Markos Zapiain

Ezin ederragoa da, noski, Biblia. Liburu batzuk beste batzuk baino biziagoak, ezin bestela. Ikasketa biblikoak aurrera doaz. Lan handia egin dute historialariek, filologoek eta hermeneutek azkeneko hamarraldietan. Nahum M. Sarna bezalako jakintsuei esker, gero eta egiantzekoagoak dira pasarte zehatzen interpretazio eta berrirakurketa onartuenak, nahiz eta Bibliaz berriki arte uste izan ohi denarekin sarritan bat ez etorri. 

Adibidez, bada Noeri eta bere semeei buruzko pasarte bat (Hasiera 9:18-27), gero eta ulergarriago bilakatzen ari dena, alde fisikotik zein psikologikotik. Honelaxe dio sarean dabilen itzulpen batean (Elizen Arteko Biblia, Editions du Cerf):

NOE ETA HAREN SEMEAK

Ontzitik atera ziren Noeren semeak: Sem, Kam, Kanaanen aita, eta Jafet.

Noeren hiru seme hauetarik sortu ondokoak munduan barna hedatu ziren.

Noe laboraria zen eta mahastia landatu zuen.

Arnoa edan zuen batez, mozkortu zen eta bere oihal-etxolaren barnean biluzi.

Kanaanen aita Kamek, aita biluzik ikusi zuenean, kanpoan ziren beste bi anaieri jakinarazi zioten.

Sem eta Jafetek, soingaineko bat hartu, sorbaldan bien artean ezarri eta, gibelka joanez, aita biluzia estali zuten. Bestalderat behatzen zutela, ez zuten aita biluzik ikusi.

Bere mozkorretik atzarri zenean, jakin zuen Noek bere seme gazteenak egin ziona.

Orduan, erran zuen: «Madarikatua Kanaan! Bere anaien esklaboen esklabo izan bedi».

Erran zuen, gainera: «Benedikatua Jauna, Semen Jainkoa! Kanaan izan bedi Semen esklabo!

Jainkoak heda beza Jafet! Bizi bedi Semen oihal-etxoletan! Kanaan izan bedi Jafeten esklabo!»

Uholdeaz geroz, ehun eta berrogeita hamar urtez bizi izan zen Noe. Orotara bederatziehun eta berrogeita hamar urte bizi izanik, hil zen.

POPATIK

Ontzia, uholdea, elkargoa, ortzadarra, belea eta usoaren ostean gertatu da pasadizoa. Itzulpenetan mozorroturik gelditzen dena (ez osotoro hala ere, zeren agerian baitugu, besteak beste, "gibelka joanez, aita biluzia estali zuten" iradokitzaile hori): Noek eta bere hiru semeek, Sem, Jafet eta Kam-ek, egundoko mozkorra harrapatu dute. Oihal-etxolaren barruan biluzi dira. Halako batean, Kam eta Noe bakarrik gelditu eta semeak sodomizatu egin du aita.

Gisako gertaera larri batek baizik ezin azal lezake biharamunean Noek Kamen ondorengoen aurka botako dituen madarikazioen bortizkeria. Aita biluzik ikusi izana eta horren berri kanpoan diren beste bi anaiei jakinarazi izana ez baita aski.

Horra hor hermeneutika modernoak egiaren bila eginiko beste aurrerapauso adoretsu bat.

Nahum M. Sarnak aukera posibletzat jotzen du, halaber, Kamek aita Noe zikiratu izana. Aldiz, ez zaio sinesgarria iruditzen eztabaidatu izan den beste hipotesi bat, hots, Kamek Noeren emaztea biolatu izana. Sarnaren hitzak (aurreko estekak daraman liburuko artikulu honetan daude: "The Anticipatory Use of Information as a Literary Feature of the Genesis Narratives", hirugarren oinoharrean): “Wheter Ham was guilty of castrating his father or of practising sodomy upon him is discussed in Sanh. On the basis of Lev 20:11, S. Gevirtz, “A Father's Curse,” Mosaic 2/3 (1969): 56-61, believes that Ham violated his father's wife. Howewer, what is described in Gen 9:22-23 would be hard to reconcile with such an explanation.”

