Markos Zapiain

a-Lehen Kojeverentzat, hogeita hamarreko hamarraldian, Introduction a la lecture de Hegel idatzi zuena, denbora gizakiak Izateari eragindako erauzketa da.

Lehen Kojeverenean, adimenaren kemen itzelak existentziaren eta esentziaren artean burutzen duen bereiztea miragarria da, naturak agindutakoaren aurkakoa delako.

Lehen Kojevek garbi nabaritzen du bigarrenak esango duenaren kontrakoa, hots, kontuan hartu behar dugula esentzia bere euskarri naturaletik bereiztea ez dela naturaren baitan berez gertatzen den zerbait, adimenaren jardueraren ondorioa baizik, edo oinarrian adimenaren erabateko ahalmena duen giza lanarena.

Bigarren Kojeverentzat, berriz, gauza naturala izen bilakarazten duen giza ekintzak aurretik izaera bereziko prozesu bat eskatzen du, "prozesu orokortzaile" deritzona, berezkoa, gauzaren esentzia bereizten duena dagoen kokagunetik eta dirauen aldi tartetik. Prozesu hauxe da Introduction a la lecture de Hegel-en aintzat hartu ez zuena. Orduan, lehen Kojevek, esentzia existentziatik bereiztea bera ere giza ekintza zela zioen.

Berrogeita hamarreko hamarraldiko bigarren Kojeve honek Le Concept, le Temps et le Discours liburuan idatziko duenez, aldiz, aipatu prozesua berez gertatzen da, eta gizakiaren zeregina esentzia izen bilakatzera du mugatzen. Hauxe litzateke bigarren Kojeve deitu dugunaren jarrera mintzoaren denboraz den bezainbatean.

Bigarren Kojeverentzat, prozesu orokortzailea gauza orok beti eta edonon ezinbestean eta pasiboki "jasan" behar duen prozesu bat da, ez da gauzaz at den edonork nahiz edozerk aktiboki "ezarririkoa". Bigarren Kojevek dioenez, existitze hutsak eragiten dio gauzari prozesu hori. Izan ere, gauza, hemen eta orain baten baitan kokaturik dago; baina, aldi berean, bere existentziaren edo iraupenaren une bakoitzean, hemen eta orain horietatik bereizi egiten da, iraute hutsaren kariaz. Beste era batera esateko, gauza batek denboran zehar irautea aski izango da, abstrakzio prozesu orokortzaile horrek gauza hori izen baten adiera izateko gai bilaka dezan. Horrexegatik esan dezakegu hain zuzen izena dirauen gauzari "dagokiola". Edonola ere, gauza bera da prozesua jasaten duena, irauten hasten denetik eta denboran barrena dirauen bitartean, eta iraute hutsa dela zio gainera.

b-Bigarrenik, "Tyrannie et Sagesse" testua idatzi garaian, 1952 inguruan, Kojevek, bigarren Kojevek, dio, Introduction a la lecture de Hegel-en erradikaltasuna bareturik, hogeita hamarreko hamarraldian Hegel benetako jakintsu orojakile legez aurkezten baitzuen, jankintsu orojakilea oraingoz ez dela ideal filosofiko bat baizik, eta ez politikoaren aurrez aurre jarri ahalko genukeen errealitate historiko bat. Kojevek orain, horrenbestez, definizioaren araberako filosofoa hartuko du aintzat, hau da, egiaren eta jakituriaren bila dabilena, eta ez jadanik aurkitua duena: lehen Kojeverentzat, hortaz, jakintsu orojakilea eta historiaren amaiera jadanik gauzatuta zeuden; bigarren Kojevek dioenez, berriz, jakintsu orojakileak ideal filosofiko bat izaten jarraitzen du, ez da errealitate historiko izatera heldu eta historia bera ondorioz ez da oraindik burutu.

c-Lehen Kojevek jendaurrean egite zuen Stalinen alde eta gizakiaren alde suntsitzaile, ebakitzaile, hiltzailea nabaritzen zuen.

Stalin 1953an hil zen. Berrogeita hamarreko hamarralditik aurrera, ezinbestean ebaki, suntsitu eta hil beharra zeharo baztertu eta zer gertatzen ote den une baten eta hurrengo unearen "artean" eta gisako gai metafisiko eta arinagoak aztertuko ditu.

d-Zeri lotu kehre hori? Hitz beste egin zuen, besterik gabe, eta antropologiatik ontologiara igarotzeak beti dakar mintzamoldea baretzea, Heideggerren kasuan bezala? Hala ere, hitz beste egite hori, baretze hori, naziekiko zein Stalinekiko lotura filosofiko nabarmenegiak (hizkeraren biolentziak erakutsiak) askatu nahiak ekarriko zuen agian, izan zedin kalkuluagatik (irabazleen artean lasaiago bizitzeko), izan zedin aitortu gabeko erru sentimendu batengatik? Edota adinak bultzatu ote zuen erradikaltasunetik posibilismora?

