Markos Zapiain

Bigarren lokamutsa Anttonek eri egingo du, hotzikaraz eta sukarraz. Bezperan betiko tokietan txango zebilela etxeko bidea ahaztu du. Neurologo baten eskuetan jartzea onartu dio arrebari.

1-Ametsean lehenbiziko orrialdeko kartzeleroa ageri da, Valcornejako Enrique gorrotagarria.

Ondotik igaro zaio Anttoni. Baina zer ikusi du honek?

Bere burua!

“Guztiz nire antzeko gizaseme bat, nire anaia bikia (izan banu). Areago: ispiluan neure burua begiratzen dudanean aurrez aurre ikusten dudan berbera. Ikaratu egin nau osotara: “bera ni da”... Edota “ni bera naiz”. (170)

Zer esan nahi du zehazki Antton eta bere kartzelero espainola berdinak izan daitezen?

Zer adierazi nahi dio ametsak Anttoni edota Txillardegik irakurleari?

Nobelan zehar aurreneko orrialdetik beretik pertsonaiarik higuingarriena izan zaigun Enrique kartzeleroarekin goitik behera identifikatzeak zer erakusten dio Anttoni?

Egia ezkutu bat agian? Arrisku bat?

Aurkakoak eta etsaiak azken batean berdinak direla, aurkikuntza dirudienez ekialdekoa jatorriz baina beti eta nonahi berpizten dena?

Edota, zehazkiago, hasieran desberdinak izan zitezkeenak etsaitasunak berak eramaten dituela berdin jokatzera eta ondorioz berdintsuak izatera?

2-Gero, elkarren ondotik igaro ostean, Antton San Pankrazio elizan sartu da eta martiriaren irudia tragiko beharrean barregarri egin zaio.

Hemen ere bada beste enigma bat, Anttonen eta Enriqueren berdintasunari lotua, mundu-ikuskera eta arazo berari dagokiona: izan ere, Anttonek nobelan zehar etakideak eta gudariak aberriaren alde odola ematen duten martiri gisa ikusten ditu, era heroiko tragikoan. Horretxegatik dio ametsean “beharrean”: “martiri gaztearen irudiari, tragiko gertatu beharrean, barregarri iritzi diot.” (171)

Zer esan nahi ote dio oraingoan ametsak Anttoni eta Txillardegik irakurleari?

Esanahiak gorabehera, azkenik, militar espainol batzuk, Enrique buru, elizan sartu eta Antton hiltzen ahaleginduko dira. Antton kanpandorrean ezkutatuko da. Baina militarrak badatoz kanpandorreko eskaileretatik gora. Orduantxe esnatuko da Antton, asaldatu bezain izutua.

3-Amets honek gatazkari eta borroka armatuari buruzko Anttonen eguneko ikuspuntu kontzientea kordokatuko du, are alderantzikatu: alde batetik, gudaria eta kartzeleroa berez berdinak ez izan arren ziur aski, beren ekintzen endekatzeak berdindu egiten ditu (Ortega Lara); bestetik, bere burua sakrifikatzen duen martiri gaztea barregarri gertatzen da.

Etakidea eta kartzeleroa bat izatea, espetxea ETA bezain ETA espetxe, ametsak dioena alegia, ez dator bat Anttonen esnatuzko ikuspuntuarekin, kartzelero gaiztoen eta etakide zintzoenarekin; halaber, martiri barregarria ez dator bat gudari heroikoaren irudiarekin.

Labartzari agur-en polifonia aberasten duelako da garrantzitsua bigarren amesgaizto hau: ohi bezala, pertsonaia desberdinek ikuspuntu desberdinak dituzte, baina bestalde Antton Ihartzegarai berberak, nobelan zehar aldatzeaz gainera, kontrako ikuspuntuak izango ditu esna eta ametsetan.

Militar espainolak bera hil nahian bertan dituela egiaztatzea bezain beldurgarri eta zorabiagarri izango zaio Anttoni bere bizialdi osoko jarreraren gaueko arrakalatzea.

Horrela, lehenagoko sarrera batean aipatu Txillardegiren bikoiztasun posiblea, hots, bata Berrian eta Garan mintzo koherenteen bidez borroka armatuaren aurka nabari dena, eta bestea “Labartzari agur”eko literaturan, barnekoiagoa beti ere, Antton Ihartzegarairen bidez borroka armatua aldeztuko lukeena, aldaturik errepikatuko zaigu Ihartzegarairen beraren baitan: egunez bere buruari borroka armatuaren beharra azpimarratuko liokeen Anttoni berari gauez ametsak etsaien osagarritasuna eta martiritzaren irrigarria ikusaraziko lizkioke.

Gauez eta ametsetan Anttonek traizio egingo dio eguneko Anttoni, eta alderantziz.

Zein Antton ote da egiazkoagoa?

Bistan da Ihartzegarairen eguneko ikuspuntua anakroniko bezain kaltegarritzat jotzen dela oro har eta zabalduagoa eta ospetsuagoa dela Euskal Herrian bigarren amets honek erakusten duena; hedabide ia guztiek laguntzen dute eta gailentzen ari da historiaren eta gertaeren filma kontatzeko orduan.

