e-gorblog

Xabiroi aldizkariak webgune berria estreinatu du! Eta dotorea eta praktikoa da zinez. Bertan zenbaki guztien azalak edo laginak ikus ditzakezu, zenbaki atzeratuak eskatu, harpidetu, albumen laginak ikusi, albumak eskatu, egileen webguneetara jo... Benetan elegantea eta erabilgarria! Joan eta kuxkuxeatu! Hau duzu helbidea: http://www.xabiroi.eus/.

Bestalde, atzerapen handiarekin, baina Xabiroiko azken zenbakien berri ere eman nahi dizuet, iazko otsaileko zenbakitik ez bainituen zenbaki berriak aipatzen... Hiru atera dira geroztik, 36tik 38ra bitartekoak, 2015eko ekaina, urria eta abenduari dagozkionak hain zuzen ere. Guztietan ohikoa den eduki hau aurkituko dugu:

• Nik neuk egiten dudan Albisteen txokoa
• Adur Larrearen Xabiroienea umorezko banda
• Auzomorro umorezko orri bikoitza, Sanviren gidoi eta irudiekin
• Asiskoren Hor Konpost banda
• Manu Ortegaren Haizea banda
• Exprairen Pertza ustelaren gogoeta antzuak zinta
• ZaldiEroaren Arranotxuren beste bi orri

Ekaineko zenbakian eduki hauek datoz:

• Guillermo Gonzalezen azala
• Iñaki G. Holgadoren irudiak eta Harkaitz Canoren gidoia duen Museo bilduma seriearen beste 8 orri
• Yurre Ugarte eta Joseviskyren Gelatina puska herrariak bost orriko istorioa
• Juanjo Guarnido Blacksaden marrazkigileari iaz Anguleman egin nion elkarrizketa
• Eider Rodriguez eta Julen Ribasen Santa familia istorioaren 6 orri
• Asiskoren bi orriko Etnolingus istorioa

Urrikoan beste hauek:

• Haur besoetakoa sailaren 8 orri, Unai Iturriagaren gidoia eta Sanviren irudiekin
• Planto! 5 orriko istorioa, Dani Fanoren gidoia eta Victor Santosen irudiekin
• Dani Fano eta Guillermo Gonzalezi Kortsarioen Ostatuaren inguruan egin nien elkarrizketa
• Eider Rodriguez eta Julen Ribasen Santa familia istorioaren 6 orri
• Exprairen bi orriko Dabiltzan harriak istorioa

Eta abendukoan:

• Haur besoetakoa sailaren 6 orri, Unai Iturriagaren gidoia eta Sanviren irudiekin
• Gregorio Muro Harriet eta Raquel Alzateren Sirena eta sagarra 7 orriko istorioa
• Adur Larreari Gabriel Aresti - BioGrafikoa komikiaren inguruan egindako elkarrizketa
• Gotzargi 6 orriko istorioa, Mikel Begoñaren gidoia, Alex Orberen irudiak eta Sedyasen koloreekin
• Antton Olariagaren Belar jalea bi orriko istorioa

Badakizu, zenbaki hauetakoren bat falta bazaizu, webgunetik eska dezakezu! ;-)

2015ean ateratako beste hiru komiki hauek pasatu egin zitzaizkidan! 2012an Jordi Bayarri komikigilea zientzialarien bizitza kontatzen duten hainbat komiki egiten hasi zen, haurrei zuzendutakoak eta gaztelaniaz, crowdfunding bidez autofinantzatuta. Geroztik Charles Darwin, Galileo Galilei, Isaac Newton, Marie Curie eta Santiago Ramón y Cajali buruzko komiki bana atera du. Orain Ikaselkar argitaletxeak horietako hiru atera ditu euskaraz: Marie Curie - Radioaren aktibitatea, Galileo - Izarren mezularia eta Newton - Grabitatea ekinean.

Beraz, memoriak huts egiten ez badigu, ausartuko gara esatera 2015a blog hau egiten denetik izan den urterik oparoena izan dela euskarazko komikiei dagokienez, eta ez soilik kantitatez, komikien kalitate aldetik ere oso ona kontsidera dezakegula orokorrean iazko uzta (nahiz eta esaldi hau gero eta sinesgaitzagoa den sagardotegi garaiaren inaugurazioan urtero esaten dutelako ;-). Jarrai dezala horrela!

Blog hau martxan jarri nuenetik pasatutako 10 urteetan, ez dut gogoratzen udazkenik euskarazko hainbeste komiki atera direnik! Berri ona zalantzarik gabe, baina bere buruari euskarazko nobedade guztien berri ematearen lana  eman dion kronista honentzat estresagarria ere bada... ;-) Guztien berri Durangoko Azoka baino lehen emateko asmoz, bloga jarraitzen duzuenok ikusiko zenuten azkenaldian maiztasun handiagoz eta azken astean egunero ematen nuela komiki baten berri (Asterix - Zesarren papiroa, Diamanteak, urrea eta ikatza, Kortsarioen ostatua, Nork, Gabriel Aresti - BioGrafikoa, Justin Hiriart, Asylum...), eta hala ere beste 6 geratu zaizkit azken egunerako. Hemen duzue denen berri.

Batetik, hor duzue H28ren "urtikaria". Hilero 28an ateratzen den euskal hilabetekari saretirikoak behingoagatik papetirikoa bihurtzea erabaki du, eta urteko txisterik onenen antologia batekin zenbaki berezia atera dute paperean. Crowdfunding kanpaina abiatu zuten, eta bertan parte hartutakoek Durango jaso ahal izango dute euren ale sinatua, baina bestela ere erosteko aukera izango da bertan.

Bestetik, bi urtean behin ohi duen legez, Zaldieroak ere Berrian argitaratzen dituen zinten beste antologia bat atera du Elkarekin, De Rerum Natura 6. Bere pertsonaien bidez aktualitatearen analisi eta kritika zorrotz eta umoretsua egiten digu Zaldieroak, eta bilduma honetan horien arteko azkenaldiko onenetakoak gogoratu ahal izango ditugu.

Astiberrik Alfonso Zapicoren Dublinés lanaren euskarazko bertsioa dakarkigu, Dublindarra. Lan mardul honetan James Joyce idazle irlandarraren (Ulysses, Dubliners...) biografia kontatzen zaigu.

Horrez gain, Ataramiñek, euskal errepresaliatuen lanak argitaratzen dituen elkarteak, Mikel Orbegozoren (Preso nago eta Preso nago 2) Ilargiraino komikia atera du. Copyleft lizentziapean atera du eta paperean saltzeaz gain sarean ere irakur daiteke.

