Bestalde, nere gustoko gauzia lantzen jok idazliak: garai bateko bizimoduen rekreaziñua, kaso honetan XVIII mende hasierakua. Giro sozial ezbardiñetan gaiñera: Londresko kale pobre bat - Flandriako burrukazelaixak - Eguzki Erregian kortia (eta Stuart erbesteratuena).
Katarsia
Liburu honek irakorketa bikotxa jaukak neretako.
Batetik, Julen/Izar neure loibia danez, bizitzan izandako elipsis haundi bat betetzera datorrelako. 7 urtez (2007-2014, ointxe kontsultau juat artxibua), “Joanesen” eta “Maitaneren” barri indirektua baiño ez najuan izan; nere oroimenetan ume txiki politt batzuk izatetik, nere alturako gazte izatera pasau zittuan, zuzenian, halako huts sentsaziño batekin. Nere buruan, gatxa egitten jataan orduko umiak eta oingo gaztiak pertsona berak zirala irudikatzia. Liburu honek, esango najeukek, identifikaziño hori egitten lagundu nabela. Alde honetatik:
-
Biktimaz (ez biktimismoz) betetako liburua dok hau. Baiña modu errukitsuan tratauta jagozak. Positiboki, azken fiñian. Ez dok mendekua nagusitzen, eta azken zatixian harreman destruktibuak bide onera eruateko aukeria dagola ikusten da.
-
Maiten gurasuak, beti hain atsegiñak egin jatazenak, barriro topatzia plazerra izan dok. Ez najenkixan Irungo amama Maiteri gurasuak euskeraz apropos erakutsi ez zetsenik, Francon denporan ha babesteko; Eibarko amama Adelan kaso berbera, orduan.
-
Argi ikusten dok liburuan katarsi papela: zalantzak, ezinttasunak eta frustraziñuak agerixan lagatzia. Irakorketia perturbadoria dok zati batzutan; baiña azkenian, atsegiña dok noraezian dabillen pertsona bat norabidia zehazteko bidian doiala ikustia. Eta bere inguruan miñez bizi izandako harremanak sendatzen doiazela. Ondiok bidia amaittu barik jagok, jakiña. Beraz igual liburu honen beste kapitulo batzuk ikusiko jittuaguz etorkizunian. Onerako izan dadilla!
Bestetik, nere begi kritikua dago. Ez juat zorrotzegi jokatu nahi, pertsona batek hain liburu pertsonala idazteko eta argitaratzeko ausardixia bildu dabenian, begirune pixkat bat bihar jok, eta dana dalakua goxotasunez adieraztia. Baiña, era berian, nere antzerki garaittik jakixat, artista batek hazteko bihar daben ezinbesteko elementua dala kritika zorrotza. Alde horretatik:
-
Hizkera hautua berezixa dok: gehixena euskeraz bada be (baiña ez batueraz; ezin juat gehixago zehaztu, handik aldeko euskalkixak ez jittuadaz ondo ezagutzen), euskañolezko dialogo asko jagozak. Uste juat hau errealidadera gehixago lotzeko izango dala. Igual baliabide ona dok familiakuoi begira, baiña esango najeukek ez dabela laguntzen publiko orokorrera aillegatzen.
-
Hori kenduta, oro har testua txukun idatzitta jagok -harrittu nauk alde horretatik, onerako- eta irakortzeko atsegiña dok. Umetako flashbackak oingo historixiakin zatikatzian errekurtsua oso eraginkorra begittantzen jatak, nahiz eta azken zatixan (flashbackak orainaldira hurreratu ahala) bereizteko gatxaguak izan.
-
Txatal laburrez gain, liburuan maketaziñua eta irudixak be -oso ederrak- irakorketia eroso egitten juek.
-
Oskar aittan dialoguekin barre asko egin juat, gure hizkeria Julenen belarrixetan zelan aditzen dan erakusten dabelako! (baiña hurrengo ediziñorako, Eibarko azpieuskalkixa kontrolatzen daben zuzentzaille baten laguntzia eskatzia hobeto).