Barandiaranen ustez, Cro-Magnon gizakiak ekin zion euskaraz mintzatzeari, eta gainera euskara izan zen erabili zuen lehenbiziko hizkuntza.

Ordea, ez ote da euskara askoz ere lehenagokoa?

Euskaldunok zein bereziak garen geure hitzek erakusten dute besteak beste. “Behatz” hitzaren erabilera erdialde eta ekialdekoak, esaterako, frogatzen du ziminoa euskaraz hasi zela artean lau hankan zebilelarik, zutitu eta gizaki bilakatu baino lehen beraz.

Aspaldi hartan ziur aski bizkarretik beso bat erneko zitzaion gorantz, ortzirantz, zimino euskaldunari, gero galduko genuena, eta “hatz” beso horren eskukoei deituko genien.

Ezohiko jarraitutasunaz egin du euskarak ziminoarengandik gizakiarengana, jauzi kualitatiborik batere gabe, eta horregatik izango gara agian hain naturalak.

“Biharamunean beste gertakari bitxi hau jazo zitzaidan; eta are kezkatuago utzi.

Ondarrondo pasealekutik Labargane aldera nindoalarik, aurretik hurbildu zait berrogeita hamarretan zegoen gizaseme bat. “Adinkide bat”, esan nezake.

Zer diot “adinkide”, ordea? Sosia bat hurbildu zaidala esan behar nuke: guztiz nire antzeko gizaseme bat, nire anaia bikia (izan banu). Areago: ispiluan neure burua begiratzen dudanean aurrez aurre ikusten dudan berbera.

Ikaratu egin nau osotara: “bera ni da”... Edota “ni bera naiz”.

Eta nire ondotik pasatzerakoan, doinu irmoz agurtu nau:

-Antonio Diarsegay!

Enrique gartzelazainaren ahotsa zen. Eta deituraren ahoskera okerra ere, berea.

-Presente!! –erantzun dut automata batek egingo lukeen bezala. Valcornejako errekontuetan egiten genuen bezalaxe.

Eta berak Atxeta aldera jarraitu du.

Uste dut. Ez bainuen badaezpada atzealdera begiratu ere nahi.

Hura izua!

Eskuin aldera jo dut aldapa leunean behera. Zorua labain zegoen tarteka. Eta ustekabean irristatu egin naiz; baina ez naiz erori.

San Pankrazio elizara sartu naiz. Zertarako? Zergatik ? Ez dakit.

Hutsa eta hotza zegoen. Eta martiri gaztearen irudiari, tragiko gertatu beharrean, barregarri iritzi diot.

Aldareko eskuin aldean, argi xume batek zizekan.

Kanpandorrerako atea zabalik, eskailera hertsi erpinetan gora abiatu naiz arnasestuka.

Militarrez jantzitako soldadu espainol aldra bat sartu da elizara.

Alimaleko piperpotoari eragiten ziotelarik, oihuka hasi dira elizaren barruan. Eta tiro hotsak hasi dira: bost, hamar, ehunka...

“¿Dónde ehtá, Antonio, asesino?”

Harrigarrizko oihartzunak errepikatu dira barrukian:

“Asesino... sesino... sino...”

Geroxeago, Enrique mozkorti krudelaren ahots ozenaz berriz ere, galderak eta mehatxuak ugaldu dira:

“¿Dónde ehtá? ¡Entrégate, Antonio! ¡Si no lo hase, será peor!”

Kanpandorrean goraino jarraitu dut.

Orduan isilaldi trinkoa gauzatu da.

Nik neure taupadak entzuten nituen une hartan.

Erlojuak ordua jo du nire ondoan ezin ozenkiago, belarrietan oinaze bizia emanez.

-Bostak! –neure artean.

Eta mehatxu berak errepikatu dira. “Antonio!... Asesino!... ¡No saldráh vivo!...¡Entrégate!”

Iltzedun bota astunen hotsak kanpandorre barrutik nigana hurbiltzen sumatu ditut.

-Ez!!! –jaurti dut garrasika, eztarria hondatzeko moduan..."

Txillardegi, "Labartzari agur", 170-172 orr.

Zergatik ez du idazleak idaztea aski, zergatik hartzen du argitaratzeko lana? Korapilatsua da arazoa, baina agian esan liteke oro har testu bat plazaratzeko orduan, dela liburu dela blog, are edozer plazaratzeko orduan, hauexek izaten dira bultzatzaileetako batzuk, komunikatzeko beharra baino sakonagoak: batetik, zerbait ederra eskaintzeko pasio artistikoa; bestetik, iraun nahia, behin gu desagerturikoan zerbait geurea gera dadin munduan; eta azkenik ezagutza nahia, jendartearen onarpenaren eta aitortzaren bilatzea.

