez daukala lekukotasunik Bizkaitik kanpo. Are gehiago, Bizkai mendebaldeko berba ematen du, ia erabat. Eibarren eta Deba Ibar osoan, esate baterako, bizkaieraren sortalde honetan, ez dago mojojoi hitzaren inongo lekukotasunik, ez hiztegietan, ez ahoz jasotako lekukotasunetan; Arratian eta Artibain ere oso erabilera murritza izan du, eta Durangaldean ere ez erabatekoa.

Lehen begiratuan, ematen du mojojón jatorriz Cantabria-Bilbo inguruko aldaera erromantze bat dela, seguru asko latinezko muscellio-tik eratorria (Corominasen arabera) eta mocejón forma arautuarekin lotua. Azken horrentzat honako etimologia proposatzen du RAEk: Del lat. *muscellio, -ōnis, de muscellus, dim. de muscŭlus.

Hedadura zabala izan du Santander aldean eta Bizkaia sartaldean (Araba barne) eta lehenengo lekukotasunak aspaldikoak dira (moçojon, 1508an, adibidez; ikus, "Léxico vizcaíno, siglos XIV-XVI", Isasi et al. 2005).

...porque a cabsa de sacar ostrias ni moçojones en la puente (Plentzia, 1508).

Besteak beste, mojijón aurkituko dugu Bilbo aldean, baita gaur egun ere (Santurtzin, Portugaleten,...), mocejón Cantabrian eta Bizkaian bertan, moxigón Asturiesen, mozojón inguru guzti horretan..., gutxienez XVI. gizalditik. Forma guztiak jatorri bereko aldaerak lirateke Corominasen arabera eta RAEk mocejón dakar jatorrizko forma estandar gisa. Lexicon del bilbaino neto liburuak ere (Arriaga, 1896) mojojón eta mocejón jasotzen ditu, biak ere jatorri bereko hitzak direla aipatuz.

Hedadura geografikoa eta forma begiratuta, hortaz, erromantzea da (edo dira) mocejón, mozojón, mojojón eta mojijón horiek, Bizkaia-(Araba-)Cantabria aldeko aldaera zaharrak. Seguru asko, hainbat mendez, Kantaurialde honetako gaztelaniazko forma nagusi eta bakarra izango ziren, mejillón portugesetik jasotako mailegua baita.

Goian aipatutako etimologiak egia balira, latinezko hitz batek edo hitz multzo batek (muscŭlus; muscellus; *muscellio, -ōnis), hiru bide jarraitu zituen Euskal Herrian (ziurrenik, garai ezberdinetan):

• Mocejón/mojojón... eman zuen erromantzez Cantabrian eta Bilbo aldean.
• Muxila/mutxiloi... euskaraz Bizkaian.
• Muskuilu/muskulo... euskaraz Gipuzkoan eta Lapurdin.

Baina tira, etimologiak beti dira arriskutsu, are gehiago ni bezalako ezjakinen esku lagatzen badira.

Gaztelaniazko mojojónetik euskarazko mojojoira.

Hortaz, erromantzez sortu eta erabili izan zen jatorriz mojojón. Ados. Eta noiz igaro ote zen euskarara? Ez da erraza galdera horri erantzutea, baina esango nuke ez dela aspaldi izan (ez bada antzinako Bilboko euskarara). Izan ere, euskarazko hiztegietan ez da jaso, ez zaharretan, ez berrietan (bizkaierazko Labayru hiztegi modernoa da salbuespena). Aintzat hartu beharrekoa da, oraindik ere muxille erabiltzen dela Uribe Kostan, baita Bilbo aldameneko Getxon ere.

Erabilera aldetik ere, ez dirudi euskarazko tradizioan erabili izan den hitza denik, ez baitago inolako lekukotasunik, ez Orotariko hiztegian, ez XX. mendeko corpus estatistikoan, ez Ahotsak.eus webgunean ere. Herri hizkeren atlasaren arabera, ostera, hedadura zabal samarra dauka Bizkaian, Bilbo-Uribe inguruan ez ezik, baita Busturialdean eta Lea-Artibain ere.

Hortaz, ezin da zahar-zaharra izan euskaldunon erabilera (ez daukagulako inolako erreferentzia historikorik), baina ezta berri-berria ere (hedadura zabal samarra lortu duelako). Esango nuke, XX. mendean zehar, eta gehienbat mende erditik aurrera, indartu izan dela bere erabilera, garai batean Bilbo inguruko berba zaharra zena beste zenbait eskualdetara hedatuz, beraneante bilbotarren (eta gaztelaniaren) kolonializazio prozesuarekin batera.

Horra, ba, nire bi xemeikoa, eztabaidan jarraitzeko. ;)

Herri hizkeren atlasa.