-
Azkenik, liburua oso pertsonala dok (gurasuen banaketa traumatiko bat bizi izandako umia > bere burua aurkittu nahi eta ezinda dabillen gaztia) baiña, amama Isabelen familixako dokumentalakin gertatu jakun modura, oso unibertsala be badok, eta jente asko identifikau lajeikek bertan kontatzen dirazen gauzekin. Zentzu horretan, Julenendako terapeutikua izatiaz gain, antzeko egoeretan aurkitzen dirazen pertsonendako be oso erabilgarrixa izan lajeikek liburu hau.
Intxaurrak kraskatzekua
Hamen amamaneko beste gaillu-izar bat, gure etxian ondiok eguneroko erabilpena dakana. Kasu honetan ez daka markarik, beraz ezin neike jakin dendan erosittakua dan, edo herriko taillarren baten mekanizautakua (kasu horretan, Eibarko beste sukalde batzutan aleren batzuk egon leikez). Bai dakigu XX. mendekua dala, orduantxe hasi zalako altzairua kromatzen, gitxiago ugartziarren. Edozelan be, nere anai-arrebak ondo gogoratzen dabe, eta Isasiko etxian egon zan harik eta amama Ines 1975ian hil arte. Ez dot sekulan ezagutu intxaur kraskagaillu praktikuago eta erosuagorik, beraz uste dot urte askuan pasauko dala eskurik esku.
ELMA birringaillu bat
Ume-umia nintzuan, baiña ondo gogoratzen juat Isasixan jeguan tramankulua; seguraski, ni entretenitzeko, ogi koskor batzuk emon eta ámamak maratilliari eragitten ipintzen nindualako.
Horregaittik, 1993an Valenciako Fira Alternatibuan bigarren eskuko bat ikusi nebanian, ez najuan zalantzarik egin: poltsara! Harrezkero, bizi izan naizen etxietan lagundu nok, eta gaur dok eguna korrientian erabiltzen dotela. Gure etxian ez dok ogi rallaurik erosi bihar izaten!
Oin dala aste batzuk instagramen esegi najuan argazki bat -betegarri modura-, eta arraixua! Zelako arrakastia gero! Jentiari asko kostau jakon zer dan asmatzia; dibertigarrixa izan zuan, eta hori dala eta, semiak lagunduta bideotxo bat egin juagu, hamen posteridaderako lagatzeko.
Ez nekixan, ostera, euskal produktua dala! Artikulua prestatzen nenguala egin juat billaketia, eta emoten dabenez, ELMA fabrikia Arrasaten sortu zuan. Historia luzia jaukak, baiña, eta enpresa askoren modura eskurik esku eta lekuz leku pasau jok urtietan zihar; hala, emoten dabenez, gaur egunian Bittorixan dago, eta ondiok elikagai manipulaziñoko tresnekin segitzen juek.
Prebisiblea
Erdittik aurrera ondo pasau juat, kontakizuna ondo harilkatuta dagolako. Fondua dok arazua, fondua: pertsonajiak oso topikuak dittuk, eta kontatzen daben historixian muiña, pastela. Oin dala 50 urteko pertsonia izan izan banintzok, tira: baiña nik zeozer gehixago eskatzen jetsat liburu bati.
Paperjale.eus-en lagatako iruzkiñak, atzetik aurrera:
- Halan be, kontakizunan billakaeria oso ondo kontrolauta jagok, interesa mantentzeko; irakortzeko gogua emoten jok, eta atsegiña dok hori. Baiña... mentalidade karka xamarra usaintzen dok aldia guztietatik: "fideltasun" kontzeptua flotian jabilk denpora guztian (aldeko eta kontrako jarkerekin, ados, baiña kontzeptua bera kuestionau barik); gaur egunian bolo-bolo dabillen "soilik bai da baietz" ideia, ez dok esistitzen hamen (emakume protagonistiak "ez" esanez "bai" esaten jok); eta homosexualtasuna modu guztiz erreprimiduan bizitzen juek bai protagonista guztiak, bai idazliak berak.