Azkeneko biak aztertuko ditut, bertan erneko baitira liburuaren eta blogaren arteko kontrakotasunak.

b) Liburuak luzeago dirauela bizirik blogak baino, egokiagoa dela denboraren joan gupidagabea saihesteko orduan, aurreiritzi faltsua da, erauzten zaila hala ere.

Ez da egokiagoa: 1816an 20.000 inguru eleberri argitaratu ziren frantsesez (ez dut datua egiaztatzerik izan, kontsulatura deitu behar), idazle guztiak betiereko ospearen bila jo eta su lan egin ondoren, gozamen eskuragarriei denbora kenduz eternitatea xede, baina gaur egun, 200 urte igarota, 20.000 haietatik bakar bat irakurtzen da, eta geroz eta gutxiago, eta idazle ez frantziar baizik suitzar batena gainera, eta Londresen argitaratua: Benjamin Constanten “Adolphe”. Tamalez, gozamen eskuragarriak sekula betikoz galdu zituzten gizajo ezezagun haiek.

Gainera, gaur egun indarrean dagoen merkatuak agintzen du argitaletxeen benetako bezeroak izan daitezen ez irakurleak, baizik banatzaileak (telebistarenak ikus-entzuleak ez diren bezala, iragarleak baino, Deleuzek ikusarazia), eta beraz liburuaren bizia banatzaileen interesen araberakoa izaten da, eta banatzaileei kopuru ahal bezain handiak bizkor txandakatzea komeni zaie, best-sellerrak, eta “Sua nahi Mr. Churchill”en eiteko perla arraroak bazterturik eta itorik gelditzen dira.

Azkenik, egia bada ere Platon eta Shakespeare oraindik bizi direla, inoiz ez da galaxien tamaina izugarria ahaztu behar, gure txikitasuna nabaritzen duena, ezta denboraren azpilan desegilea ere, Platon zein Shakespeare blogik xumeena bezalaxe suntsituko dituena. Horixe baita "A un bloguista menor" Borgesen distikoaren zentzua: “La meta es el olvido. Tú has llegado antes.”

c) Dena den, gizarte ezagutza lortzekotan egokiagoa dirudi liburuak blogak baino. Zergatik ote?

Hasteko, gure belaunaldia eta lehenagoko asko nahasmendu handi batean hazi izan da, tronpaturik, liburua berez dela on sinetsirik, berez dela eder zein iraunkor. Zaila da errore hori erauztea. Curriculumetan, esaterako, meritu gisa hartzen da liburu bakoitza, izenburu kopuruaren araberakoak dira gero puntuak, nahiz liburuak eskasak eta gogaikarriak izan.

Horrez gainera, erne ibiliz gero gaur egun esaldi hau entzun liteke zenbait giza talde boteretsutan: “begira ezak morroi hori, ez duk guztiz inutila, liburu bat atera dik behintzat.” Nik hori entzun egin dut. Baina oraindik ez dut entzun: “ez duk uste bezain inutila, blog bat badik behintzat.”

Alderantziz. Batxilergoko ikasleen guraso askorentzat, berbarako, guztiz kontrakotzat ere jo liteke liburu bat idaztea eta blog bat zaintzea. Blog bat, internet, lizunkeria... loturik hautematen dituzte oro har.

Institutuetan gero eta zeregin gehiago gobernatu behar izaten dugu ordenagailuz. Berriki ikasle baten ama, aurretik ezagutzen ez nuena, irakasle gelara hurbildu eta, ordenagailu atzean nengoenez, ziplo bota zidan: “qué pasa, qué andamos, haciéndonos unas pajillas.”

Internet, lizunkeria..., guraso mordo batek uztarturik dauzkate buruan, eta guk zaindu egin behar dugu gure izen ona liburuak argitaratuz eta bloga disimulatuz, ez dezagun lana gal, alegia, ez dadin urri matrikulatzea, neurri handi batean gurasoek erabakitzen dutena.

Bukatzeko, derradan egia gordina, egia mingarria, internet lizunkeriari lotzen dioten guraso horiei arrazoi pixka bat ere ez zaie falta. Luistxo Fernandez izan da gure belaunaldiari Internet titi oparo bi dilindan baino gehiago dela erakutsi diona. Gure belaunaldiari, egia esan, ez dakit; niri behintzat bai. Bedi hori ere kontuan hartua hurrengo euskaltzain oso izateko hautagairik serioenaren meritu gisa.

Direnak direla arazoak, filosofiatik etortzen ohi da salbabidea. Filosofiak aholkatzen du, alde batetik, edozer egin baino lehen zure buruari galdetzea ea hiltzeko orduan hori egin izana ederra edo ez oso lotsagarria behintzat izango ote zaizun. Zer egin dut nire bizitzan? Galdera garrantzitsua, bizialdi bakarra dugu. Eta erantzuna balitz “anorexia prozesu zirraragarri batean amildu naiz Anorexics blogaren eskutik eta kezkaturik eduki naute Angel Cristoren lehoiek”, ez dakit ba, ez nintzateke ezerezera edo beste mundura kontent abiatuko.