BELTZAK ESKLABO, JAINKOAREN AGINDUZ

Bestalde, Historian, Afrikako beltzen esklabo-izaera zuritzeko erabili izan da pasarte hori, Kamengandik omen baitatoz beltzak (juduak Semengandik bezala, eta europarrak Jafetengandik). Jainkoak berak erabaki zuenez beltzak europarren eta juduen esklabo izatea, esklabismoa borrokatzea Jainkoaren aurkako krimena da. Arrazoibide hori Erdi Aroan agertu zen. Maiz erabili izan da esklabo beltzen komertzioa zuritzeko, eta gailurra jo zuen XIX. mendeko AEBetan. Gaur egun, kristau mormoiek darabilte batik bat, Azken Egunetako Santuen Jesu Kristoren Elizetan. Zain dauzkazu Bilbon, Agirre Lehendakariaren Etorbideko 3an.   

1-Zure ustez, ondo amaitzen da filma ala txarto? Zergatik?

2-Zer funtzio betetzen du Clemen ilearen kolore-aldaketak?

3-Zure iritziz, oroitzapenek kokapen zehatz bat dute garunean, filmak iradoki bezala, ala espirituan edo arima materiagabean daude, eta ez leku fisiko batean?

4-Denboragarrenean, zientziari eta teknikari esker, heldu ahalko gara gure oroimen eta oro har arima osoa pen-drive batera jaitsi ahal izatera, garenaren funtsa usb batean garraiatu ahal izatera?

5-Zerk bultzatzen ditu elkarrengana Clem eta Joel, edota Mary Svevo eta Laguna Inc.-eko nagusi Mierzwiak doktorea? Maiteari lotutako oroitzapen guztiak ezabatu arren, maitasun-txingar batek bizirik dirau. Nondik nora? Maitasuna ez dago beti oroimenari lotua, amari, aitari, are karen edo plazentari? 

6-Zerk bultza dezake Mary Svevo bezalako neska gazte lirain bat Mierzwiak doktore zaharraz maitemintzera? Gaztelaniaz “hambre de padre” esaten zaionak, apika?

7-Aditu batzuek uste dute Stanek Mary Svevo ligatu zuela Patrickek Clem bereganatzeko darabilen azpijoko iruzurti berdina baliatuz, alegia, Mierzwiak doktorea ezabatzeko Svevok erakutsi behar izan zituen gauzaki esanguratsuak eta grabazioak erabiliz. Sinesgarria deritzozu?

8-Noren oroitzapenak ezabatuko zenituzke zure burutik? Zergatik? (ez baduzu zure buruaz hitz egin nahi, asmatu kasu interesgarri bat)

9-Merezi du oroitzapen txarrengatik pertsona bati lotutako oroitzapen guztiak ezabatzea, politak barne?

10-Filmean aipatzen den Nietzscheren esaldiak dio soilik pertsona ahazkorrak izan daitezkeela zoriontsuak. Eta filmari izenburua ematen dion Alexander Poperen bertsoak, era berean, oroitzapenik gabeko adimena distira eternal batean bizi dela. Bat zatoz?

11-Esaten da eskarmentua dela jakinduriaren guraso, hanka-sartzeetatik ikasten dugula; eta, ondo ikasiz gero, ez ditugula errepikatuko. Ordea, ahazten baditugu, Joelek eta Clemek bezala urte biko harremana oroimenetik ezabatuz, ez ote ditugu ezinbestez errepikatuko akats horiek behin eta berriro? Ez al da zuhurragoa erroreak buruan presente samar edukitzea?

Y de ninguna manera en euskera, que no llegó a Zarátamo antes que los primeros discos de los Xey, impuesto por unos violentos navarros medio franceses, "gente guerrera, con orgullo étnico y gran belicosidad que hablaba euskera", como certeramente expone el lingüista de la UPV Mikel Martinez Areta. Estos imperialistas venidos del Este, con pulsiones más bien heterofágicas que apotropaicas, antecesores de Sabino, filoetarras, exterminaron las pacíficas poblaciones y lenguas hispano-celtas que convivían allí como hobbits en la casa de la pradera desde tiempos inmemoriales, sin mezcla de sangre euskaldun. 