- Bueno, zorionez erdittik aurrera hobetu egin dok gauzia. Hiru pertsonaje nagusixak 1. pertsonan kontatzen juek bere zatixa, kontalari omniszientiakin txandaka; eta horregaittik, errejistro aldaketia eten bakua dok. Dana dala, ezin juat gaiñetik kendu telenobela txar baten gidoia irakortzian sentsaziñua. :-)
- Asko estimatzen juat liburi baten hetxuria. Esan gura dot: azala, enkuadernaziñua, orrialdien papela, eurak doblatzeko gidak... zentzu horretan, argitalpen hau apartekua dok, aspaldixan ikusi doten onena. Horregaittik egitten jestak grazixia, barruko testuan kalidade eskasak. Zelako truñua, momentuz! 😂
Erretratu psikologiko onak
Gustau jatak liburua, nahiz eta erritmuakin arazotxuak euki dittudazen. "Amerikar ertaiñan" erretratu psikologiko bikaiñen artian, protagonista ezin sarkastikuaguan desbenturak, AEB Hegoaldeko itsasartien ekologia, eta foballa tartekatzen dittuk, eta halabeharrez (nobela oso luzia dok), gorabeherak egon bihar. Nabarmentzekuak, haundi-nahi-izan-eta-ezinda bizi dan amaren erretratua; eta helduaro bortitzetik aittitta-aro apalera pasatzen dan aittana.
Inglaterratik Jamaikara
Nahi dan beste konplikau leikian irakorketia. Nobela historikua izanda, oso ondo dokumentauta jagok, eta horrek esan gura jok bilbe nagusittik aparteko hainbat hari solte dagozela, nahi dabenari gehixago jakitzeko edo billatzeko aukeria emonda. Nik batzutan egin juat: izan be, gauza gitxi jakixat nik XVIII mende hasierako Erresuma Batuari buruz, eta gitxiago Jamaikan gaiñian. Oso interesgarrixa egin jatak azken zati hori. Hori guztia, inperio britainian barruko gorabeheren testuinguruan, Frantziakin izandako tirabirak, kolonietako arazo propixuak, piratak, jauregixen "B aldea"... Dana dok interesgarrixa, baiña esan leikek autoriak gusto berezixa erakusten detsala Eskoziako auzixari, eta diplomatikuen gaytasunari (sic). Liburu "sopiña" esango geunkek, baiña adarretan galdu barik be, errez eta gustora jarraittu leikiana.
Hamen iruzkin gehixago, paperjale.eus-en argitaratutakuak (atzetik aurrera):
- Ez nekixan 39 zigorkada emotian ohitturian azalpena. Arabia aldeko errelijiñuen kontuak! www.jewishduluth.org/rabbi/2016/9/19/forty-lashes
Etxatak gustatzen kapituluen luzeria hain irregularra izatia. Irakorketia zailtzen jok!
Ez nauk aberatsen jauregixak miresteko zalia, baiña kontakizunian dauken papelangaittik eta erretratu dekadentiangaittik, Saint Germain en Laye eta Marly begiratu dittudaz. fr.m.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Saint-Germain-en-Laye fr.m.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Marly
Eta segi begira: - Rhineko Rupert.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Prince_Rupert_of_the_Rhine - Oliver Cromwell eu.m.wikipedia.org/wiki/Oliver_Cromwell
Xelebria, pertsonajietako bat Daniel Defoe izatia. Begiratu biharko juat, ea egiantzekua dan ala dana asmautakua.
Begiratu bihar izan juat: ezkontza morganatiko (AKA txorradatiko) eu.m.wikipedia.org/wiki/Ezkontza_morganatiko
- Bueno, laster hasi bihar izan gaittuk kontsultekin. Liburu hau ondo ulertzeko, XVIII mende hasierako kontuok begiratu biharra jagok: en.m.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1715
Muiñeko gristasuna gero
Idazle "jaso" batek egin leikien ariketa interesgarrixenetako bat, pertsona kamuts baten azalian sartzia dok. Gristasuna ez dok intelektualki mailla bajua daken pertsonen ezaugarrixa (liburuan argi ikusten dok hori), eta kamustasun hori, elbarrittasun emozional hori, barruko hustasun hori islatzeko, hizkera sinple baiña eraginkorra erabiltzen jok idazliak. Lantzian behin happy endik bako kontakizunak irakortzia ondo dago; baiña, arraixua... hamen ez happy startik, mediumik ez endik etxagok! ;-) I Mundu Gerrako frenteko erretaguardiako herri bateko bizitzia kontatzen dok bertan, eta nahiz eta trukulentzia "fisikorik" ez egon, bertan kontatzen dirazen gauzak oso gogorrak dittuk, batez be kamustasun horren gradu gorena jaukan jentia dalako. Ondo idatzitta, kontakizun osuan interes gradua mantentzen dabena, baiña ez da irakorgairik onena triste hagonerako. ;-)
Hamen paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):
Arima grisen bizimodu grisa irakorritta, norberana koloretsuagua begittantzen dok jakiña. Baiña udazkeneko eurixetan, gristasuna muiñera be sartu lajeikek...