Bestetik, ondo bizitzekotan egokiagoa da zerbait egitea, noizbehinka baizik ez bada ere, beti jasotzea baino. Bizimodu ederra lortzekotan nolabaiteko aktibitatea eta ekimena ona dela diote, zaputza gainetik kentzeko bederen. Foucaultek idatzi zuen antzinate klasikoko grekoen artean gizonezkoa sexualki definitzeko orduan irizpidea ez zela hainbeste hetero ala homo, baizik aktibo ala pasibo. Antz handiagoa du homosexual aktibo batek heterosexual aktibo batena, homosexual pasibo batena baino, eta jakintsu haiek zoriontsuagotzat zuten oro har aktiboa.

Nolabaiteko aktibitatea komeni da bizimodua hobetze aldera. Julia Kristevaren ustetan, gizakia soilik dago bizirik, piztuta, hiru egoeratan: aurrenik, psikoanalizatzen ari delarik. Baina bera psikoanalista denez, arrunt garestia, berrehun bat euro orduko, edo gehiago, ez da desinteresatua, eta beraz ez dugu aintzat hartuko. Bigarrenik, literatur lan batean murgildutakoan omen zaude psikikoki bizirik, baina Kristeva idazle ere bada eta bigarren hau ere ez dugu hitzez hitz geureganatuko, zehaztuko dugu esanez sortze lan batean zabiltzanean pizten zarela, sortze hitzaren zentzu zabalean, lagunartean giro jakin bat sortzea barne (lehengoan andre batek esan zidan: “artistie nai, kuadrillan egundoko anbientie imintzen dot”); bete-betean sar liteke blogintza bigarren honetan; eta hirugarren, maitemindurik, eta hori osotoro onartuko diogu Kristevari. Luistxo Fernandezek berriki aipatzen zuen blogari gazte batzuen ezinegona, hurrengo sarreran zer idatziko urduri, zer erantzungo ote dieten, maitemin betean bezal-bezalaxe.

Horrela, blogekiko harremanak giza harremanen antzera bideratu behar lirateke hein batean. Ez dago norberaren ekimena zaindu beste irtenbiderik, betekada saihestekotan mugak ezarri behar zaizkio irensteari, blogen ugaritasun kaotikoan norabideak eta mapak marraztu. Sasoi batean ondo etor dakizuke halako bloga, indartzen zaituelako. Beste batek berriz ahuldu, ergeldu: ez bera tentela edo astuna delako, baizik orain bertan ez datorrelako bat zure beharrekin, ez zaretelako ondo konpontzen, gatazka kimikoa eta ez pertsonala. Garai batean maiz bisitatuko duzu blog bat, gero desagertu egingo da zure bizitzatik, betirako apika, baina itzul liteke, auskalo, eta ordurako zu ere aldatua izango zara, Sandor Marairen pertsonaiak bezala bigarren elkartzeetan.

Esperimentatzea aholkatzen du Spinozak, zein blog datorkigun ondo eta zein ez bereiztea eta topaketak ez uztea erabat halabeharraren eta txiriparen esku. Xedea baita ez dezagun bizimodua izan triste eta zitala, baizik harremanak pozpizten zaituzten blogekin lotuz ahal bezain ederki bizitzea, pozpizten zaituzten blogekin eta halaber janariekin, tokiekin, jendearekin, tentu handiz beti ere, ahaztu gabe gure denbora mugatua dela.

Esan liteke blogaren funtsa askatasuna dela eta berdintasuna, gure jendartean behintzat, gaur egun ezinbestekoak diruditen mugen barruan noski, guztia baitago gutxi-asko Begi Handiren baten kontrolpean. Hezkuntza derrigorrezkoa denez ia hiritar guztiek dakite edo aurki jakingo dute idazten eta irakurtzen, laster edonork izango du blog bat sortzeko eskubidea zein ahalmena, doan baita. Are gehiago, idazten jakitea ere ez da beharrezko, bai baititugu argazki blogak, Irigoien “tximino”rena esaterako eibarnauten komunitatean.

Beraz, Euskal Herrian edonork sor lezake blog bat ia edozertarako.

Hori bat dator mundu osoan dabilen joera nabarmen batekin, ugaltzearekin, albisteak, idazkiak, arte lanak, blogetan sar litezkeen edukiak eta internet konexioak eta ordenagailuak, telebistak nahiz telebista kateak, eta halaber jendea, eta hortaz baita blogari posibleak ere.

Gure aurreiritzi demokratiko berdinzaleek pozik hartzen dute hori guztia.

Eta berez zoriontsu direnek ez dute arazorik, ezta berez aktiboak direnek ere.

Arazoa sorkuraz goibel eta pasibo garenok dugu.

Goibel garen aldetik, ezin dugu burutik kendu telebista kate guztiak ezagut ez ditzakegun bezala, ezta egunkari guztiak irakurri ere, ezin garela blog guztietara hurbildu, ezta euskal blogosfera osora ere bere apalean, lan arrunt bat badugu bederen, ordutegi arrunt batekin. Gainera hilkorrak gara, gure denbora mugatua da, eta etsi beharra dago: munduko blogik zoragarrienak ezagutu gabe hilko gara ziur aski eta egitate horrek are malenkoniatsuago gaitu paratzen.

