La Mancha hezea, txoritarako inguru berezi eta aberatsa

Complejo lagunar de Alcázar de San Juan

La Veguilla (Alcazar de San Juan). Mantxako urmaelik ezagun eta garrantzitsuenetakoa. Uretan ez ezik, inguruko lurretan ere espezie interesgarri franko aurki daitezke. Txori-behaketarako nahiko ondo prestatuta dago La Veguilla (behatoki egoki samarrak, ibilbideak markatuta...). Espezie interesgarri batzuk ikusteko primerakoa da Veguillako urmaela (flamenkoak, koartza mota ugari, zingira-mirotzak, lezkariak,...), bereziki galtzeko zorian izan ziren eta oraindik mehatxatuta dauden ahate buruzuriak eta zertzeta marmolaireak.

La Veguilla ondoan, Complejo lagunar de Alcázar de San Juan izeneko naturgune babestuan, beste 2 aintzira ere badaude. Laguna de las Yeguas (udan lehortu egiten da, zeharo) eta Laguna del Camino de Villafranca. Azken hori oso zabala da eta primerakoa zankaluzeak (limikoloak) eta larido-esternidoak (itsas enarak, txenadak, kaioak, antxetak...) behatzeko. Hala ere, hezegune honetan hegaztiak behatzea zailagoa da, ez dagoelako behatokirik eta errepideak ur-bazterretik urrun samar geratzen direlako, oro har.

La Veguillako aintzirak dozena erdi behatoki ditu, gehienak nahiko toki egokian kokatuta eta egoera onean.

Lezkari arruntak (Acrocephalus scirpaceus) La Veguillako bazter guztiak betetzen ditu bere kantuarekin.

Ahate buruzuria (Oxyhura leucocephala) galzorian egon zen duela urte gutxi. Azkenaldian bere populazio egonkortzen eta hazten ari da. Mantxa Hezea da espezie hau behatzeko tokirik onenetakoa.

Zertzeta marmolairea (Marmaronetta angustirostris) ere mehatxatutako espeziea da. Alcazar de San Juanen eta aldameneko Pedro Muñozen espeziea berriro sartzeko programak arrakasta izaten ari da.

500 flamenko baino gehiagoko taldea La Veguillan lotaratzen.

Tablas edo Tablillas del Záncara

Alcázar de San Juan hegoaldean dago Tablas del Záncara naturgunea, Záncara eta Gigüela ibaiek bat egiten duten lekua (Junta de los ríos izenez ere ezaguna). Lehenengoak ur geza darama, bigarrenak gazia, eta biak elkartzean, ezaugarri ekologiko berezi eta aberatsak dituen naturgune zoragarria sortzen da inguru zabal honetan.

Zoritxarrez, gaur egun erabat txikituta dago jatorrizko urmaela. Garai batean 3.500 hektarea estaltzen zituen urak bi ibaien arteko eremu honetan; gaur egun 150 hektarea besterik ez dira, urterik euritsuenetan.

Jatorrizko altxorraren adibide txiki bat besterik ez da geratzen, beraz, gizakion eraginaren ondorioz, baina hegaztientzat oraindik leku garrantzitsua da, bere txikitasunean. Karrakak, argi-oilarrak, basoilo txikiak, erle-txoriak, Naumann etxe-belatzak, atalarrak, galeperrak, eperrak, usapalak... erruz ikusten dira bazterrotan. Gehienbat goizeko lehenengo orduetan, jakina. Gipuzkoar batentzat, leku exotikoa, zeharo.

Ugaztunen artean untxiak dira ugarienak. Ehunka ikus daitezke edozein parajetan. Hainbeste untxi egonda, arraroa egin zitzaidan hain harrapari gutxi ikustea (arrano ertain eta handientzat paraje egokia izan zitekeen, baina ez nuen bakar bat ikusi; beharbada habia egiteko leku egokiak faltako zaizkie).

Naumann belatza (Falco naumanni), espezie migratzailea, iberiar penintsulako harrapari txikienetakoa. Kolonia txikietan kumatzen dira, batez ere gizakion eraikuntzetako zuloetan (etxe-belatza ere deitu izan zaio Naumann belatzari; izen egokia iruditu zait beti).