REAS Euskadik eta Alboan elkarteek Oletakorta - Ekonomia solidarioko abentura bat atera dute, Amaia Ballesterosek egina. Komiki hau osorik deskarga daiteke saretik.

Azkenik, Andoaingo Udalak, herriaren sorreraren 400. urteurrena ospatzeko, sorrera hori kontatzen duen Iraganera bidaia komikia argitaratu du, non 3615. urteko biztanle batzuk 2000 urte iraganera joaten diren herriaren sorrera bertatik bertara ikustera. Jon Verdejo eta Ainhoa Aiertzarena da gidoia eta Ainara Audikanarenak irudiak.

Tira ba, orain jada baduzue euskaraz aurten atera den guztiaren berri. Durangotik poltsa beteta eta poltsikoa hustuta itzultzeko adina komiki bai, beraz kontuz! ;-)

Errefuxiatuen gaia puri-purian dagoenean atera da, CEAR-Euskadi (Errefuxiatuen Laguntzarako Batzordea Euskadin) elkartearen eskutik eta Javier de Isusi bilbotarrak (Los viajes de Juan Sin Tierra, Baleak ikusi ditut...) egina, justu gai hori lantzen duen Asylum komikia. Kasualitatea izango da eta ez bilatutako kontua, komiki baten lanketa prozesua luzea baita eta aspaldi lantzen hasitako proiektua izango da ziur komiki hau, baina ezin zen momentu egokiagoan etorri.

Siriako gerratik ihesi Europara errefuxiatuak iristen ari diren honetan, politikariei eta zenbait komunikabideri entzunda emanen luke horrek guretzat tragedia bat suposatzen duela. Komiki honek gogorarazten digu tragedia beraiek pairatzen dutela, eta euskaldun eta espainiar asko Gerra Zibilean eta europar ugari II. Mundu Gerran errefuxiatu gisa joan zirela beste herrialde batzuetara.

Hori lortzeko, Isusik maisuki tartekatzen ditu gaur egun beren herrialdeetatik ihesi babes bila iritsitako lau pertsonen istorioak (behartutako ezkontza batetik ihesi prostituzio sare baten eskuetan eroritako nigeriarra, homosexualen kontrako lege eta erasoengatik etorritako ugandarra, Kongoko gerratik ihesitakoa eta Ciudad Juárezeko desagerpenak salatzen zituen kazetaria) Gerra Zibiletik ihesi lehenengo Frantziara eta gero Venezuelara joandako euskaldunarenarekin. Isusiren akuarela ederrekin, komiki zinez hunkigarria gertatzen da. Kontzientzia batzuk astinduko ahal ditu!

Gregorio Muro Harriet izango da, ziurrenik, euskal komikigilerik emankor, ezagun, saritu eta esportatuena. 70eko hamarkadaren amaieran eta 80koaren hasieran hainbat komiki bakarrean egin zituen Ipurbeltz aldizkarian eta Erein argitaletxean (Iker eta Ixone saila, Tom eta Wandi saila...). Baina gero beste marrazkigile batzuentzat gidoiak soilik egitera pasatu zen, eta 80ko hamarkadan lan asko egin zituen, Ipurbeltz eta Habeko Mik aldizkarietan zein album formatuan hemen edo kanpoan argitaratu zirenak: 3 sudurluzeak, Duk Rampy, Sorgin seinalea, Eguzkiaren izerdia, Simon Besaluze eta Ion eta Mirka sailak, Hontza, Hermes, Indianoa... Gero, 90eko hamarkadatik aurrera zinemagintzara pasatu zen.

Hala ere, komikigintzari dagokionez, segur aski Justin Hiriart seriea izango da Harrieten lanik ezagunena, Francisco Fructuosok marraztua. Nik behintzat (eta badakit beste askok ere baietz) txikitan irakurri genituen euskal balea-arrantzale honen istorioen oso oroitzapen onak ditut. Bere garaian euskaraz lehen hiru albumak atera zituen Ereinek (Itsas gorritan, Izotzetako tranpa eta Sekretua) eta azken biak (Brulota eta Satanen itsasontzia) Ipurbeltzen atera ziren atalka, baina beste hizkuntza eta herrialde ugaritan ere argitaratu zen. Hainbat nazioarteko sari ere jaso zituen, eta laugarren albuma Angulemako sari nagusirako ere egon zen izendatuta. Orain, Ereinek bost albumak atera ditu edizio oso baten.

Abenturazko komikia izan arren, eta genero horren barruan oso ona izan arren, Justin Hiriart ez da ohiko abentura-komiki hutsa. Harrieten hitzetan, euskal balea-arrantzaleei buruzko komiki serie bat egitea erabaki zuen, baina aldi berean horrek kontzientzia txarra sortzen zion, garai hartan Muro bera mugimendu ekologistetan militatzen ari baitzen, justu baleak salbatzearen aldeko kanpainak egiten zirenean. Horregatik, beste ikuspegi bat ematea bururatu zitzaion, eta Justin protagonistak, Amerikako indiarren bitartez, naturarekin bat bizitzeko eta behar dena soilik ehizatzeko kontzientzia hartzen du. Hala, naturarekiko harremana, Amerikako indigenak (indiarrak, inuitak...) eta abarrak oso presente daude Justin Hiriarten.

Itsasoa da komikiko beste protagonistetako bat. Izan ere, itsasoa bera, itsasontziak, baleak, txalupak... errealismo handiz marraztu ditu Fructuosok. Bourgeonen lanarekin (Les passagers du vent) konparatu izan dute. Dokumentazio lan handia dago horren atzean.

Luxu handia da euskal komikigintzaren klasiko handi hau horrelako edizio oso batean izatea. Ez galdu.

Gabriel Arestiren heriotzaren 40. urteurrena betetzen da aurten. Horren karira, idazlearen bizitza eta lana ezagutarazi eta zabaltzea helburu duen Gabriel Aresti Kultura Elkarteak zerbait berezia egin nahi zuen, eta berari buruzko komiki bat egitea pentsatu zuten. Adur Larreak (Bordaxuri, Okatxu...) egin du komiki hori, eta Erroak argitaratu.

