Garagoittiko Orakulua

Beste baten, be, frogatuta geratzen dok azal zatar batek liburu bikain bat ezkutatu leikiala. Izenak be ez najinduan erakartzen; baiña liburu bat irakortzen saiatu barik baztartzia eziñezkua jatanez, ba sorpresa polittak izaten jittuadaz.

Idazlan ederra dok, luzia, mamintsua, atsegin-egun asko emon destazena. Badirudi zati haundi baten esperientzia pertsonaletan oiñarritzen dala, nahiz eta autobiografixia ez izan: pertsona baten lehelengo 30 urtien historixia kontatzen jook. Orduan arazoz eta estualdiz betetako bizitzei buruzko liburuak jeguazen modan (normalian aberatsak idatzittakuak), eta Maughamen ekarpenetako bat “pobre birtutetsuan” topikua errealidadera ekartzia izan zuan, estualdixak jentiangan eragindako benetako higaduria erakutsitta. Bistan da bai, autoriak halako girua ondo ezagutu juala; pasarte batzuk oso “benetakuak” dittuk: osaba-izeko erlijiñozaliak (biktoriar aroko gaztiak, ordurako zahartuta); euren etxeko girua eta miserixak; barnetegi inglesak (zenbat belaunaldi traumatizau jittuek hórrek purgatorixuok?); Pariseko bohemixuen postureuak eta errealidadiak; bere nahixak erreprimitzeko joera ixa patologikua jaukan protagonistia (tituluak be horrekin loturia ei jaukak, Espinosa sefaradtarran De servitute humana seu de affectuum viribus idazlanetik); bikote harremanak, toxikuak eta bestiak (idazlian bisexualtasuna hamen igartzen ei dok gehixen, emakumezko pertsonajiak orduko topiko apal-otzan-desmaiazaletik urrin jagozak-eta); medikuntza ikasle baten eguneroko bizitzia (gabeko txandak, bisittak, hilzorixak...) ; homeless kondiziñua, bizimodu “normaletik” uste dana baiño hurrago egoten dana... azken bixen deskribapenetan, balixo plastiko haundiko pasartiak jagozak, garai horretako testuetan sekula irakorri ez dittudazenak. Gauza bera esan najeikek protagonistiak liburuan zihar egitten daben eboluziñuari buruz, erlijiñozaletasunetik ateismo eta nihilismoruntz. Karga haundiko testua dok, eta halan be oso gustora irakortzen dana; halan be, uste eze bere garaian, kritikuak etxuela asko estimau (modernismuan sasoirako, Maughamek estilo “zuzenegixa” ei jeukan...).

Euskerazko lehelengo manga argitalpena ei dan honetan, adituak emongo dabe bere iritzi kualifikaua. Nik ostera, gure etxeko neurrixa emongot: 14 urteko semiak jo-ta-iruntsi egin dau, "too guapu dala" esanda (sic). Gero ni etorri naiz -noski- eta baieztatu neike bertako abenturen testuinguruan fideltasun anatomopatologikua -osagille legez-, eta historixian entretenigarrittasuna, suspensia eta emoziñua -komikizale legez-. Komikixa bera mamintsua da, oso, eta entretenimendu denpora asko emoten dau -Akira tipoko komikixen aldian, irudi asko eta haundixak, eta testu gitxi dakezenak-. Dana kolorez egotia, eta kontakizunan erritmo gorakarixak be laguntzen dau. Puntu gorenian amaittuta! Eta hurrengo atala noiz etorriko dan desiatzen lagata. Too guapua benetan.

Aurrekuen onduan, alde haundixa igarri detsat. Idazteko forman oso ezbardiña. Txarra ez, e? Idazteko forma zatikatua gustau jata, tertuliaz tertulia eta pastatxoz pastatxo zaharrekin berbetan osatzen doian puzzle bat da, gero eta interesgarrixagua; tamalez, azken pajiñetan dana harrapaladan amaitzen da, suizida bikotxen misterixuandako argipen ez oso sinisgarrixa harilkatuta.