Transcripción del Muslo:

Egun on.

Baita zuri ere. Ondo lo egin duzu?

Bai, eta zuk?

Baita ere.

Pairatu ez duenari zaila zaio disoziazioa zer den ulertzea. Horregatik, irakaskuntzan, besteak beste, harribitxiak dira Miren Larrionenaren tankerako biluzteak, psikiatrikoetako pazienteenak bezala, ikasleen aurrean mikroa hartu eta beren eritasunaren jatorria eta bilakaera azaltzen dutelarik (eskizofrenikoak izaten dira ia beti). 

Miren Larrionek Faktorian eta Biba zuek!-en kontatu du bolada batean arriskupean sentitzen zela, edozein unetan eraso bortitza jasateko zorian. Eraso-mehatxua zertan zen zehazki, oraingoz ezin du jakinarazi, oraindik ez baitu oroitzapen gisa prozesatu, biziberritu egiten zaio. Mehatxu horrek eragin zion trauma, eta psikiatrarekin lantzen ari da. 

Kontua da zenbaitetan ezin ziola izuari aurre egin, eta halakoetan burmuinak babes antzeko bat garatzen du: sentimendu jasangaitzari loturiko errealitatea alde batera utzi eta larrialdiko funtzionamenduari ekiten dio, eria fikzio batean bizitzera eramanda. Garbi bereizten ditu Larrionek alde batetik “nire burmuina” edo “nire burua” eta bestetik “ni”.

Tentuz haatik: bihurkaria adierazteko euskaraz “burua” erabiltzeak ez dio laguntzen Larrionen azalpenaren ulermen zuzenari. Berez, “nik neure buruari laguntzen diot” eta “neure buruak neure buruari laguntzen dio” parekoak dira gutxi gorabehera. Aldiz, Miren Larrionek “nire burua” eta “nire burmuina” sinonimo gisa darabiltza, "burua" organo anatomikora mugaturik. Hortxe da beharbada Larrionen edo euskararen originaltasuna disoziazioa adierazteko orduan: neure buruak ni izateari utzi eta nire burmuinarekin identifikatzen da. Eta sendatzea, alderantziz, osatzea izango da, integratzea, neure burua eta ni berriz ere bat etortzea, berex ibilirikoa berriro osotasunaren baitan kokatzea.

Disoziazioak dakarren larrialdiko defentsan, halatan, burmuina bide batetik doa, pelikularen bidetik, eta gorputza eta sentimendua bestetik, oinazean hondoraturik. Ezin dira konektatuta egon, bestela guztiak eztanda egingo luke. Horixe baita disoziaturik bizitzea: Larrionen oinazea bere buruak benetako kausatik aldendu eta beste pelikula batera proiektatu eta aldatu zuen, ez zena berez erreala, baina Larrionentzat bai. Sentitzen zuen beldur mingarria objektiboa zen; eta bere buruak sortu zion pelikula ere bai Larrionentzat berarentzat. Beste inorentzat ez, ordea. Eta Larrionen pelikulan baino ez zuten zentzurik Bilduko lankidearen kartera ebatsi eta bere nortasuna ordezteak.

Ingurukoei kontatzen zienean zer ari zen gertatzen, inork ez zion sinesten, ezta ulertzen ere. Ordu arte, maila arruntaren gainetik zerion Larrioni ziurtasuna; bizitza osoan izanak zitzaizkion fidagarriak bere burua, bere burmuina, bere adimena, bere iritzia: esaterako, ez zekien zer zen inguruko pentsamolde nagusiaren aurrean beste barik makurtzea. Krisian ziurtasun hori galdu eta zalantzan jartzen hasi zen bere burua: bere burua eta bera ez ziren elkarren fio. Azkenik, Larrion zeharo fidagaitz bilakatu zen bere buruari zegozkionetan.