Emaitza, Gabriel Aresti - BioGrafikoa, 100 orriko liburu mardul polita da. Aresti idazlea bai, baina Gabriel pertsona erakusten zaigu batez ere komikian. Horretarako, poetaren alarguna eta alabak izan ditu Larreak informazio-iturri nagusi. Haiek emandako laguntza ugariarekin ondu du komikia, eta emaitzarekin gustura agertu dira ere. Hala, bere bizitzako oinarriak ziren Bilbo, euskara eta kezka sozialak agertzen dira, familiako bizitza, frankismo garaiko giroa... Oso irakurterraza eta entretenigarria suertatzen da, eta idazleaz ikuspegi ezberdin eta berri bat jasoko dugu, pertsonalagoa, intimoagoa, atseginagoa.

Haren obrari dagokionez, jakina, bere liburu eta olerkiak aipatzen dira komikian, eta gainera bukaeran Olerkaria ipuinari marrazkiak jarri dizkio Adurrek modu ederrean.

Komikiaren hizkuntza nagusia euskara bada ere, gaztelania ere agertzen zaigu bertan eta ez gutxi, garaiko egoera erreala erakusten baita, eta naturaltasuna eta errealismoa ematen dio horrek. Irudi eta koloreetarako horrelako istorioetan ohikoa den nahita bilatutako estilo itxuraz sinplea aukeratu du egileak -Persepolis edo Guy Delisleren lanen erara-, trazo sendo eta itxiekin eta hiru koloretan (zuria, beltza eta laranja).

Idazle handiak merezi zuen lan handia dugu, beraz, Gabriel Aresti - BioGrafikoa hau.

Andoni Egañak azkenean 2013ko Bertsolari Txapelketa Nagusian parte hartzea erabaki du. Parte hartu eta nola gainera!, nagusitasun osoz gailendu da finalean. Baina, agurra kantatzera doala, mikrofonoarekin elektrokutatua hil da. Istripua? Hilketa? Hilketa bada, nor izan da? Hori argitu beharko dute lau detektibe zein baino zein bereziagok...

Istorio hau dakarkigute Xabi Paya gidoilariak eta Patxi Gallego marrazkilariak Bertsolari aldizkariaren 100. zenbakia ospatzeko egin duten Nork komikian. Amezketako aguazila (Fernandoren abenturetakoa), Bertsocop (erdi bertsolari erdi robot), Jesika Fletxeberria (amona sudurluzea) eta Amaia Ezpeldoi (Itxaro Bordak sortutako detektibea) Egañaren heriotza argitzen saiatuko dira, susmagarri andana ikertuz: euskal idazleak, sukaldariak, bertsolariak, Conquis-tarrak, Olentzero, Txan magoa... Bidean, euskal munduko ehunka jende ospetsu asko ezagutuko ditugu marrazkietan, Bertsozale Elkarteko katakunbetako bilera sekretuen berri izango dugu, eta beste gauza ugari.

Argi dagoenez, umorezko istorioa da, eta benetan barrez lehertzekoa suertatzen da. Euskararen kultur munduko erreferentzia eta pertsonaia ugari agertzen dira eta euskalkien trataera ederra du. Eta atal batzuetan sexualki oso esplizitua da. Hauetan guztietan, Patxi Gallegoren aurreko Pololoak lana dakarkigu gogora. Hark hasitako bidea urratzen jarraitzen da hemen, gure euskal mundu txiki honetako gaiak tonu umoretsuan lantzea, eskertzekoa dena. Behar ditugu horrelako lanak. Eta gainera, kasu honetan zenbait pasartetan bertsotan hitz egin edo pentsatzen dute pertsonaia batzuk. Ez dago gehiago eskatzerik.

Duela bi aste Manga Azoka izan ondoren, asteburu honetan Komiki Azoka izango da Getxon. Areetako Geltokiko Plazako karpa ostiral honetatik igandera bitartean egongo da irekita, goizetan 11:00etatik 14:30etara eta arratsaldetan 17:00etatik 21:00etara. Aurten Juan Giménez omenduko dute (berak egin du kartela). Ohi bezala, egitarau oparoa daukate prestatuta: erakusketak, egile gonbidatu ugari, sinatze-txandak eta beste ekitaldi ugari.

Xabiroiko standa

Aurtengoan hainbat standetan egongo da euskarazko komikien presentziarik: Luterl taldearenean, Astiberrirenean, Zapart! Komiki Jaialdiarenean (adi ekainerako antolatzen ari diren ekitaldi honi) eta batez ere, Xabiroi komiki-aldizkariarenean. Honetan aukera izango duzu zure euskarazko album sinatua erosteko, eta ez soilik Xabiroikoak, baita beste argitaletxe batzuetakoak ere. Behean duzue sinatze-txanden egitaraua. Bestalde, Xabiroiko standean edozein erosketa eginez gero, Diamanteak, urrea eta ikatza komiki ederra opari eramango duzu, Unai Iturriaga eta Alfonso Zapicok egina Athletic Fundazioarentzat eta hemen hizpide izan genuena.

Ezaguna da euskaldunok historian zehar itsasoarekiko izan dugun lotura, marinel eta balea arrantzale ezagunak izan gara. Azken urteotan, baina, gure iragan pirata azaleratzen ari da toki askotatik. Zenbateraino dira benetakoak kontu horiek? Dani Fanok idatzitako eta Guillermo Gonzalezek marraztutako Kortsarioen Ostatua komikiak lagunduko dizu gehiago jakiten. Euskal kortsarioen hainbat istorio irakurriko dituzu bertan, zenbait azalpen historikoz lagunduta.

Kortsarioen Ostatua komikian, euskal kortsarioen hainbat istorio kontatzen dituzue. Baina zer dira kortsarioak? Piratak dira?

Dani Fano: Ez, kortsarioak ez dira piratak. Komikiko atal bakoitzaren bukaeran azalpen orri bana dago eta horietako batean azaltzen dugu zein zen kortsarioen eta piraten arteko ezberdintasuna. Piratak itsaslapurrak ziren, besterik gabe, eta kortsarioak itsaslapurrak ziren, baina Koroarentzat lan egiten zutenak, Koroaren gerra-etsaien merkataritza ahultzeko eta hausteko. Legearen barruan egin behar zen jarduera zen, betebehar batzuekin, eta ontzi atzemate bakoitzaren ondoren epaiketa bat egiten zen, ikusteko ea harrapaketa legezkoa izan zen edo ez. Sarritan legez kanpoko harrapaketak egiten ziren, eta orduan atzemandako ontziaren marinelak torturatzen zituzten, kargamentua kontrabandozkoa edo herrialde etsai batekoa zela deklaratu zezaten. Beraz, kortsariotza gerrako legezko jarduera zen eta pirateria ez, baina muga sarritan zeharkatzen zen.