Karraka europarra (Coracius garrulus), nire espezie gustukoenetako bat. Jatorri afrikarreko espezie honen urdin dirdaitsuak kolorez betetzen ditu Europa hegoaldeko ordokiak.

Atalarra (Burhinus oedicnemus), gure "Juanito txistularia", halaxe entzuten delako goizalde eta ilunabarretan, txistulari, liruli-liruli.

Esango nuke azkenengo kuku mottodunak XX. mendean ikusi nituela. Ederra izan da espezie hau berriz ikusi ahal izatea (6-8 ale ikusi nituen), espezie iheskor hau ondo behatzea gaitza den arren.

Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca)

Hezegune gehienak Ciudad Realeko probintzian dauden arren, salbuespen den Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca) da lurralde hauetako naturgunerik gomendagarrienetariko bat. Babestutako naturgunea da, batez ere hegazti negutar eta migratzaileentzat duen garrantziagatik.

Bizpahiru arrazoi aipatuko nituzke Manjavacaserako bisita aholkatzeko. Garrantzitsuena: txenada mokobeltz (Gelochelidon nilotica) kolonia ikusgarria dauka eta espezie hau ikusteko leku paregabea da. Gainera, inguru osoa ere aberatsa da, alboan dituen landa eta lur-sailekin, eta bionaniztasun handia dauka. Bukatzeko, 8 kilometroko perimetroari itzulia emateko bidexka bat dauka (oinez, bizikletaz edo kotxez) eta pare bat behatoki ere baditu. Leku eder bat txoritan jarduteko.

Manjavacaseko hezegunea da Mota del Cuervoko urmaelik zabalena eta ur gehien izaten duena (udan gutxi), baina bere inguruan beste 4-5 aintzira txikiago ere badaude, tarteka baizik ureztatzen ez direnak: Sánchez Gómez, Alcahozo, La Dehesilla, Navaluenga eta Maljarejo. Aintzira-multzo osoa eta bere inguruko eremu guztia daude babestuta.

Txirritxo handia (Charadrius hiaticula), Europa iparraldean, Eskandinabian, Siberian, Groenlandian... kumatzen den espeziea, lotsabako eta lasai, Manjavacasen.

Complejo Lagunar de Manjavacas (Mota del Cuervo, Cuenca). Udan nabarmena da aintzira hauetako gehienen gazitasuna.

Mantxako hezegune gehienetan aurkituko ditugu flamenkoak, aintzira gazi hauetan ingurune egokia aurkitzen baitute elikatzeko eta ugaltzeko.

Daimiel eta Navaseca

Mantxa heze honetako padura eta hezeguneen arteko izen nagusia eta ustezko izarra da Daimiel. Parke Nazionala, ZEPA, Biosferaren erreserba... babes teoriko guztiak ditu eta sekulako potentziala daukan eremua da... baina burua altxatu ezinda dago 1990. hamarkadatik. Lehorreko labore tradizionalen ordez sail ureztatuak ezarri dira azken hamarkadetan Mantxako eskualderik gehienetan eta Daimielgo Tablak urez hornitzen dituzten akuiferoak gero eta okerrago daude. Daimiel urik gabe ari da geratzen; eta, urik gabe, bizitza ere badoa.

Horren ondorioz, garai bateko aberastasuna galtzen jarraitzen du Daimielek eta itxura pobrea dauka ia beti, zer esanik ez udan.

Daimiel pobrearen alboan, ostera, ezusteko ederra ematen du bere arreba txikiak, Navasecak. Daimiel herri alboan dago eta, urte guztian zehar daukanez ur-maila egonkorra (E.D.A.R.eko urak jasotzen ditu), une honetan oso leku egokia da Navaseca txoriketarako. Perimetro guztia egin daiteke oinez (4-5 km) eta hagitz ongi dago egokituta hegaztiak behatzeko, behatoki on bezain ugariak dituelako. Ingurumari hauetara hurreratzen den txoriburuarentzat must bat da Navaseca.

Navasecan oso erraz ikus daitezke hainbat espezie urtar interesgarri (flamenkoak, beltzaranak, ahate buruzuriak, uroilo urdinak, abozetak, mota guztietako zankaluzeak...) eta bere inguruko lur-sailak ere oso erakargarriak dira txorizaloentzat, gangak, atalarrak, erle-txoriak, mozoloak... eta abar ikusteko. Ezusteko ederra izan zen Navaseca.