Pasibo garen aldetik, berriz, joera dugu telebistaren aurrean etzan eta zortzi ordu barru gure buruari zer arraio ibili garen galdetu eta erantzun behar izateko Tomate, Rebelde Way, Estitxu eta Joana, Andoni eta Laura, berriro ingresatu dute Rocío Jurado, Rociíto eta Paquirrín beraz kezkaturik, orobat Antonio David, normala den bezala, gero eta koloretsuagoak dira Raquel Mosqueraren haluzinazioak, Wazemankekoak gorriz jantzi dira...; alboan dituzu zuzendu beharreko azterketak eta zapuzturik jaikiko zara.

Blogek, hain direnez ugariak, telebistek baino kontu interesgarriagoak eskain ditzakete; hala ere, pasiboak hasi egingo gara Gauez eta azpikeriaz, Kixmi, Mundekar Baten Bitakora, Garagoittiko Orakulua, Harribolasetik zuzenean, Olegario Makarrovski, Anorexics.net (anorexiaren apologia egiten duena, bigarren hezkuntzakoen artean gogokoenetakoa), hau eta bestea eta beste hura, eta azkenean berdin, erdi lo, ezer zuzen ulertzeko gai ez, bitartean alabak papagaitxoa bizirik erretzen.

Blogen definiziozko ugaritasunak arima berez pasiboa dugunoi dakarkigun arriskuetako bat, horrenbestez, sekulan deus ez egitea da, besterena irakurri edo ikusi baino ez. Eta beharrezkoa da noski munduko arima gehienak hein batean pasibo izan daitezen, orekari eustearren, bestela inork ez luke ezer irakurriko, nor bere blogintza autistan murgilduta. Baina Informazioaren Teoriaren arabera bada geuregana ditzakegun datuentzat muga jakin bat: behin hori gainditurik gehiegizko datuek ito egiten gaituzte, ezgauza bilakarazten edozer asmatzeko. Halatan, baten batek zioen gaur egungo gerren artean zerbait egiteko aukera eta ahalmena dutenen eta egonean egon eta pairatu beste erremediorik ez dutenen artekoa dela esanguratsuenetakoa.

Lau hilabete irailaren 14an Valcornejako espetxetik atera zutenez geroztik, gaixotzen ari da Antton.

Txillardegik kontatzen dizkigun bi ametsak alde batetik gaixotze prozesuaren adierazpen dira, sintoma, eta bestetik lastertzaile, eritasunerantz bultzatu egiten dute. Lokamutsak dituzu biak, garrasika esnatuko da bietarik Ihartzegarai, eta Ixaskunek du kontsolatuko. Txillardegik bietan sartzen gaitu ez soilik abisu barik, baizik irakurleari sinetsarazi nahian Antton errealitatean dagoela, ez ametsetan.

Heriotzak mehatxatuko du amets bietan Antton, lehenbizikoan naturak eta bigarrenean kulturak, alegia, poliziak.

Putzuk ere jasanak zituen amets gaiztoetan eraso naturalak. Lizarran zela, Urbasaren hegia ikaragarri ageri zitzaion. “Urederraren arroaren gainetik bizkarra konkortutako munstro eskerga gisa, edozein mementotan gain hartatik behera amiltzekotan bailegoan, mehatxu itxura nabarmena hartu zuen. Eta nik neuk behintzat, bizpahiru aldiz ikusi nuen neure lokamutsetan, biziak harturik antza, eta nire gainera basaki erortzen.” (205)

Ihartzegarairen lehenbiziko amets honek lehenagoko asteetan Anttonek bizi izanikoa bilduko du, batez ere kolpe latzak: urriaren 22an, 14 urteko eatarraren itotzea, hileta, itsaso gupidagabea: hurbil dabilkio heriotza.

Gero, ametsari dagokionez egun erabakigarria, azaroaren hamaika: aurrena, Antton oroitzen da nerabezaroan Izarteko lata beltz beldurgarriaren gainaldera joaten zela lagunekin kilkerrak, sugandilak, ziraunak eta musker hori-berdeak harrapatzera, bizia zoroki arriskuan jarriz; ondoren, txoriek zeruan uve eskerga bat osatzen dutela ikusiko du eta, larritasunen bat sumatu balu bezala, mutu, zurtuta eta pentsakor geldituko da; azkenik, ekialdera begira geldituko da, kostaldeko itsasargiei, Igeldo, Iger, Miarritze.

Azaroaren hamaika horretakoak jasoko ditu oroz lehen ametsak, baina biharamunean, hamabian, Ixaskunek beraiek Valcornejatik etortzeko harturiko hegazkinak istripua izan duela kontatuko dio, eta Anttonek espetxe barruan baino larriago sentituko du bere burua, “erkin, zaurgarri, hauskor. Nerabezaroan Selakuan harrapatzen genituen ziraun haiek, ikarak hartuta, gure eskuetan hauskor gertatzen zitzaizkigunean bezalaxe.” (137)

Abenduaren hamazazpian berpiztuko du Anttonek katutxoaren tragedia.