Nola sortu zen kortso-jarduera Euskal Herrian?

Dani Fano: Kortsoa balea arrantzaleen denboraldiko jarduera gisa hasi zen: arrantzara joaten zirenean, bide batez, itsasontziren bat harrapatzeko aukera izanez gero, legezkoa zenez, atzematen zuten. Geroago, diru asko ematen zuela ikusirik, jarduera kapitalista bihurtu zen: sozietateak sortu ziren, non bazkideek dirua jartzen zuten kortsorako itsasontziak armatzeko. Garai hartakoak izan ziren Idiakezen iparraldeko eskuadra, Leroytarrak, kortsaritzako armadore handiak...

Diru asko ematen zuen kortsaritzak?

Dani Fano: Bai, negozio gisa, irabazi handiak ematen zituen jarduera zen. Hala ere, arriskatua ere bazen. Hau da, burtsan jokatzea bezala, baina basatiagoa.

Ontzi-jabeei bai, baina tripulaziokoei?

Dani Fano: Ontzi bat harrapatuz gero, heren bat tripulazioko kideentzat zenez, diru asko irabaz zitekeen. Baina beraientzat ere berdin, bizimodu arriskutsua eta ezegonkorra zen. Ontzi kortsarioen abantaila merkataritza-ontziekiko txikiagoak, arinagoak eta, beraz, azkarragoak izatean eta tripulazio handiagoak izatean zetzan. Baina horregatik ontzi kortsarioen bizi-baldintzak askoz okerragoak ziren. Izan ziren matxinadak ere kortsario-ontzietan jateko nahikoa ematen ez zietelako. Beraz, esan bezala, oso bizimodu ezegonkorra zen. Hala ere, ez da inondik ere egiazkoa kortsario abenturazalearen irudi mitiko/erromantiko hori. Familiako aitak eta horrela ziren, orain mahats-biltzera joaten diren bezala, orduan kortsaritzara joan behar izaten zutenak garaia zenean edota beharra zegoenean.

"Kortsaritza balea-arrantzaleen denboraldiko jarduera gisa hasi zen; geroago, diru asko ematen zuela ikusirik, jarduera kapitalista bihurtu zen"

Azken bost urteotan-edo bat-batean euskal piratak nonahi agertu zaizkigu: Pirritx eta Porrotx, Pasaiako Piraten Etxea, mahai-jokoa, zuen komiki hau...

Guillermo Gonzalez: Beno, lehenago ere, duela urte batzuk egin zen Karramarro Uhartea animazioko filma. Beharbada moda ere izango da. Egiazko oinarri historiko bat dago, eta norbaitek behin horren inguruan kultur-produktu bat egiten badu eta funtzionatzen badu, orduan beste asko ateratzen dira. Hori oso ohikoa da.

Dani Fano: Bai, justu orain ari dira Errenterian kortsarioen inguruko koreografia bat egiten. Gainera, piratek eta kortsarioek beti izan dute mitikotasun bat, aura erromantiko bat. Egia ez dena bestalde: ikaragarri krudelak ziren beren biktimekin, bizimodu oso gogorra zen, miseria handiak pasatzen zituzten...

Argazkia: Igor Leturia

Gangsterren edo cowboyen liburu eta filmetan, lapur eta hiltzaileak gaiztoak dira beti. Aldiz, piratenetan, berauek dira zintzoak, nahiz eta lapur eta hiltzaileak izan. Haurrentzat ere eredu moduan saltzen dituzte Pirritx eta Porrotxek! Zergatik gertatzen da hau?

Guillermo Gonzalez: Kortsaritzagatik izan daiteke. Aberastasuna ekartzen zuen herrira, eta orduan heroiak ziren, ez zen legez kanpokoa.

Euskal kortsarioei buruzko istorio horiek nolatan kokatu dituzue Donostian, hiri turistiko, lasai eta polit horretan?

Dani Fano: Garai hartan, euskal kortsariotzaren gune nagusia Donostia baitzen! Ni ere donostiar gisa harritu egin nintzen hori jakitean. Hiriaren irudi bat nuen, denok bezala, burgesa, lasaia, baina jakin nuen penintsulako kortsoaren portu nagusia Donostia zela. Beno, egia da dokumentuen arabera kortsaritzara Donostiatik ateratzen ziren itsasontzietako asko Pasaiatik ateratzen zirela, Pasaia orduan Donostiako lurren parte zen eta. Baina asko bertako badian lehorreratzen ziren, hiria oso hurbil baitzuten, eta salerosketak egiteko hala komeni zitzaien. Beraz, Donostiako portu txiki honetan kortso jarduera handia zegoen, eta kortsarioek hemen hartzen zuten ostatu, orain burges irudia duen hiri honetan.

Euskaldunok historian zehar itsasoarekin lotura izan dugu, eta ezagunak dira euskal marinelen eta balea arrantzaleen kontuak. Baina piratena berri samarra da, gure historiako parte hori ezkutu samar egon da. Orain arte lotsatu egiten ginen? Eta orain ez?

Dani Fano: Istorio hau egiteko ikertzen hasi ginenean, galdera bera egin nion nire buruari. Nolatan egon da hain ezkutuan hain gurea eta hain garrantzitsua izan den jarduera bat? Donostia eta Hondarribia bezalako hiriak kortsotik bizi izan dira. XVII. mendean, esaterako (gure komikirako oinarri hartu dugunean, hain zuzen), hiriko jarduera kapitalista nagusia zen; besteak beste, horrexegatik hautatu genuen garai hori. Zergatik ez digute gure historiaren zati hori kontatu? Donostia eta Belle Epoque garaiko matraka jasan behar izan dugu, bada!

Guillermo Gonzalez: Bai, nire bilbotar ikuspegitik, Donostiak hiri burgesaren irudia du, baina hori batez ere XIX. mendeko kontuengatik da, monarkia, bainu-tokia eta abar. Eta Bilbok zonalde komertzial-industrialaren irudia du, baina hori ere XIX. mendetik ondorengoa da.

Dani Fano: Neurri batean, Bilborekiko lehia garai hartatik dator. Bilbo merkataritza-hiria zen batez ere, holandarrak salerosketara etortzen ziren eta Gipuzkoako kortsarioak itsasadarraren irteeran kokatuta erasotzen zieten. Hala, kronika bitxiak daude: adibidez Portugaleteko hiria eta Gipuzkoako kortsarioen arteko auzia, edo bizkaitarrek Gipuzkoako ontzi kortsarioak atzematea haiek euren bazkide holandarrei erasotzea ekiditeko, eta abar.