Navasecako naturgunea, leku aparta txoriketarako.

Mozolo arrunta (Athene noctua).

Uroilo arrunta (Gallinula chloropus), espezie ugaria hezegune guztietan. Uroilo urdinik ez nuen ikusi, ostera.

Antzara hankagorriztak (Anser anser) habiagile arruntak dira Manjavacasen.

Mantxako hezegunerik egokiena da Manjavacas txoriak behatzeko. Perimetro guztia egin daiteke oinez eta dozena erdi behatoki daude bertan. Ur-maila egonkorra da urte guztian zehar eta hegazti populazio handiak ikus daitezke urtaro guztietan, ber-bertan.

Daimiel lehor zegoen 2021 uda honetan. Zoritxarrez ohikoa da hori Daimielen, baita beste urtaro batzuetan ere, naturgunearen kudeaketa negargarria dela eta.

Murgilari arrea (Aythya nyroca). Galzorian dagoen espezie. Daimielen hazi egiten dituzte eta inguruko hezeguneetan askatzen.

Behatokia Daimielen.

Lagunas de Villacañas

Alcázar de San Juan eta Villacañas arteko pareje zabaletan 3 urmael edo aintzira daude, hirurak ere elkarren ondoan eta oinez bisitatzeko moduan. Taray, Peñahueca eta Tirez dira hiru aintzirok.

Azkenengo biek, Peñahuecak eta Tirezek, ur gutxi izaten dute eta udan erabat lehortzen dira. Laguna del Taray, ostera, Mantxa osoko hezegunerik garrantzitsuena da, bai hedaduraz, bai balio ekologikoei dagokionez. 

Tarayko aintzira oso egokia da sternidoak behatzeko, adibidez. Txenada, antxeta eta itsas enara espezie mordoxka beha daiteke bertan, besteak beste, itsas enara musuzuria (Chlidonias hybrida) aintzira hauetan kumatzen den eta oso ugaria den sternido txikia.

Hala ere, Tarayko aintzira honek baditu zenbait arazo, hegazti-behaketa zailtzen duena. Ez nuen aurkitu ez behatokirik, ez ibilbide zehatzik; distantziak handiak dira; ur-bazterra landaretzaz beteta dago eta oso zaila da hezegunea ganoraz ikustea eta hegaztiak aurkitzea; enpresa pribatu batek kudeatzen ditu hezegune honetako behatoki egoki bakarretakoak (sarbideak kontrolatuta dituzte); uraren kalitatea eta kudeaketa, Mantxako gainontzeko hezeguneetan bezala, ez da behar bezain ona.

Hori esan ondoren, esan behar dut goiz ederra igaro nuela paraje hauetan eta Taray eta Peñahueca arteko lurrak ere oso interesgarriak direla Euskal Herrian ugariegiak ez diren zenbait espezie lasai eta gustura behatzeko, hala nola, atalarrak, alaudidoak, erle-txoriak, argil-oilarrak, karrakak, gangak, hegaberak, zingira-mirotzak, bele txikiak eta abar.

Itsas enara musuzuriak (Chlidonias hybrida) ikusteko toki ezin hobea da Tarayko aintzira. Argazkia: J.M. Garg, CC BY-SA 4.0.

Hegabera (V. vanellus) Tarayko aintzira inguruan. Hiruzpalau ale ikusi nituen eta, euren jarreragatik, esango nuke euren kumeak inguruan zebiltzala eta zaintzen ari zirela. Hegaberek lurrean egiten dute habia.

Peñahuecako aintzira. Udan gatza besterik ez da geratzen. Hala ere, toki polita da txoritan egiteko, estetikoki ez ezik, baita hegazti ugari ikus daitezkeelako ere. Alaudidoak, karrakak, erle-txoriak, argi-oilarrak... dozenaka ikusi ahal izan nituen.

Landa-txolarrea (Passer montanus), nahiko espezie ugaria oraindik Ciudad Realeko landa eremuetan, Euskal Herrian ez bezala.