Eta guztia publiko egin zenean, ekaitz mediatikoaren zurrunbiloan, Miren Larrion batek ez zuen nahi kobazulotxoan sartu eta kuzkurtu baizik, ez zuen inon agertu nahi; beste Larrion batek, berriz, lasaitu ederra hartu zuen. 

Bere buruaz ezin, eta ordutik aurrera bere psikiatraz eta lagunez hasi zen fidatzen; eta konfiantza horrek eraman du sendabidera. Ingurukoen babesari esker, iluntasunetik irten eta onezkoak egiten ari da bere buruarekin, elkarren konfiantza berreskuratzen ari dira. Eta orain bere buruari bera salbatu izana eskertzen dio, fikziozko pelikulara lekualdatu eta han egonarazita: "Auskalo nola amaituko nuen bestela".

Disoziazioa gainditu eta osotasunaren integrazioa erdiesten hasi delarik, zabalik ikusten du nolabaiteko normaltasunera itzultzeko aukera. Bat izaten hasi baitira ostera ere bere burua eta bera, natural erabil dezake "neure burua" bihurkari gisa. Eta horri esker eman dezake orduko pairamenduaren berri. Krisialdian bertan ez zatekeen gai izango, egia osoa adierazten ahalegintzen den kontakizuna eta disoziazioa ez dira-eta konpatibleak.

Politikan ez da ohikoa izaten Miren Larrionek erakutsi zuen eskuzabaltasuna: Gasteizko alkatetza xenofobia xaxatu berria zuen Javier Marotori kendu eta Larrionek berak baino boto gutxiago lortu zituen Gorka Urtaranen esku utzi zuen. Handia izan zen edonondik erakarri zuen miresmena. Eta, krisialdiak krisialdi, ezin hobeto eutsi dio Larrionek hain berea duen betiko eskuzabaltasun horri, bere eritasunaren gorabeherak jendeari jakinarazirik. Edonoiz sufri lezake gutako edonork antzekorik, eta putzuan zaudela eskertzekoak izaten dira argira itzultzeari ekin diotenen lekukotasun fidagarriak.

Auskalo zer irudituko zitzaizkien epaimahaikideei, zer puntuazio lortuko zuten, edozelan ere uste dut bertso hauek erabaki zutela Ibarzabal Baionan eta Arzalluz Bilbon gailentzea, edo, zehatzago, bertso hauek bota izanak erakusten du bakoitzak bere saioa irabaztea merezi zuela; sasoia, dohaina eta artea goren gradura eraman zituztela, ohikoa baino koxka bat gorago bai, bederen.

Nerea Ibarzabalek Baionan 

(Frantziak euskarazko azterketak debeku) 

Orain bertsoa ia ondare/ immaterial da, tira,

baina hortarako baliabide/ materialak behar dira.

Seguru Beñat Gaztelumendi iritzi horrekin bat letorkeela, kontuan hartuta zelan begiratzen dion bertsoa kantaturikoan, nolako irribarrea loratzen zaion.

Amets Arzalluzek Bilbon

(Futbolari gisa) Makala nintzen, baldarra nintzen,/ dena aitaren herentziz.

Nahiz ta askotan galtzen genuen/ ta batzutan diferentziz,

pozik nentorren txokolatezko/ bokadillo bat irentsiz.

Semeak bere akatsen errua aitari halako ironia eta hurbiltasunez leporatze horrek, “makala nintzen, baldarra nintzen, dena aitaren herentziz”, bide berri bat irekitzen die Euskal Herrian aski zailak izaten diren aita-semeen arteko harremanei (beharbada mundu osoan). Ez dut antzeko goxotasunik gogoratzen euskal literaturan, baina edadeak memoriari dakarkion kaltea izan liteke. 

Ikaragarria da aurrerapen teknologikoek harrapatu duten abiada, eta, egun webkamari esker espazioan oso urrutikoa oraintxe bertan ikus dezakegun bezala, ez da ezinezkoa (ez aste bi barru, baina bai agian berrehun urteren buruan) aparailuan data eta leku zehatzak sartu eta iraganeko egoerak eta gertaerak zuzenean ikustera iristea. 