"Kortsaritza gerrako legezko jarduera zen eta pirateria ez, baina muga sarritan zeharkatzen zen"

Nolatan bihurtu zen gero Donostia gaur egun dena?

Dani Fano: Neurri batean, kortsaritza-jarduera hartatik lortutako diruak ahalbidetu zuen hori. Baina hiriaren fisionomian eta aktibitatean ere eragin handia izan zuen kortsaritzak. XVII. mendean, Donostiako jarduera nagusia kortsaritza zenean, hiria ostatuz bete zen, ontziratzeko zain zeuden toki guztietako kortsarioei ostatu emateko. Hemengo kortsarioak baziren, baina leku askotatik etortzen ziren abenturara, fortunazko soldadu izatera: Eskozia, Irlanda, Italia, Portugal...

Kortsarioen istorioz beteta dago Donostia, beraz.

Dani Fano: Hala da. Adibidez, Juana Larandorena, ostalaria bera, kortsarioei fidantzan ostatu ematen ziena gero lortuko zuten harrapakinaren zati baten truke. Horrela, ontzi-armadore izateko adina diru egin zuen eta bere kortsario-ontzi propioa armatu zuen. Edo badakizu Aste Nagusiko piraten La Flamenca? Donostiako ostatu eta denda bat zen La Flamenca, kortsarioen garaikoa, ustez Flandriako emakume batek eramaten zuena, Puiuelo kalean zegoena (gaur egun Fermin Calbeton).

Irudia: Guillermo Gonzalez

Komikian kontatzen dituzuen istorioak eta agertzen diren pertsonaiak errealak dira, historikoak?

Dani Fano: Ez. Aipatzen den pertsonaia historiko bakarra Roa kapitaina da. Kortsoari buruz dakigun ia dena epaiketetako aktetatik dator, horietako lekukoen testigantzetatik. Ontzi harrapaketa bat zegoenean, epaiketan harrapatutako ontzikoek eta ontzi kortsariokoek deklaratzen zuten, eta hori da gure egunotara iritsi dena. Adituek horietatik datu asko atera dituzte, baina ez dago istorio osorik. Horietatik soilik literatura gisa interesgarriak diren istorioak ezin genituen atera, ez behintzat ezer apaindu edo asmatu gabe. Bestalde, istorioetako batzuk ez dira besteen garaikideak -bigarren istorioa, Anaia etsai, esaterako, XVI. mende amaierako gertaera batean oinarrituta dago-, eta denak XVII. mendean sartu eta ostatu baten inguruan kokatu nahi genituen. Beraz, istorioak eta pertsonaiak asmatzea nahiago izan dugu, baina, azkena izan ezik, pertsonaia, gertaera eta datu errealetan oinarrituta daude.

Baina nobela historiko deituriko generoan lizentzia asko hartzen dira, pertsonaia errealen inguruan kontu asko asmatzen dira. Gauza bera egin zenezaketen, ez?

Dani Fano: Ez gara ausartu. Hasiera batean, komikiarentzat hautatua genuen izenburua Juana Larandoren ostatua zen. Baina berari buruz ez genuen informazio nahikorik. Orduan, fikziozko ostatu eta ostalari bat agertzen dugu, nahiz eta argi dagoen Juana Larandorengan eta bere ostatuan oinarrituta dagoela; alargunaren burugainekoa jarri diogu, Juana Larando alarguna baitzen.

"Nolatan egon da hain ezkutuan hain gurea eta hain garrantzitsua izan den jarduera bat?"

Hala ere, gertaera errealetan oinarritu zarete komikia egiteko. Nola dokumentatzen zineten? Epaiketetako artxiboen bidez?

Dani Fano: Ez, hori ez zegoen gure irismenean edo ahalmenen barruan. Artxibo horiek arakatu eta ikertu dituzten eta liburuak idatzi dituzten beste batzuen lanaz baliatu gara, hala nola Josean Azpiazu, Enrique Otero Lana, Selma Huxley... Baina liburu horiek ez dira nobela historikoa, historia-dibulgaziokoak dira, benetan gertatutakoa kontatzen dute modu ulergarri eta entretenigarrian.

Komikian, atal bakoitzaren amaieran, testu-orri bat sartzen duzue atalean kontatzen denaren inguruko azalpen historikoak emanez.

Guillermo Gonzalez: Badira gauza batzuk irudi bidez azaltzen errazak ez direnak, eta nire ustez testu horiek oso lagungarri dira ulermenerako. Beste kasu batzuetan, kontatzen dugun istorioko kontu edo datu batzuk zenbateraino diren errealak guk ere ez dugu argi, baina erabili beharra daukagu istorioak funtziona dezan, eta epilogo horietan azaltzen dugu zenbateraino diren edo izan daitezkeen egia kontu horiek. Azken batean, ez gara dokumentu historiko bat egiten ari, datu historiko batzuk dituen istorio egokitu bat baizik, eta azalpen horiek oso ongi datoz.

Horiek ez ziren agertzen Xabiroin atalka argitaratu duzuenean.

Guillermo Gonzalez: Aldizkarian, istorioek bakarrik ongi funtzionatzen dute, baina albumari azalpenek jarraitasun bat ere ematen diotela iruditzen zait.

Argazkia: Igor Leturia

Zein azalpen mota ematen duzue?

Dani Fano: Adibidez, ataletako batean San Bizente eliza agertzen da. Eliza oso zaharra da, baina garai ezberdinetan atalak gehitu edo aldatu zaizkio. Guk garai hartan zen bezala marraztu dugu, eta orrietan azaldu egiten dugu zergatik egin dugun horrela.

"Bazeuden mugaren alde honetako marinelak iparraldeko ontzi kortsarioetan lanean eta alderantziz"

Gauzak garai hartan nola ziren irudikatzen saiatzen zarete, beraz.

Dani Fano: Hala da. San Bizente elizako ataria, adibidez, obretan zegoen garai hartan, eta hala marraztu dugu, aldamio batzuekin. Donostiako kanpo-harresian ere, kaira ematen duenean, bigarren harresia egiten ari ziren garai hartan, eta hor ere aldamioak jarri ditugu (gero pertsonaiek harresia gainditzeko erabiltzen dituzte, gainera).