Campo de Criptana eta Pedro Muñoz  arteko parajeak

Alcázar de San Juanetik ekialdera, Cuencako mugaraino, labore-sail zabalak aurkituko ditugu, Campo de Criptana eta Pedro Muñoz herrien bueltan. Hiru herri horiek osatzen duten eremua ere toki ona da txoritan ibiltzeko.

Negu partean (eta udaberrian), zalantza barik, Pedro Muñoz herrian dauden hezeguneak dira lekurik interesgarrienak. Hiru aintzira dira: Laguna del Pueblo, Retamar eta Navalafuente. Jatorriz aintzira endorreiko gaziak ziren hirurak. Azkenengo biak halaxe dira oraindik, jausitako euriaren arabera betetzen direnak (ez urtero) eta udan idor-idor geratzen direnak. Pedro Muñoz herrian bertan dagoen Laguna del Puebloren ezaugarri fisiko-kimikoak eta ur-emaria, ostera, erabat aldatuta daude. Ur gezarekin betetzen da, EDAReko emariarekin. Horren ondorioz, urte guztian dauka ura eta fauna interesgarria, baina jatorrizko ezaugarriak erabat ditu galduta. Inguru hau, beraz, batez ere azarotik apirilera bisitatzea aholkatzen da.

Pedro Muñozeko aintzirekin batera, beste hainbat ere aurkituko ditugu Alcázar de San Juan, Campo de Criptana eta Pedro Muñoz artean. Esate baterako, Salicor, Carros eta Pajares. Udan lehortu egiten dira, baina neguan leku interesgarriak izan ohi dira.

Uda partean, hezeguneak baino interesgarriagoak dira hiru herri hauen inguruko landa-soroak eta labore-sailak. Paraje horietako espezieak behatzeko toki aparta da eta erraz aurkituko ditu txoriburuak basoilo handia eta txikia, ganga azpizuriak, atalarrak, mirotz urdinak, arrano txikiak...

Basoilo handia (Otis tarda).

Basoilo txikia (Tetrax tetrax).

Azeria Pedro Muñoz herriko aintziran. Ez ninduen ikusi eta ia-ia hanketaraino hurreratu zitzaidan. Ederra sustoa hartu zuena!

Bele "begiurdin" txikia (Corvus monedula).

Haize-erroten herria da Campo de Criptana (Ciudad Real). Ezin esan Mantxako herri gehienak politak direnik; Campo de Criptanako alde zaharra eta goikaldea gozagarriak dira, ordea.

Beste hezegune, urmael eta paraje batzuk: Quero, Villafranca, Lillo, Villacañas eta Campo de Calatrava eskualdea

Nire 5 eguneko egonaldiak ez zidan eman aukerarik Mantxako hezegune eta paraje guztiak miatzeko, jakina. Goian aipatu ditudan tokietaz aparte, beste hauek ere interesgarriak izan daitezke..

• Lillo herri inguruko aintzirak, iparraldean, Toledoko probintziaren mugan: Longar, Altillo Chica, Altillo Grande eta Albardiosa.
• Humedales de Villafranca de los Caballeros. Gizakiak erabat moldatuta, hondartza, jatetxe eta beste hainbat azpiegiturarekin. Neguan interesgarriagoak izan daitezke, jenderik gabe. Udan familien aisialdirako gune dira.
• Villafranca: bainurako eta aisialdirako egokitutako aintzirak dira, hegaztien ikuspegitik ez bereziki interesgarriak.
• Laguna grande de Quero. Normalean lehor dago eta landa-lurrez inguratuta dago.
• Ciudad Real erdi-hegoaldean badira hegaztiak ikusteko beste leku batzuk ere (lautadetako hegaztiekin eta urtarrekin batera, baita errupikola eta harrapariak ere, esate baterako), baina ez nuen astirik izan. Hurrengorako gelditu dira Poblete ingurua eta Calatrava eskualde osoa.

Behatokia Tablas del Záncarako hezegunean. 1960 arte lautada hauek urez estaltzen ziren euri-sasoian. Garai hartako 3500 hektareetatik, gaur egun 150 hektarea soilik dira neguan ureztatzen direnak. Desastre bat.

Ekaitza Manjavacaseko pasabidean.

Mantxa hezean behatutako hegaztiak (2021eko ekainean)

eBird aplikaziotik erauzitako laburpena.