Begiratu bihar izan juat: Berezinako desastria. fr.m.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_la_B%C3%A9r%C3%A9zina
- Traza ona jaukak. Eta hasi gaittuk gauzak ikasten. Girotzeko, begiratu bihar izan jittuadaz: - Cronstadt txapela: fr.wiktionary.org/wiki/chapeau_Cronstadt - Sedango desastria. fr.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_Sedan - Crécyko burrukia. fr.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_Cr%C3%A9cy
Valois vs. Bourbon burruken pasarte bat
1951ian ale hau inprimidu zanian aittak 22 urte jittuan; ondiok anai bixak Isasixan bizi zittuan, gurasuekin. Pentsatzekua dok amama Ines hil eta gero handik ekarrittako liburuen arteko bat izango dala, gaztetako beste abentura liburuekin batera. Izan be, horixe dok hau: abentura liburu eraginkor bat. Baiña ohiko duelo eta erromantziez gain, Aro Modernoko info historiko ugari be ba dakarren kalidadeko nobela historikua. Ez ei zuan autore honek egindako bakarra izan, beraz pentsau lajeijek haren beste nobelak irakortzia, modu entretenigarrixan ikasteko bide oso ona izango dala. Apuntauta!
Hona Paperjale.eus-en botatatako iruzkiñak, atzetik aurrera:
- Nobela motia eta idatzittako garaixa kontuan hartuta, normala dok be topikuak agertzia: noblien berezko noblezia (mito hori), etsai gogorra baiña zintzua, emakumian ohoria (eufemismo hori)... Halan be, folletiñetan eta pelikula txarretan karikatura hutsa dan hau, hamen pertsonajien karakterizaziño onakin batera jatork. Beste mailla baten.
- Asko gozatzen najabilk, ez najuan halakorik espero gurasueneko liburu zahar batengandik. Kalidadezko nobela historikua dok: bistan dok Shellabarger asko irakorrittakua zala, eta garai hartako gertakarixak eta bizimodua sakonki ezagutzen zittuala. Horrek guztiak, argumentu senduaz eta idazteko era erakargarrixaz lagunduta, emaitza oso ona lortzen jok.
- Hara nun, protagonistak ilustre batekin bazkaltzera doiazen: Rotterdamgo Erasmus in person! (hainbeste gazteren beken atzian dagon tipo hori, bai bai!). Nik institutuan bere izena eta ezer gitxi gehixago ikasi najuan, eta gaur dok eguna beti kontatzen doten anekdota eskatologikuaz gain, berari buruz ez dakittela beste ezer. Ez bere pentsamentuaz, ez bere liburuez... ea ba, liburu honek Erasmo pixkat gehixago ezagutzeko bidia emoten destan.
- Frantziako erregian korteko diru faltia (eta zorren pillaketa "alegria") be irudikatzen jok, kaballeria eta galanteria nobela arrosetatik aldenduta. Gero ta gustorago irakortzen najabilk.
- Harrittuta naukak: Ivanhoe estiloko karikatura bat espero najuan, 1940 hamarkadako pelikula superfizialen estiluan, baiña ondo girotutako nobela bat topau juat, historia liburuetako gertakari nagusixez gain, XVI. mendeko Europako jentian bizimodua irudikatzen dabena.
Ittuen arteko bizitzia
Faktore anakronikua aplikauta (beste garai bateko best sellerren estandarrak), liburu bikaina begittandu jatak. II Mundu Gerrako ittu nagusixak ezagunak dittuk, baiña liburuetan agertzen dirazen gertakari famosuen artian, jentia eta soldauak bizi egitten zittuan; horixe da liburu honek kontatzen dabena, eta interes berezixa emoten detsana. Hiru protagonisten historiak, gaiñera, modu "zikiñian" txirikordatuta jagozak, hau da, sinisgarrixa dan modu baten, artefakto literarixo askotan ikusten dogun modu perfektuan barik. Dana dala, azkenengo zatixan irabazlien kontakizuna eta moldiak nagusitzen dittuk (epikia, soldauen arteko elkartasuna, armada aliauen txungotasun guztian azpixan, zintzotasuna dagola, eta alemanen zintzotasunan azpixan, gaiztotasuna...) amaiera mingotx konbentzionalakin biribilduta.