KGBrekiko loturaz susmoak Mendebaldean, disimulatu behar?

Kojeverentzat, lehengoan esan bezala, "zakur" hitzean zakur erreala hilda dago. Zakurra eternala balitz, denboraz at existituko balitz, edo denborarik gabe, zakur adiera ez legoke zakur errealaz berex. Zakur esentziaren existentzia enpirikoa zakur biziduna litzateke, ez "zakur" hitza (pentsatua edo esana). Beraz, ez legoke mintzorik (logos) mundu errealean; eta enpirikoki existitzen den mintzoa gizakiarena bakarrik denez gero, ez legoke orduan gizakirik munduan. Egia dioen mintzoa zentzumenezko kokagunetik ateratzen da, baina atera daiteke soilik hemengo kokagunea, hauxe da, izaki espaziala, denborazkoa ere badelako, iraganean suntsitzen delako. Eta iraganean desagertzen den errealitateak mintzo legez dirau, jadanik errealitate zentzumenezkorik gabe, orainaldian.

Kojevek metafora hau asmatuko du bere ikuskera argitzeko: egia azaltzen duen mintzoa ortzadar garaikidea da, ur-jauzi baten gainean sortzen dena, eta ur-jauzia denborazko errealitatea da, iraganaren ezerezean suntsituz doana.

Kojeveren ustez, zakurra hilezkorra izatera, hau da, iraupenari dagokionez berez finitua edo mugatua ez balitz, ezingo genuke zakur errealean hezurmamiturik dagoen esentzia hitz bizigabera pasarazi, hitz adieradunera. Zakurrak gauzatzen baitu esentzia. Baina adiera gizakiarengan existitzen da bakarrik, gizakiak pentsatzen duen heinean. Ordea, giza adimena, eta adimenak izenen adieren bitartez ezagutarazten duen errealitate zentzumenezkoa, ez dira berdinak. Nik daukadan zakur adiera zakur biziduna ez bezalakoa da eta horrenbestez zakur bizidunarekin kanpoko errealitate batekin bezala erlazionatuko da.

Kojeverentzat, beraz, "zakur" izena sor dezakegu zakur enpirikoa hilkorra delako, bere bizialdiko une bakoitzean hiltzen ari delako, denboran dirauelako, orainalditik desagertu eta iraganean amilduz.

Hortaz: Aristotelesentzat bada zakur adiera, zakur erreal eternala badagoelako, hots, zakur espeziea, beti orainaldian dagoena; Kojeveren iritziz, aldiz, bada zakur adiera, zakur erreala denboran dagoelako, une oro ari baita suntsitzen; eta adiera bera da hain zuzen errealitate espazial horren suntsitzearen etengabeko oraina, eta suntsitze horixe bera da denbora.

Bestalde, Kojeverentzat adiera dirauen zerbait da (nahi baldin bada "eternalki"; baina zentzu honetan: denborak diraueino). Hori bai, zakur adierak baino ez dirau (adierak, hots, zakur errealaren denborazko suntsipenak): izan ere, suntsitze horrek denborak adina irauten baitu, denbora berez ez baita suntsitze hori baizik; Aristotelesek dioenez, berriz, zakur erreala da dirauena, eternalki gainera, betiereko itzulera baitago; beraz, espezie gisa bederen iraungo du. Horrexegatik azal dezake Kojevek Aristotelesenean azalgaitz dena, alegia, mamut esentziaren iraupena, gizakiongan, galduriko espezie batena izan arren. Are gehiago, gizakiok baditugu fosilik gabeko izakien adierak.

Kojevek dioenez, egia lortzerik balego, denboran barrena bereganatu beharko luke gizakiak. Eta filosofian, definizioz, kontzeptuetan barnebiltzen eta adierazten da egia. Baina kontzeptuzko ulerkuntza oro heriotza da. Azter dezagun astiro.

Esentzia, enpirikoki existitzen den izaki batean gauzatua dagoen bitartean, esentzia hori, eta aipaturiko izakia, bizirik daude. Esate baterako, zakurraren esentzia, izaki zehatz batean mamitua den heinean, bizirik dago: zakur erreala da, jan eta edan eta lasterka egiten duen zakur biziduna. Baina gizakiok zakurraren esentzia "zakur" hitzera igaroarazi eta adiera abstraktu bilakatzen dugunean, orduan esentzia hil egiten da. "Zakur" hitza, jakina, bere adieraren bitartez argitzen eta ezagutarazten duen zakur erreala ez bezalakoa da, bertan esentzia hilik baita: "zakur" hitzak ez du edaten, jaten, zaunka egiten; esentzia ez da jadanik zakur errealean bizi, hilik da. Hiztegi, hilerri. Euskarak dio izena izanaren itzala dela, eta Kojevek errealitate enpirikoaren ulerkuntza kontzeptuzkoa heriotza dela. Jakina, ez da beharrezkoa zakur bat hiltzea bere kontzeptuaren arabera ezagutu eta definitzeko, ez da nahitaezkoa hil dadin arte itxarotea haren ezaugarri nagusiez jabetzeko. Hala ere, kontuan hartzekoa da zakurra zientifikoki ezagutzeak disekzioa eskatzen duela.