Irakorri dotenangaittik, hauxe da Christiek Hercule Poirot eta Ariadne Oliver pertsonajiekin idatzittako azken nobelia. Kuriosua, lehelengua be oin dala gitxi irakorri nebalako; eta kritikuak hasierako eta amaierako nobelen arteko hizkeria aittatu zebelako, alde haundi hori detektauaz eta aztertuaz.

Neri be gertatu jatan: bertsiño sinplifikauak baiño ez ezagutu (Liliput, umiei zuzenduta) eta idazlan honi buruzko ideia guztiz aldrebesa euki. Sorpresa ona izan da, kritika zorrotza eta umore fin sarkastikua (Monty Pythonen aintzindarixa) biltzen daben liburua topatzia. Kontra, oin dala 300 urteko idazkeria -gaur egungo narraziño kodiguetatik urrin- eta zentsura batetik baiño gehixago pasau dan testua (Motte, Franco...); honek irakorketia pixkat luzatu dau (urte pare bat badira, irakortzen hasi nintzanetik), baiña merezi izan dau, horixe baietz.

Papalagixen estiluan, garai hartako gizartian kritikia egitteko erabiltzen dau, batez be goi-politika kontuetan. Liburua -oso modernua bere sasoirako, irakorri dotenez- zatika antolatuta dago, eta Gulliverrek bere biajietan topatzen dittuan kulturak, arlo diferentietan analogiak eginda "egurra" emoteko erabiltzen dittu: Liliputen, gataza relijiosuen karikatura bat dago; Brobdingnagko erraldoienian, armen erabillerari buruzko kritika morokua dago (arrarua, XVIII mendian gagozela kontuan hartuta!); lorden eta komunen ganberen ponpa eta burokrazixiari be beriak eta bi emoten detsaz. Laputa ugarte hegalarixan (frankistak onartu ez zeben izena, ediziño honetan "Laput" ipiñitta) erakunde akademikuen karikaturia egitten dau, ikergai absurduekin; haundikixak ezkutau nahi izaten dittuezen iragan illunak azaleratzen dittu; eta erregiekingo audientzixetan izaten dirazen umiliaziño zeremonia aboziñauak. Japonen, holandesen konturako txantxa nahikua dago (osorik ulertu ez dotena), eta "fumie" erritualan barri izatia oso interesgarrixa egin jata (kruzifijua zapaltzekua, nik ezagutzen ez nebana). Azkenik, yajuen eta juijinen lurraldian (francoist for "houyhnhnm" and "yahoo") sartzen da, gizakixak morroi eta zaldixak nagusi dirazen herrialdian. hamen, kritikiak bere gorena jotzen dau, Europako gerren era sistema legalan gaiñeko ikuspegi estralurtar interesantia emonda; eta azkenengo apologixan baten, sistema kolonialari kritika gordiña egitten detsa -Erresuma Batua kanpuan lagata, noski-. Forman leuna, baiña edukixan azido sulfurikua baiño korrosibuagua dan deskargo pasarte barregarri hau inglesez irakortzeko gogua emon destana, eta hamen dago:

"But I had another reason, which made me less forward to enlarge his majesty's dominions by my discoveries. To say the truth, I had conceived a few scruples with relation to the distributive justice of princes upon those occasions. For instance, a crew of pirates are driven by a storm they know not whither; at length a boy discovers land from the topmast; they go on shore to rob and plunder, they see a harmless people, are entertained with kindness; they give the country a new name; they take formal possession of it for their king; they set up a rotten plank, or a stone, for a memorial; they murder two or three dozen of the natives, bring away a couple more, by force, for a sample; return home, and get their pardon. Here commences a new dominion acquired with a title by divine right. Ships are sent with the first opportunity; the natives driven out or destroyed; their princes tortured to discover their gold; a free license given to all acts of inhumanity and lust, the earth reeking with the blood of its inhabitants: and this execrable crew of butchers, employed in so pious an expedition, is a modern colony, sent to convert and civilize an idolatrous and barbarous people!