Guillermo Gonzalez: Baina ez da erraza izaten. Kaia, adibidez, ez zen berdina garai hartan eta orain. Marraztu behar duzu ezagutuko den moduan, baina anakronismo nabarmenegirik sartu gabe. Hau da, jendeak ez du esan behar “hau ez da Donostiako kaia” baina ezta ere “Donostiako kaia ezin zen horrela izan garai hartan”. Bi faktore horiek orekatu behar dira: tokia ezagutzeko moduan egin behar da baina garaiari fidela izanik.

Dani Fano: Bestalde, ez da beti posible izaten hori. Atal batean, bi ontzi handi harrapatu eta Donostiako kaira ekartzen dituzte. Bada, garai hartan tamaina hartako itsasontziak ez ziren normalean kaira sartzen, orduan kaiak ez baitzuen sakonera nahikorik eta marea baxuarekin hondoa jotzen baitzuten. Orokorrean, ontzi handiak badian botatzen zuten aingura.

Guillermo Gonzalez: Baina istorio horretarako hobe zetorkigunez kaian egotea...

Dani Fano: Eta beharbada horrela ere izan zen. Istorio hori da benetan gertatu zenarekiko fidelena, eta ontzietan bi taldeen lapurreta eta borrokaldia gertatu ziren bezala gertatzeko nik uste dut ontziak kaian egon behar zirela. Baina ezin da jakin benetan.

Alde grafikoa egiteko nola dokumentatzen zineten? Nola jakin tokiek eta gauzek garai hartan zein itxura zuten?

Guillermo Gonzalez: Gauzei dagokienez (etxeak, ostatuak...) errazagoa da, garai hartako beste toki batzuetako (Bilbo, edo Londres, edo dena delakoa) ereduak erabil ditzakezulako. Baina Donostiako tokiak egiteko, kasu honetan, ni donostiarra ez naizenez, zailagoa da. Ezagutzen dut, neurri bateraino behintzat, nolakoa den Donostia gaur egun, baina Kursaala adibidez ezin dut marraztu. Eta garai bateko Donostiako irudi tipikoak ez dira ezagunak niretzat. Irudiren bat badago horretan oinarritu zaitezke; bestela, gaur egungo tokiak ikusi, apur bat “zahartu”, lizentzia bat edo beste hartu, baina, esan bezala, identifikagarriak eginda eta anakronikoak egin gabe.

Dani Fano: Donostia birritan erre da, eta ez da apenas geratzen eraikin zaharrik: Trinitate Plazako izkinako bi etxeak, aipatutako San Bizente eliza eta Santa Maria elizako zati bat, besterik ez. Garai batean Donostiako eraikin esanguratsuena izan zena, kanpandegi handia (hortik dator Kanpandegi kalea, Kanpandegi pirata...), ez da ezer gelditzen gaur egun. Erreketa ezagunena 1813koa da, baina lehenago ere izan zen beste bat XV. mendearen amaieran. Hargatik, ediktu bat zegoen Donostian, etxeak nola egin arautzen zuena hain erraz su har ez zezaten. Eta hark zioen etxe guztien beheko solairua harrizkoa izan behar zela. Hori errespetatu dugu.

Baina akatsak ere egin ditugu. Adibidez, komikia egin genuenean, nik ez nekien leihoek ez zutela kristalik, paper ezkoztatuzkoak ziren, zeharrargiak. Eta ostatuaren argiztatzea ere argizarizko kandelekin egin dugu, garai hartan ziurrenik balea-oliozko lanparak erabiltzen zituztenean. Baina agian ez, orduan ari baitziren sartzen argizarizko kandelak, elizatan horiek erabiltzen zituzten jada. Ezin jakin...

Itsasontziekin errazagoa da agian, irudi gehiago egongo direla pentsatzen dut...

Guillermo Gonzalez: Ez, ez da erraza. Garai bakoitzak bere itsasontzi-motak ditu, herrialde bakoitzak bere flota... Akatsak egitea oso erraza da. Adibidez, istorioa 1650 urtean kokatuta izan dezakezu eta nahigabe 1680ko ontzi bat sartu... Orokorrean, garaiko eredurik ez banuen, eredu zaharragoak hartzera jo dut, gutxienez posibleen barruan sartzen baita (gaur egungo istorio errealista batean sar dezakezu Seiscientos kotxe bat, baina ez asmatu gabe dagoen auto futurista bat). Eta hala ere, gero jakin dut kasuren batean akatsen bat egin dudala, ontziren bateko brankako gaztelua beranduagokoa den ontzi mota batekoa egin nion. Beste batean zelataria marraztu behar nuen gabiatik ontzi bat begiztatzen eta abisua ematen, eta eredutzat erabiltzeko irudi oso egoki bat aukeratu nuen, baina ondoren jakin nuen gabia mota hori ez zegokiola ontzi-mota horri. Ontzi haiek gehiago mugitzen ziren eta gabian zelataria babestuta joaten zen, marraztu nuen gabia irekia geroagokoa da.

Eta kasualitatea izan da, guk aukeratutako garaiko, hau da, XVII. mendeko, ontzien dokumentazio grafiko askorik ez dagoela. Aurreko mendeetako ontzien dokumentazio asko dago, XVI. eta XV. mendeetakoak, karabela eta galeoien garaietakoak. Garai garrantzitsuagoak izango ziren, edo garrantzi gehiago eman zaie behintzat. Eta ontzi piraten inguruko irudi gehienak XVIII. mendeko edo XIX. mendearen hasierakoak dira, fragata piraten garaia, Piratas del Caribe, Nelsonen guduak, Master and Commander... Hori izan baitzen pirateriaren eta nabigazioaren urrezko garaia. Baina XVII. mendeko ontzien irudi oso gutxi dago. Aurkitu dugun gehiena eta fidagarriena pintore flamenkoen itsas-batailen koadroak izan dira. Eta hala ere, armadako ontziak agertzen dira bertan, fragata handiak eta. Piratek asko erabiltzen zituzten “patatx” izeneko ontzien XVII. mendeko irudirik ez dugu bat ere aurkitu. Donostiako irudiei dagokienez, behintzat Danik asko laguntzen zidan, baina itsasontziekin erotu egin naiz.

Alde grafikoaz dokumentatzeko liburutegiak erabiltzen dituzue, edo Internet, edo biak?

Guillermo Gonzalez: Internet batez ere, liburutegi erraldoi bat bezala baita. Egunetik egunera gauza gehiago dago gainera.