Eguberrian, azkenik, amaren heriotza gogoratuko du, hamar hilabete lehenago jazoa, Antton kartzelan zela.

Urtarrilaren hamazortzian bilduko zaio aurreko guztia lehenbiziko ametsean, hauxe:

“Labartzaz bestaldean, Izarteko lata beldurgarriaren erditsuan, mugitu ezinean gertatu nintzen arrastiri batez itsasora begira. Musker hori-berde eder baten atzetik tematuta, konturatu orduko izu betean.

Berrogei bat metro gora, gaineko zelai eta labartza-bururaino; eta beste berrogei behera, zut, itsasertzeko arroketaraino.

Neure hartan muskerraz ahaztu nintzen.

Bizkarraren kontra neukan arbel eiteko horma berdaxka luzea. Eta aurrealdean, berriz, itsaso zabala.

Neure oinak belar izpi bakanen gainean pausatzeko koskak, ozta-ozta ni zutik egoteko aukera ziztrina eskaintzen zidanak, arra pare bat zabal baino ez zuen.

Arnasari ahal bezala eutsiz, eta atsedenaldi laburrak noiztenka baliatuz, jiratu egin nuen soina, eta eskuineko besoa zabaldu. Esku ahurraz har-lata ukitu nuen. Hotz zegoen oso; eta, izoztuko ez bazitzaidan, askatu egin behar izan nuen segituan.

Eta oreka ezegonkorrean berriro, besoak inora heldu gabe gelditu nintzen.

Mehatxu nabarmen gisa, itsas orro gaitza zetorkidan latapetik.

Ez nuen deusik ulertzen.

Erokeria hutsa zitzaidan koska arriskugarri hartaraino jaitsi izana.

Umetandik genekien sugandilen eta muskerren bila Labarganera igotzen ginenean, guztiz kontuz ibili behar zela Labarburun eta Izarte gaineko ertzean.

Goi hartatik amilduz gero, arroketaraino erortzeaz beste aukerarik ez zegoen.

Hortaz, zerk eraginik haraino lerraturik?

Izarteko labar zutaren erditsuko koska hartan ni oinutsik paraturik, bitan banatzen zitzaidan mundua: aurrealdean, itsasoa neukan; eta atzealdean, harri berdaxkazko horma hotz ikaragarria.

Arrastiria mamitzen hasi zen; eta Labarganeko Farola piztuta, bere argi balak hedatzen hasi zen gainaldetik eta Kantauriraino.

Ez gora, ez behera ni. Ezin deusik.

Zer egingo?

Antxeta zuri-urdin mordo bat pasa da nire aurretik, karrakari; eta latapeko harkaitzetara jiraka jaitsi.

-Antxeta bihur ahal banendi! -neure artean.

Aurrealdeko itsasargiak pizten hasiak ziren, banan-banan, eta Capbretoneraino: Igeldo, Iger, Miarritze... Besteren bat ere bai, ñirñirkari, bertago eta eskuin alderago.

Hotzikarek hartu naute bortizki.

Zer egingo? Zer? Zer egin ote nezake neure hartan? Noiz arte eutsi ahal izango?

“Alajainkoa! –neure artean ari-. Lata berdin beldurgarri honetan, zulorik ez, heldulekurik ez, tarterik edo arraildurarik bat ere ez!”.

Orduan orro berri bat sortu da itsaso urrunetik.

Eta olatu eskerga bat lehertzen hasia ikusi dut aurrealdean, tsunami erraldoi bat, ihortziri etengabetan itoa. Itsasikara bat Labarganera zabalera osoan heldu.

Arestian ikusia nuen itsasargien ilara suntsitu egin da olatu erraldoiaren atzean.

Jaisten saiatzea erokeria izango zelakoan, goraka abiatu naiz. Alegia, eskuineko hanka jaso dut eta horman pausatu. Igotzekotan.

Eskuetan hotz mingarria sentitu, eta oinetako behatzetan, aldiz, azkura.

Burua jiratu, eta itsasaldea berrikusi dut.

Sekula antzemango ez nuen “maelström” ipartar hura bertago zen, eta altuago, eta erraldoiago.

-Eneee!... Eneee!!... Eneee!!! –bota dut hiru aldiz, gero eta ozenkiago."(149-151 orr.)

Zehaztu beharra dago aurreko sarrerako “pitzadura orokorra” eta “iraganzalekeria” bezalakoak ez direla balorazioak, ezta interpretazioak ere, baizik Ihartzegarairen kideen eta gehien maite dutenen ikuspuntua: Anderrek: “hi ez hago ondo” (186); eta arreba Ixaskunek: “yota hago nerbixoetatik, Antton. Medikutara yoan bihaz ahalik eta azkarrenik.” (173).