Liburua amaittu arte, etxuat begiratu nahi izan autorian biografixarik. Oin hobeto ulertzen juat, autoriak lehen eskutik ezagutzen zebala antisemitismua, eta Europako gudu zelaixen girua. Ezagun dok bai, benetakotasun haundiko pasartiak jagozak eta.
Hamen paperjale.eus sare sozialian botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):
- Ikusten dok bai, nora doian nobelia: liburuan lehelengo erdi osua Normandiako burruketarako aurrekarixak izan dittuk eta, oin bai, kontakizun beliko hipnotiko baten sartuta gagozak.
- Gauza bat jaukak ona, gerrako deskribapena: frenteko, kuarteleko zein erretaguardiako bizitzia ondo usaintzen dok (sic) eta bajirudik autoriak esperientzia nahikua dakala halako bizipenetan.
- Ondo jagok, baiña esango najeukek itzulpena flojua dala eta horrek irakorketia oztopatzen dabela. Erritmua geldi xamarra, gaurko usarixorako: liburu erdixa pasau bihar izan dok hiru protagonistetatik birek alkarrekin tope egitteko.
Belaunaldixen arteko ehuna
Fiña, atsegiña, pozgarrixa. Nahiz eta bestsellerren erara idatzitta egon (etxera etortzeko desiatzen, liburua irakortziarren!), nahiz eta AEBetako entretenimendu industrixan txertatuta egon (autoparodia pixkatekin, eta happy endetan jauzi barik), nahiz eta historixian ardatza emakumien arteko harremanak izan (ni be pixkat andratxua nok), originaltasun haundiko liburua begittandu jatak, eta esango najeukek kultura txinatarran eragiñez dala hori. Asko jaukagu deskubritzeko hor.
Paperjale.eus-en botatako iruzkin batzuk (atzetik aurrera):
- A, eta bigarren zatixian be bajagok guraso zaharren zaintza eta alzheimerrari buruzko zatitxorik, kasu honetan umoretsua eta hunkigarrixa (Hong Kongeko lady Ina).
Buelta politta emon jok liburuak bigarren zatixian. Lehelengo parteko amama erretxiña horretatik, bere amesak eta arazuak dittuan gazte baten bizitza interesgarrixa ezagutzera pasau gaittuk. Ez jakixak nahitta ete dan, baiña hala bada oso errekurtso ona dok: lehelengo zatixan, "ixa berbetan ez dakixan" amama bat aurkezten jaku; bigarrenian, ostera, ondo baiño hobeto dakixan gazte bat agertzen dok... bere hizkuntzan noski. Beste kulturetatik datozen etorkiñen intelijentzia neurtzeko kontu haundixian euki biharko geunken gauzia.
Batan eta bestian artian, jakiña, Txinako kultura eta arau sozialak bebai agertzen jakuz, gurien aldian hain diferentiak. Umore briztadaren bat be bajagok: kortesian izenian gonbidapenei hiru bidar ezetz esan bihar jakela diñuan arau hori (absurdo xamarra, eta hamen be neurri txikixaguan ikusi izan dotena), kalkulu-errore barregarri pare baterako atxakixia.
- Alde kulturalaz gain, ama ezkor eta larrixen erretratua ona dok - eta guraso zaharrak zaindu dittuan edozeiñek ondo ezagutzeko moduko egoera tragikomikuak deskribatzen jittuk.
- Amaren "stock"etik beste aletxo bat, seguraski Radio Euskadiko "Pompas de Papel" saiuan rekomendaziñoren baten ostian erosittakua, amak askotan egitten zeban legez. Ondo hasi dok: probisionalki, "mujeres al borde de un ataque de nervios" azpigeneruan sailkatuko najeukek, baiña txinatar kulturian aldaeriakin.