Argazkia: Igor Leturia

Internetek aldatu al du dokumentazio lana?

Dani Fano: Bai. Lehenagoko garaietan, ni egon izan naiz egunak eta egunak jarraian Koldo Mitxelenan dokumentazioa bilatzen. Orain gehiena Interneten egiten duzu.

Guillermo Gonzalez: Baina dena ere ez. Adibidez, ontzien edo armen edo jantzien informazioa aurki dezakezu, Donostiari buruzko oinarrizkoena ere bai... Baina gauza zehatzagoak, adibidez nolakoa zen eraikin edo auzo jakin bat garai jakin batean, edo zein arropa zeraman erregina jakin batek ekitaldi jakin batean, sarri ez duzu aurkitzen eta liburutegira jo behar duzu.

Dani Fano: Horrelakoetan zorte kontua izaten da. Kortsarioen ostatuko ostalertsaren jantziarentzat bi koadro aurkitu genituen, Espainiako erregea garai hartan Donostiara etorri baitzen bere pintorearekin eta koadro batzuk egin baitzituen. Horietan, paisaiaz gain, gortesau donostiarrak agertzen dira, eta ikusten da emakume guztiek buruko kuneiformea daramatela, ezkonduek punta batekoa eta alargunek bikoa. Ordurako Euskal Herriko toki askotan ez zen erabiltzen -debekatua ere bazegoen toki batzuetan-, baina garai horretakoa den koadro horretan -eta erregearen margolariarena da-, emakume guztiek daukate. Beraz, hor zortea izan genuen. Harresiaren irudirik ez genuen aurkitu Josean Azpiazuk pasatu zigun arte. Eta ikaragarri lagundu digute baita ere San Telmo Museoak, Koldo Mitxelena Kulturuneak, Ontzi Museoak...

"XVII. mendeko ontzien irudi oso gutxi aurkitu dugu"

Diozuenagatik, askoz zailagoa da lehenagoko garai batean kokatutako komiki errealista bat egitea, nahiz eta fikziozkoa izan eta ez historikoa, dokumentazio lan handia eskatzen du. Gaur egunean kokatutako istorio batentzat informazio gehiago dago eta etorkizunean kokatutako batean zuk asmatzen duzu dena.

Dani Fano: Ez dakit ba, nik zientzia fikzioa egin dut, eta etorkizunak ere badu bere tranpa. Lehenaldian kokatutakoetan badituzu erreferentziak, grabatuak, irudiak, beharbada argazkiak... Etorkizunekoetan zuk diseinatu eta asmatu behar duzu dena, baina ez edozein modutan, koherentzia bat eta sinesgarritasun bat lortu behar dituzu. Juan Giménezen aparatuak ikusten dituzu eta funtzionatzen dutela iruditzen zaizu -Giménez ingeniaria zen-, baina zuk eginez gero ez duzu erraz lortzen sinesgarritasun efektu hori.

Guillermo Gonzalez: Genero fantastikoan, ezpata eta sorginkerian, dena asmatu behar duzu ere, baina ereduak erabil ditzakezu gazteluentzat, armentzat, natura sar dezakezu... Eta berdin dio sinesgarria ez bada ere, arkitektonikoki ezinezkoak diren gazteluak egin ditzakezu. Baina historikoan ez.

Dani Fano: Eta garaiak eta garaiak daude. Duela gutxi komiki bat marraztu dut, David Zapirainen gidoia duena, XIII. mendean kokatuta dagoena. Garai hori askoz errazagoa da. Natura gehiago zegoen, arropak, etxeak eta hiriak sinpleagoak... XIII. mendeko gela batek ez du ezer, paretak eta tapizen bat asko jota.

Guillermo Gonzalez: Bai, Kortsarioen Ostatua zailagoa izan da. Hiri batean egin dugu, gainera irakurleek ezagutzen dutena, teknologia gehiago du, hiri eta etxe konplikatuagoak... Eta itsasontziak, esan bezala, bereziki zailak dira. Genero historikoa egiten duten komikigile frantziar batzuen lana ikusita, eroak edo jenioak izan behar dute. Bourgeon, Pellerin... Azken honek ontzien, gotorlekuen, portuen eta abarren inguruan duen dokumentazioa kristorena da. Frantziarrek asko zaintzen dute hori.

Kortsoa estatuek onartutako gerra ekintza izanik, euskal kortsario batzuk Frantziako kortsarioak izango ziren eta beste batzuk Espainiakoak. Zuen komikian behin baino gehiagotan erakusten dituzue Hego eta Iparraldeko kortsarioak ontzi berean edo elkarrekin ongi moldatzen. Zenbateraino da egia?

Dani Fano: Istorio horiek ere errealitatea dute oinarri. Muga bat dagoen toki guztietan bezala, hemen ere kolpeak eta besarkadak zeuden (gaur egun ere berdin darraigu). Mugak oso aproposak dira merkataritzarako, kontrabandorako, azken finean negoziorako; baina aldi berean aitzakia ederra borroketarako. Bataila handiak izan dira mugaren alde bateko eta besteko euskaldunen artean, flota gipuzkoarrak Donibane Lohitzune eta Ziburu eraso zituenekoa bezala, non hainbat ontzi atzeman eta jende ugari hil baitzuten. Eta eraso hori ontzi lapurtarrek ontzi gipuzkoar batzuei Ternuan egindako beste eraso baten mendekua izan zen. Hondarribia ere mila aldiz inguratu eta eraso dute iparraldeko euskaldunek. Baina era berean, bazeuden mugaren alde honetako marinelak iparraldeko ontzi kortsarioetan lanean eta alderantziz. Marinel trukea etengabe gertatzen zen.

Komikiko istorioetako bat oinarritzen den gertaera errealean kortsario bat dago, argi ez dagoena euskalduna den edo ez (gaskoitzat agertzen da dokumentuetan, hego-mendebaldekoa, baina ez dakigu bere jaioterria zein den, Lapurdin edo Landetan zegoen), baina edozein modutan euskal ontzi kortsario baten kapitaina zena, eta ontziko bigarrena errenteriar bat zuena. Errenteriar hau traidore izateagatik preso sartu zuten espainiarrek, eta erregeak askatasuna eman zion kapitaina atzematen laguntzearen truke.

Guillermo, zu gehiago aritu zara orain arte animazioan eta ilustrazioan. Hau izan da zure lehen komikia, eta laster aterako duzu Frantzian beste bat. Zer moduz komikigintzan?