But this description, I confess, does by no means affect the British nation, who may be an example to the whole world for their wisdom, care, and justice in planting colonies; their liberal endowments for the advancement of religion and learning; their choice of devout and able pastors to propagate Christianity; their caution in stocking their provinces with people of sober lives and conversations from this the mother kingdom; their strict regard to the distribution of justice, in supplying the civil administration through all their colonies with officers of the greatest abilities, utter strangers to corruption; and, to crown all, by sending the most vigilant and virtuous governors, who have no other views than the happiness of the people over whom they preside, and the honour of the king their master.

But as those countries which I have described do not appear to have any desire of being conquered and enslaved, murdered or driven out by colonies, nor abound either in gold, silver, sugar, or tobacco, I did humbly conceive, they were by no means proper objects of our zeal, our valour, or our interest. However, if those whom it more concerns think fit to be of another opinion, I am ready to depose, when I shall be lawfully called, that no European did ever visit those countries before me. I mean, if the inhabitants ought to be believed, unless a dispute may arise concerning the two Yahoos, said to have been seen many years ago upon a mountain in Houyhnhnmland".

Captain Obviousen beste ha irakorri ostian, ba zera... etxataan bere obriakin segitzeko gogo haundirik geratu. Baiña etxian egindako n-garren liburu purgia dala eta, hau bookcrossingerako bideratuta zoiala eta... "Ea ba, hain liburu famosuak ze itxura dakan" pentsau, eta... irakurtaldi bittan jan. Gustau jatak! Formula intelijentia jaukak: rollo metafisiko pixkat (baiña asko ez), justu irakorliak "dana ulertzen ez dabela" sentiduta misterio sentsaziño horrekin lagatzeko... majia pixkatxo bat, kointzidentziak deus ex machina lotzeko... basamortua eta bere biztanlien izaerian toke exotikua... maisuki nahastatuta, errez irakortzen dan ekoizpen sasisakona emonda. 14 urteko mutikuari emoteko modukua (onerako diñot).

Jeremiasen drama hauxe da: berak funebrea izan nahi duela -Bidasoaldeko Leonard Cohen, Jaizkibeleko Nick Cave-, baina funtsean katxondo bat dela. Horrela, bere kantuetan doinu minor eta melankolikoak entzuten ditugu; gai krepuskularrak nagusitzen dira, are eskatologikoak -azepzio bikoitzean-; kantuen letrak irakurrita ere, heriotzaren hurbiltasuna, kanposantuetako aingeruak neguko euripean irudikatzen ditugu, baina halere... Jeremiasi katxondeoa azaleko poroetatik dario. Bertso ezin ilunagoa osatu duenean -suizidiotik hurre-, ustekabean umore beltzezko keinu batekin borobiltzen du. Traszendentzia fatxada horren atzeko aldea erakutsiz, kantuen "making of" etan bere buruaren gaineko ikuspegi sarkastikoa da nagusi. Eta hain zuzen ere, horixe da nik berarengan gehien maite dudana. Serio nahi izan eta ezin hori. Horregaitik lasaitzen eta alaitzen naute bere diskoek.

Duela 20 urte Matrallako Irratiko lagun baten eskutik ezagutu -eta kopiatu- nituenez gero, Jeremiasen diskoak kontsultan bueltaka sarri izan ditut. Horregatik, eta duela gutxi disko berria atera duela jakinik, nire pirateoarengatik nolabait erredimitzeko, disko guztiak erosi nahi izan dizkiot. jeremiah@telefonica.net emailera idatzita segituan erantzun dit, eta orain esan dezaket bilduma ia osoa dudala. Alegia:

1996. Jeremiah Johnson goes to the planetarium. (agortua)

1999. The return of the legend.

2002. The monster is singing blue songs again.

2014. Rey de los Vagamundos.

2021. Kontrabandista de sueños perdidos.

Bidalketarekin batera, liburu polit hau ere etorri zait. Lehengo lepotik burua, %100 Jeremiah. Ez dira olerkiak bakarrik: kontakizun laburrak, adabakiak eta diskoetako liburuxketan ageri diren testu jostariz beteta dago, eta gustura eta erraz irakurtzen da. Egunero pixka bat hartuz, graduazio altuko pattarrak bezala. Eskerrik asko Jeremias, gure poeta traketsa, gure kantari kaskarra urte askotarako.