Iraganeko gertaerak ALDATZEKO gaitasuna, “Etorkizunerako itzulera” filmean bezala, geroago etorriko litzateke, edo sekula ez; aitzitik, pasatua pasiboki ikusteko ahalmena lortuko dugula bai, sinesgarria dirudi. Zaila ematen du oraingoz, baina zailagoak ziruditen berriki arte Sare Ilunak, Skypek, errealitate birtualak eta nanoteknologiak. Kontzientzia nolabait iraganean sartzeko aukera lortzeko lanean dabiltza Silicon Valleyn, diru-parrasta ederra inbertituta. Litekeena da gure birbilobek hamaikagarren mendeko Irulegiko eguneroko bizitzara telegarraiatu eta hura bertatik bertara ikusi ahal izatea, eta erre baino aste bete lehenagokoa, baita erreketa bera ere. 

Aukera harrigarriak zabalduko lirateke: unibertsoaren sorrera, Pangearen pitzadura, gizakia hizketan hasi zenekoa, Sokrates eta Platon Akropolitik paseoan; edo nartzisistagoentzat: kontzebitua izan nintzen larru-jotzea. Ez dira gutxi ez eskasenak Unibertsoak gertaera ororen memoria gordetzen duela dioten fisikariak. “Azken egunak Gandiagarekin” liburuak erakusten duenez, Joxe Azurmendi, oro har eszeptikoa, konbentzitu dute.

Dena den, ezin une magiko hori heldu arte itxaron Irulegiko Eskuaren egiara hurbiltzen ahalegintzeko. 

MITXELENA 

Beste kasu askotan bezala, zerbait egia dela erabakitzeko zein irizpide darabilzun, horixe da aurreneko eztabaidagaia, ez baita berdina Fisikan eta Hizkuntzalaritzan, zehazki Etimologian. Euskarari dagozkionetan, Koldo Mitxelena izan dugu azken autoritate eztabaidaezina. Egia zer den erabakitzeko autoritate-irizpidea baliatzea, ordea, ez dakit oso zientifikoa den. Gainera, Mitxelenak aitortza ia orokorra erdietsi baldin bazuen, Txillardegik ere haren alde egin zuelako izan zen, sasoi hartan Txillardegi baitzen ezker abertzalearen faroa hizkuntza kontuetan. Onarpen hori lortzeko, ziurrenik, “Fonética Histórica Vasca” idaztea bezain erabakigarriak izan zituen heriotza-zigorra eta kartzelaldi luzea. Testuinguru historiko eta botere-borroka jakin batean kokatzen baitira beti zientzia eta egia, izterrak basatzan ondo sartuta. 

Mitxelenaren hileta-elizkizunean Txillardegi eta biok elkarrekin egon ginen, zutik, elizaren atzealdean, eta esan zidan epe laburrean behintzat ez zuela ikusten Mitxelenaren aldeko adostasunaren antzekoa biltzeko gai izango zen beste inor; Txomin Iturbe hil berriaren balizko ordezkoarekin berdin, ETAn eta ezker abertzalean. Duela zenbait urte, ezker abertzaleak Arnaldo Otegiri eman dio konfiantza hori. 

Euskal etimologisten artean, nekezagoa dirudi aditu bakar batek halakorik erakartzea, ezta epe luze samarrean ere. Iruña-Veleiako traumak zatiturik utzi du jokalekua. Unibertsitateak boterea galdu du, eta sare sozialek izugarri sakabanatu dute hipotesien eta jakintzaren transmisioa. Badago bando guztien edo gehienen konfiantza duen edo lor lezakeen norbait? Blanca Urgell, Ander Ros, Juan Inazio Hartsuaga? (Seguru hanka sartzen ari naizela, barka.) 