Guillermo Gonzalez: Komikiak baditu muga edo betebeharreko batzuk ez ditudanak gustuko: nahi ez dituzun edo ados ez zauden gauzak egin behar dituzu batzuetan, azken emaitza ez da oso berandu arte ikusten... Baina ni 10 urte baino gehiagoz aritua naiz animazioan animatzaile lanetan, oso gogorra dena, baina ongi etorri zait komikigintzarako, horrek ere desabantaila horiek baititu, eta behintzat ohituta nengoen. Gainera, Kortsarioen Ostatuan istorio laburrak idazten nituen eta gero atsedena izaten nuen hurrengora bitartean. Baina Frantziarako egin dudan honetan jarraian egin behar izan dut, eta ez dut ongi pasatu. Ni benetan ilustratzaile sentitzen naiz, eta hori da atsegin dudana. Komikian nahiko nuke agian gidoia nik egitea probatzea. Gidoilari batekin lan egiteak abantailak ditu (berak markatzen dizu bidea eta ez duzu asko pentsatu behar) baina desabantailak ere bai (zerbait aldatu edo ezberdin egin nahi baduzu ezin duzu). Eta Danik ere, gidoilari frantziarrarekin alderatuta, abantailak ditu (Danik orriaren konposizioa eta narratiba egina ematen zidan eta nik bineta bakoitza marraztu besterik ez nuen egin behar, lan hori hartu gabe) eta desabantailak ere bai (konposizioa beste modu batera egin nahiko banu ere, ezin nuen). Ondo etorri zitzaidan Kortsarioen Ostatuan dena hain zehaztua etortzea, nire lehen komikia baitzen. Gero, frantziarrarekin, lan handiagoa egin behar nuen, baina askatasun gehiago nuen. Ez dakit egia esan zein nahiago dudan. Baina probatu nahiko nuke gidoia osorik nik egitea.

Dani, zuk gidoian baduzu esperientzia, orain artean komikigile integrala izan baitzara (zure lanen gidoia eta marrazkiak egiten zenituen), baina ez gidoia soilik idazten eta beste batentzat. Izan ere, gidoilari soilik egiten dutenak marrazten ez dakitelako izaten da, ez da oso ohikoa marrazten dakitenak eta aritu direnak gidoia soilik egitera pasatzea...

Guillermo Gonzalez: Ba nik nahiko nuke horretara iristea, hau da, beste batek marrazteko idaztera iristea. Eta ez diot orain komikiak marrazteaz nekatu naizelako erreakzio bezala. Beti nahi izan dut eta, izan ere, baditut kaxoi batean idatzita proiektu batzuk, mila aldiz errepasatuak.

Dani Fano: Nik marraztea atsegin dut, baina Xabiroi aldizkariaren koordinatzaile gisa, bertarako proiektuak irudikatzen ditut, eta honetan idazle gisa ikusten nuen nire burua baina Guillermoren marrazkiak egokiagoak iruditzen zitzaizkidan. Egia da gidoia idazten dudanean ezinezkoa zaidala ez imajinatzea nola izango diren irudiak, baina zure marrazkigile-alderdia ezeztatu eta marrazte-lana beste baten esku uztearen ariketa oso sanoa da. Gainera, orokorrean (ez beti, baina honetan bai), lan gogorra marrazkigilearena da eta dibertigarria idazlearena. Eta istorioa idatzi ondoren Guillermoren irudi ederrekin ikustea gozamena da. Bestalde, Guillermok esan bezala, nik gidoia idaztean orriaren konposizioa ere egiten dut, marrazkilaria naizelako eta horretara ohitua nagoelako. Aldiz, urriko zenbakian badator istorio labur bat, nik idatzi dudana eta Victor Santosek marraztu duena, non ez dudan hori egin. Guillermorekin konposizioa egiten nuen bere komiki-lanak ezagututa banekielako gure konposizioak oso antzekoak zirela, oso franko-belgikarrak. Aldiz, Victorrek asko lan egin du merkatu estatubatuarrarentzat eta niri inoiz bururatuko ez litzaizkidakeen konposizioak egiten ditu, eta askatasun hori ematea nahiago izan dut.

Guillermo Gonzalez: Hala ere, estilo antzekoa dugun arren, orriaren konposizioa nire esku egon izan balitz, emaitza oso ezberdina litzatekeela pentsatzen dut. Agian ez luke atsegingo ere!

Dani Fano: Nik uste dut egiten dugun guztian gure izaera islatzen dela: gure beldurrak, obsesioak... Nire obsesioa uler nazaten da, eta txikitatik izan da: andereñoak, gurasoek... uler nazatela. Horregatik nire konposizioak sinpleak dira, dena erraz eta ongi ulertzea nahi dut. Horacio Altunaren orriak jarraitu ahal izateko, aldiz, eskuliburua behar izaten zen. Eta komiki estatubatuarrean ere konposizio oso artistiko edo abstraktuak ikusten dira. Ni ez naiz eroso sentitzen kontatu nahi dizudan eta zuk ulertzea nahi dudan istorio bat horrelako konposizio batean jarriz. Nire izaera da konposizio hain garbi eta sinpleak egitera naramana. Ausartagoa den norbaitek hori hauts lezake, labirinto bat egin, baso batean sarrarazi, non zuk bilatu behar duzun bidea, eta agian istorioarentzat ona izan daiteke. Baina ni ez naiz horretarako gai.

Zertan ari zarete lanean orain?

Guillermo Gonzalez: Nik duela hilabete bukatu dut proiektu frantziarra, eta orain deskantsatzen ari naiz. Haiek proposatu didate beste gauza bat egitea, baina denbora bat behar dut pentsatzeko. Izan ere, proiektu luzea da, bi urterako konpromisoa eskatzen du, eta pentsatu behar dut.

Dani Fano: Ni 2017rako amaitzea espero dudan komiki pertsonal bat egiten ari naiz. El Salvadorreko Alderdi Komunistaren sortzaileetako bati buruzkoa da, Miguel Mármol-i buruzkoa.

Irudia: Dani Fano

Irudia: Dani Fano

Tolosako Galtzaundi Euskara Elkarteak 8. aldiz antolatu du Ibarra-Galtzakomik komiki-lehiaketa. Euskarazko lanak soilik aurkez daitezke bertara, eta kategoria eta sari ugari daude. Azaroaren 20ra arte dago lanak bidaltzeko denbora. Oinarri zehatzak beraien webgunean dituzue, http://galtzakomik.blogspot.com. Animatu ba!