Oso ondo idatzitta jagok, eta autorian erudiziñuak (jode, azkenengo nota bildumia! bildurtzeko morokua) etxok oztopatzen irakorketia. Errez egitten dok, benetan, eta entsegua izanda be, nobeletan legez interesan harixa mantentzen bajakik, crescendo eta guzti. Hainbestetan entzundako "kanpaiak" (klasikuen izenak) ondo harilkatuta, baten bez sakon sartu barik, historixan zihar pixkat kokatzen laguntzen jok, gehixago jakin nahi dabenandako pistak emonda. Liburuen nundik norakuen, eta batez be euren zaindari edo bultzatzaillien barri emoten dok, abenturen kontakizunen klabian. Idazlia aragonesa izanda, klasiko hispanuekingo keiñu asko jagozak -guztien gaiñetik, Marcialzalia dala igartzen dok-. Etxian ondo gordetzeko, eta tarteka kontsultatzeko moduko argitalpen politta.

Irakeko eszenatoki exotikuan, ondo pasau juat diplomatikuen nundik norakuak jarraitzen. Halan be, bilbe aldetik ahul xamar jabik liburu hau. Inkoherentzia batzuk jagozak; biharbada itzulpen arazoren bat? Edozelan be, interesgarrixa egin jatak Gerra Hotzan lehelengo urtietako girotze hori, Stalinen azkenengo urtietakua (nik 60 hamarkadako kontuak baiño ez jittuadaz entzunda).

Ona zala, eta ona zala, eta... azkenian, etxeko gaztien pentsamenduan baiña norberangaittik bebai, erosi juat. Eta etxatak damutu. Komikixa bikaiña da, "benetako" liburu onenen pare ipiñiko najeukek nik: historixian muiña, pertsonajien lanketia, kontatzeko modua... halan be, "benetako" liburuen aldian bentajia jaukak: hizkuntza grafikua, irudi landuak, arlo bisuala. Oso landuta, eta berezko balixo plastikuakin.

Ediziñua be apartekua dok. Logikua eresten jetsat, ekoizpenak dirulaguntzak barra-barra lortu dittualako: papelan gramajia, inpresiñuan kalidadia, azala... eta halan be prezio normal xamarrian. Txalo bero bat halako produktuan aldeko apostua egin daben babesliei.

Kualidade (on) asko jaukaz beraz; baiña danen artian, gidoia nabarmenduko najeukek. Ondo harilkatuta -baina era berian inpresionista xamarra, egittura klasikuari jarraittu barik-, elipsis egokixekin, eta. Planuak zinematografikuak dittuk, oso. Eta marrazkilarixak, gehixenetan modu minimalistan, pertsonajien keinuen aldaketa txikixak erabiltzen jittuk berbarik bako emozinuak oso ondo islatzeko.

Zer esanik ez, historixian muiña: didaktikakerixan jauzi barik, nerabezarotik gaztarora -eta gero be- joiaan osin emozionalan zeharkaldi bat aurkezten jok. Baitta adiskidetasun mota ezbardiñen menu politta be; eta igual horren ikasgairik garrantzitsuena hauxe dok: zama hutsa dirazen "lagunei" alde egitten laga bihar jakela, konplejurik eta dramatismorik barik...

Parrastada anfetaminikua jarraitziak dakan zailtasunen gaiñetik, grazixia jaukak Miller honek (oiñ arte berari buruz dakitten gauza bakarra, Xabier Leteren kantuana).

Diarrea estiloko prosa xelebre horretan -etxagok txatalik, etxagok etenik-, bistan danez, danetik jagok: Millerren burutazino metafisiko-thrasha, diagonalian baino ezin dotena irakorri, baina baitta pasarte antologikuak be, surrealistak eta dibertigarrixak: McGregor eta Paularen dantziana, american way of lifian karikaturak -kreditu bizimodua- edo, bistan danez, ezin konta ahalako sexu pasartiak. "Natural born dada" anakronikua. Guay, baina bookcrossingera doian liburua.