Joaquin Gorrotxategiren atzera egiteak maila etiko altua erakusten du. Eta Mitxelenaren estatusa lortzeko, jakintza zientifikoa bezain garrantzitsua da oinarri etikoa. Beharbada, Mitxelenak bere jarduera profesionalean sakonkien jorratu zuen balio etiko-zientifikoa ZUHURTZIA izan zen. Hala ere, ematen du zenbaitetan tronpatu ere egin zela: adibidez, zorrotzegia izan bide zen, Antonio Tovar bezala, euskoiberismoaren hipotesia baztertzeko orduan. Halatan, euskal etimologisten balizko superni berriari dagokionez ere, etorriko balitz, osasungarria litzateke komunitate zientifikoak eszeptizismo ahal bezain sakonez hartzea; besteak beste, fanatismoari muzin egin eta etengabe azpimarratu beharko litzateke edozein aurkikuntza zientifikoren behin-behinekotasuna. 

Are gehiago, zalantzan ipini beharko genuke hainbat afizionatu eta voyeurrek ebidentetzat jo izan dugun ideia hau: euskal hizkuntzalaritza hobeto dabil autoritate argi batek gidaturik.

ADITUEN ARTEKO ADOSTASUNA

Ezin da ez bizitzan ez zientzian ez irakurketan aurreiritzirik gabe funtzionatu, ez dago zerotik abiatuko litzatekeen ezagutza zeharo argi baldintzabakorik, ezinbestez markatzen dituzte gure gorputz eta biografiek gure ideiak. Horrenbestez, ezagutzeak ez du aldez aurretik aurreiritzi oro suntsitzea exijitzen, ezinezkoa baita bestalde. Hori bai, aurreiritzi horiez kontziente izatea komeni da, kontuan hartu baldintzatzen gaituztela eta desaktibatzen ahalegindu. Esaterako, niretzat Irulegiko Eskuan euskara ikusten ez duena gezurretan dabil, gaiztoa da, inperialismo espainolaren bosgarrenzutabista. Aurreiritziak dira haatik. Garbi ikusi dut Joseba Abaituaren bloga irakurririk. 

Bistan da, uko egin beharko genioke egiaren irizpide kartesiarrari, norberari matematika bezain ebidentea iruditzen zaiona beste barik egiatzat hartzeari, ebidentzia subjektibo horiek sarritan errebelazio erlijiosoen kutsua hartzen dutelako, egiaztatu eta gezurtatu ezinekoak definizioz. Eta Brontzezko Eskuko testuaren ulertzeari ekiteko ez ditugu dogmak behar, baizik eta edozeinek egiaztatu edo gezurtatzeko moduko hipotesiak, froga ulergarriak eskuan. 

Tokiz kanpo leudeke halaber Hegel-Kojève, Nietzsche eta utilitaristen egia-irizpideak. Eskuaren zentzura hurbiltzeko, adituen arteko adostasunak behar luke egia-irizpide nagusi. Horretarako, adituek zinez entzun eta kontuan hartu beharko lituzkete Irulegiko testua desberdin interpretatzen dutenen iritziak, eta benetan prest egon eztabaida hasi baino lehen zeuzkaten ikuspuntuak bertan behera utzi eta aldatzeko, baldin eta solaskidearen arrazoiak indartsuagoak badira. Tamalez, ez da hori jarrera nagusia gure politikan eta jendartean; zailagoa da jokamolde ireki hori gure kulturan aurkitzea, telegarraio denborazkori esker orain dela bi mila eta ehun urteko Irulegira bertara itzultzea baino. Animo hala ere. Jarrera zibilizatu horren antzeko zerbait sumatzeak zientzia etimologikoan dabiltzan adituen artean, horrek bai lekarkeela egiazko aurrerapausoa herriaren heziketan. Erdu, mirari.

Lehengoan Bilboko Ibañez kalean Urkullu eta Ortuzar ikusi nituen. Haien atzetik nindoan eta, Sabinoren esaldi batez oroiturik, kolapso mentalak jo ninduen. Gaur arte ez dut esaldiaren erreferentzia zehatza topatu. “Bizkaitarra” aldizkariaren 29. aleak dakar. Esaldiaren bigarren zatian, irudi luke Sabino Aranak Santiago Abascalen eta José Bonoren ibilerak aurreikusi zituela.

"El bizkaino es de andar apuesto y varonil; el español o no sabe andar, o si es apuesto, es tipo femenino".