Eta horrelaxe ikusten du Anttonek berak bere burua: “ez nabil ni ondo, eta ez gutxiagorik ere. Edozerk hausten nau, edozerk etsipenera eramaten. Ez naiz lehengoa”. (170) Edota “neure honetan, Iparra galduko dut. Eta burua eta zentzumena ere bai.” (174)

Ihartzegarairen baitako borroka, eritasuna dakarkiona, atsotitz bion artekoa da: “joanak joan” eta “izana izen gaiztoa.” Leartzako Peruk bezala, Anttonek ezin du lortu denbora ezinbestean badoala onartzea, beti ari dela guztia aldatzen: “’Joanak joan’ errepikatzen nion neure buruari. Baina faltsuki mintzo nintzaion” (166).

Bigarrena gailenduko zaio: “Behin eta berriz ‘Izana izen gaiztoa’ esaera pozoitsu hura nagusitzen baitzen nitaz, benetan tema astun eta eritasun iraunkor bihurtu arte.” (166)

Iragan galduagatiko min naturalaz bestelakoa da labartzarraren seta. Etengabe zigortzen du bere burua aspaldiko zaurietan ozpina boteaz.

Katuak lagunduko digu oraingoan Ihartzegarairen ezaugarri nagusian (Txillardegiren obra osoko giltzetako batean) barneratzen: hamabi bat urte zituela (orain berrogeita hamar ditu) sarritan joaten zen Goia baserrira arreba Ixaskunekin, bertako neska-mutilekin olgetan. Behin batean, katu beltz gaxte bat leiho baten bestaldean egotera derrigortu zuten. Kristalak gelara sartzea eragozten zion. Zirika aritu zitzaizkion, jausi zen arte. Gorpu anartean beroa berpizten saiatu arren, hilik zen sekula betikoz. Gaztetxoen aieneak eta negar zotinak! Katua lurperatu eta gurutze bat jarri zioten. Anttonek orduan gizakien hilezkortasuna sinesten zuen hor nonbait; katuena ez ordea, kontsolamendu eskasa beraz alde horretatik. Amona bien heriotzek ere ez zuten horrenbeste oinazetu. Erantzukiak eta demandak egingo dizkio atsedenik gabe bere buruari.

Ixaskun zuhurra ahaleginduko da neba kontsolatzen: intentzio txarrik ez dutela izan, ahaztuko zaiola apurka-apurka. Eta Anttonek ziplo: “Etxonat ahaiztu gura, hain zuzen be! Katutxo gizajoa! Eta negarrari eman diot luzaz, oso luzaz. Afaldu ere ez dut egin.” (143).

Hogeita hemezortzi urte igaro dira. Azkeneko hamazazpiak Espainiako espetxeetan eman ditu Antton Ihartzegaraik. Bertan zela hil zaizkio aita-amak. Ama gainera Anttonek legearen arabera espetxetik kanpo behar zuelarik. Hiletara ere ez zioten utzi. Horrek guztiak ez dio noski orekari eusten lagunduko.

Kontua da presondegietan irten osterako bidaia kontrakronologiko bat prestatuko duela, iraganeko leku erabakigarriei bisitak, atzekoz aurrera denboran, nahiz gero eguneroko gorabeherek egitasmoak nahasiko dizkioten.

Leku sakratuetako bat katutxoa lurperatu zutenekoa izango da. Gurutzea jarri zuten tokian belaunikatu eta otoitzik egin gabe isilik egongo da luzaroan, belaun koskorrak oinazetuz.

Anttonek berariaz larrituko ditu errua, damua eta iraganarekiko edozein uztarri.

Ondorio hori atera du behintzat Peio Ruiz ikasle eta beraz etsaiak “Labartzari agur” Txillardegiren azken eleberria irakurrita.

Antton Ihartzegarai protagonistak bai, espetxetik irten ondoren Labartza ezaguturik borroka armatua aldeztuko du, lan politikoa alferrikakotzat joz, zizpoleta askabide bakartzat.

Alabaina, Txillardegi ez baita Antton Ihartzegarai.

Borroka armatuaren gaineko Txilladegiren iritziak ezagutzeko Txillardegik berak bere izenean idatzirikoa aztertzeak artezagoa dirudi, lehen begiratuan bederen. Gaur egun, Txillardegi Aralarren dabil. Eta borroka armatua ez zaio egokia iruditzen, ez arrazoi etikoengatik, baizik arerioari egiten diolako mesede.

Hala ere, bereizi beharra dago batetik jendaurrean esanikoa eta bestetik barne-muinetan joan eta etorri, goiti eta beheiti dabiltzan sentimendu uherrak, nork bere buruari aitortzeko ere gaitzak. Literatura azken hauen adierazpide izaten da. Halatan, Txillardegi bi genituzke gutxienez: bata “Berria”n eta “Gara”n izkribu koherenteetan borroka armatuaren aurkako argudioak garatzen dizkiguna eta bestea, sakonagoa, Antton Ihartzegarairen aldarteekin bat egiten duena.