Axularrek ikusten zuen pagoa eta aurrean daukaguna berdinak dira funtsean; baina Axularren Euskal Herria honez gero inoiz orainaldi ez etorkizun izango ez den iragana da, eta gure Euskal Herria, Axularrentzat, egundo iragan zein orainaldi izan ez zen etorkizuna, hots, deus ez. Kojevek dioenez, gizakiak bakarrik sortzen eta suntsitzen du esentzialki. Hortaz, gizakia dagoen heinean ageri da soilik errealitate naturalean denbora, gizakiak sortzen eta suntsitzen baitu etorkizunaz duen ideiaren arabera. Eta etorkizunaren ideia orainaldi errealean, beste nahi baterantz zuzenduriko nahi gisa ageri da, edo, gauza bera baita, gizarte-ezagutzaren bila dabilen nahi gisa; hain zuzen, nahi honek eraginiko ekintzak paratzen du historia abian. Beraz, ez dago proiektuaren denborarik historiarik gabe.

Baina gizakia, hilkor ez ezik, hiltzaile ere bada berez.

Kojeverentzat "etorkizun-iragan-orainaldi" norabidea duen denbora historikoa gizakia bera da, errealitate enpiriko edo espazialean: proiektuaren denbora, hortaz, gizakiaren historia da. Izan ere, gizakirik gabe ez legoke denbora historikorik munduan: gizakirik gabeko natura ez bailitzateke espazio erreala baizik. Gizaki ez den animaliak ere, bide batez esanik, badauzka gurariak, bere gurarien arabera dihardu: jan eta edan egiten du, gizakiak legetxe. Baina animaliaren gurariak naturalak dira, dagoenerantz daude zuzenduta, eta dagoenak determinatzen ditu; nahi horien arabera gauzatzen den ekintza ezeztatzaileak ezin du dagoenaren muina aldatu: dagoenaren muinak berbera izaten jarraitzen du gurari naturalak gauzatu zein ez; horrenbestez, espazioari dagokio animalien guraria, ez denbora gerozaleari. Egia da, animaliak bizi den mundu naturalaren itxura aldatu egiten duela, baina hil egiten da, eta bihurtu egiten dio lurrari hartua ziona. Eta, bere ondorengoek berdin-berdin dihardutenez, munduan egiten dituzten aldaketak ere errepikatu egiten dira. Horrela, naturak, natura osoak, berdin darrai. Naturaren denbora-moldea biribila da, denbora biologikoa: gauza bera izaten jarraitzeko dena aldatzen duen denbora alegia: eguna-gaua-eguna, negua-uda-negua, ilbete-ilbehera-ilberri-ilgora-ilbete, arrautza-txitoa-oiloa-arrautza, itsasaldiak, patata-hazia-landarea-patata...

Aldiz, gizakiak munduaren funtsa aldatzen du, bere borroka eta lan ekintza zulatzaileen bitartez; jarduera honek giza nahia du abiapuntu, beste nahi baterantz zuzentzen dena. Horrenbestez, mundu enpirikoan ez dagoen zerbait du abiapuntu.

Dirudienez, harriaren denbora moldea orainaldian agortzen da, harria funtsean ez baita agerpen hutsa baizik, gauza bizigabe oro bezala; aldiz, landarearen denbora molde biologikoak, animaliarenak bezala, iragana du oinarri, bizidunen artean genek agintzen baitute oro har. Eta gizakion geurezko denborak, berriz, etorkizuna du sorleku, asmoak baitu determinatzen.

Kojeveren ustez, proiektuaren denborak gauzatzen du giza askatasuna, heriotzaren onartze osoa oinarri, eta ahalbidetzen du egia. Proiektuaren denborak etorkizuna du abiapuntu, eta, iraganetik igarota, orainaldian burutzen da.

Animaliaren gurariak (eta gizakia animalia ere bada) mundu errealeko izaki bat du helburu: ura, adibidez. Ostera, gizakiarenak, munduan ez dagoen zerbait nahi du: nahi horrexek abiarazten du hain zuzen etorkizuna sorburu duen mugimendua. Etorkizuna oraindik ez dena eta oraingoz izan ez dena baldin bada, giza nahiak beste giza nahi batengana zuzendu beharko du, alegia, inon ez dagoen eta inoiz ez dirauen izaki batengana. Bestearen nahi honek ere biologiaren gainetik dagoela onar dadin bilatuko du, baldin benetako gizaki-gaia bada. Badago, hala ere, giza itxura izan arren piztia nahiz landare izaera eta bizimodua dituen izaki franko, behin historia amaiturikoan ageriko denaren aitzindari.