Baina hori ez da aski, korapilo gehiago dago oraindik: idazlearen eta bere pertsonaien arteko harremana nahasia duzu, osotoro zehazten ezinezkoa, zaila da idazlea eta protagonista zeharo bat etor daitezen: idazleak falta zaiona erants diezaioke pertsonaiari, edo sobera, edo ez bata ez bestea; eredu gisa aurkez dezake, kontraeredu gisa, ez bata ez bestea; bere pertsonaiaren bidez nortasun zein politika jakin bat kritikatu nahi dezake, edo barregarri utzi, edo goraipatu. Ia edozein aukera mamitu du literaturaren historiak. Idazleak, gainera, beste edonork bezalaxe, sarritan ez du benetan zer nahi duen jakiten.

Zentzu honetan, kalte handia egin du Koldo Mitxelenaren iradokizunak “Peru Leartzako”ri egin zion hitzaurre eder bezain eztabaidagarrian, hots, Txillardegik Peru eredu gisa aurkeztu digula (Koldo Mitxelena, Euskal idazlan guztiak II, Liburuak 1, Euskal Editoreen Elkartea, 1988, 139 or.). Mitxelenaren froga ahula da: Peruk zein Txillardegik, biek darabiltela giltza-hitz gisa “sasi” aurrizkia.

Edozein gisaz, ez da ezinezkoa Txillardegiren sakonuneren batek bere irakurleok erotu eta hil nahi izatea, Leturia, Peru, Elsa, Exkixu, Putzu eta hein batean Ihartzegarairen galbidetik. Munstro hiltzaile bat ezkutatzen du beharbada Txillardegik, irakurlea herio hurbil izaten duten jarreretara bultzatzen duena.

Baina hori ez da Txillardegiren berezitasuna, baizik idazle eta gizaki guztion ezaugarria. Denok dugu alde suntsitzaile gogor bat atezuan, irteteko aukera egokiaren zain.

Baliteke ordea irrika hiltzaile unibertsal hori Txillardegik bere literaturan gauzatu izana. Irratian iaz gogoratu zuenez, frantses batek behiala “hila duzu maite” esan zion, “tu aimes le mort”. Zer pentsatua eman baitzion antigutarrari.

Baliteke, bai, bazitekeen, baina ez da izan. Txillardegik, nire uste apalean, ez Peru Leartzako ezta Antton Ihartzeagarai ere, ez dizkigu eredu gisa aurkeztu. Aitzitik, “Labartzari agur” aurreiritzirik gabe irakurrita, orain eta hemen borroka armatua aldeztea ezin dela patologia legez baino ulertu nabari da bertan, gizartefobia, eldarnioa, lokamutsa, iraganzalekeria, buruerrukia eta pitzadura orokorra nagusi dituen koadro kliniko batean.

Redin irakaslea, krema koloreko trajez petrilean eserita, Davidek ezagutu zuen bezala ageri da "Soinujolearen semea"ko azken ametsean. Oroitu beharrekoa da halaber bere lankideek “Trenes” ezizena jarri ziotela, garai batean erdi erotu eta edozein tren hartzen baitzuen, eta gero lankideek arduratu behar zuten Redin bilatzeaz.

“Amets egin dut bart gizon xahar bat Iruaingo petrilean eserita zegoela. Krema koloreko trajea zeraman, eta gorbata gorri iluna. Laurogei bat urte jo dizkiot. “Zu zara eta! Zer egiten duzu hemen, Redin?”, esan diot bera zela konturatzean. “Zer nahi duzu egitea, David? Ez al duzu ikusten? Azken trenaren zain nago.” Itxura ona zeukala, uzteko azken trenaren kontuak 100 urte betetzen zituenerako. Betaurrekoak kendu eta zuzen begiratu dit: “Etsi beharra dago, David. Bestela, zer? Labana lepoan sentitu eta sokari tiraka hasten diren animaliak bezala jokatu behar al dugu?”. “Ez, hobe lasai itxarotea”, esan diot. “Horixe baietz! Begira! Hortxe dator nire trena.” Jiratu dut burua eta Obabako geltokia ikusi dut erdi ilunpetan, eta jende multzo isil bat andenean trenaren etorrera zaintzen. Bat-batean, geltokiko arduradunak besotik heldu dit: “Igo zaitez zu ere”. Larrituta, astindu bat eman eta besoa libratu dut: “Ez da nire trena! Redini laguntzera bakarrik etorri naiz”. (382-83 orr.)

Esnatu eta gezurra esango dio Davidek Mary Anni ametsari buruz: hartz baten aurka borrokan zebilela, bere artaldea babestearren. Hain zuzen, ametsaren balbe gaiztoaz babestu nahiko du Davidek, gezurraren bitartez, Mary Ann. Eta bat egingo du bide batez Don Pedro Galarretaren anaia hartzak hilikoarekin.

Amets hau egin eta egun zenbaiten buruan David hiltzear da, Don Pedro bezala. Bukatu dira ametsak, bukatu literatura. Auto barruan doa, gauez. Honez gero lagun batzuk hil dizkiote. Halako batean, badaki, autoa gelditu eta kanpora aterako dute: “zure txanda!”. Oso nabarmen adituko dira orduan ere kilkerren hotsak.