Irakurtzen jarraituta, eta hainbat arrazoirengatik, ezin izan ditut Urkullu eta Ortuzar burutik kendu, are gutxiago beste biak:

"La fisonomía del bizkaino es inteligente y noble; la del español inexpresiva y adusta. El bizkaino es nervudo y ágil; el español es flojo y torpe. El bizkaino es inteligente y hábil para toda clase de trabajos; el español, es corto de inteligencia y carece de maña para los trabajos más sencillos. Preguntádselo a cualquier contratista de obras, y sabréis que un bizkaino hace en igual tiempo tanto como tres maketos juntos".

Mugitzearen poza, inon ez geratzearen poza. Ez dizute geldirik egoteagatik ordaintzen. Jack Kerouacen “Errepidean” maisulanaren eguneratze bat da Willie Nelsonen Errepidean berriro hau.

Errepidean ibiltzeak, kantu honetan, azken belaunaldiko autobusean bidaiatzea esan nahi du: pantaila zapaleko puntako telebista, taberna totala, erreginaren ohea atzealdean, hainbat litera, bakoitza mundu bat, ederki hornituriko sukalde erosoa, larruzko kabinak, dutxa, eta, batzuetan, lurrun-bainua ere bai. Autobusa da errepideak eskaintzen duen onena. Inoiz ez zara benetan inora joaten, busean zaude, ordu gutxi batzuetarako atera, kontzertua, busera itzuli eta segi aurrera. Horrelakoxea da banda ibiltarien bidea, Van Morrisonek “Hard Nose the Highway” abestian pintatua. Van hegazkinez ibiltzen da ordea. Beharbada ez du gaia bertatik bertara ezagutuko, baina kontatuko zioten. 

Willie Nelsonen kantuak errepidearen mugimendua ematen dizu, baina autobusean sentitzen den bezala, ez sedanean edo anbulantzian. Errepidean zaudenean, maite duzun bizimodua bizitzen ari zara. Lagunekin musika sortzen eta bizimodua ateratzen. Abesti zoriontsua da. Esaldi etsigarri bakar bat ere ez. Edonon kanta zenezake, azokan zein Herri Irratiko Musika Aretoan. Elkarrekikotasuna du gai nagusi, komunitatea. Country erlijioso antzeko bat da. 

Dena den, amesgaiztoaren kutsuko kanta ere sor liteke gai beraren inguruan, bidaiari nekatuaren gainean pilatutako batxe eta sumindurez betea. Egin litezke bertsoak autobuseko aireztatze hautsiez, hoteletara itsatsitako sirena-hotsez, miaketa sutsuegiez Texasko mugan, antibiotikoekiko erresistentea zen gonorrea gogor hartaz, Mexiko Berriko kontzertu baten ondoren musikarien eta birako langileen artean zabaldu zena. Mikrouhin labeko burrito zalantzagarriak, arropa berriro garbitu arteko egun eta kilometro luzeak, bus-gidariaren dibortzioari buruzko informazio gehiegi. Errepidean berriro. 

Eta beste abesti bat ere idatzi beharra dago, errepidera itzultzeko irrikaren benetako arrazoien gainean. Inor ez da haserretzen ez duzulako zaborra atera, ezagunak ez datozkizu bisitan abisatu gabe, auzokoek ez dizute begizkoa egiten haizea aldatzen den aldiro. Bidean zaudela deusek ez zaitu trabatzen. Ezta berri txarrek ere. Atsegin ematen diozu jendeari, eta zure atsekabea zeuretzat gordetzen duzu.

Unamuno harriturik geratuko zatekeen baldin “Bizitzaren sentimendu tragikoaz”, “Kristautasunaren agonia”, “Laino”, “Abel Sanchez” eta bere beste liburu batzuk euskaraz ikusi balitu, bere etxe ondoko ikastetxeetan D eredua dela nagusi, Unamuno Institutuan bezalaxe, badugula Euskal Herriko Unibertsitatea; edota, bere jaiotetxean, Erronda kalean, orain bertan balkoi batean Euskal presoak Euskal Herrira pankarta ikusiko balu, eta beste batean Euskaraz bizi nahi dut. Aita Bergararra zuen, ama jatorriz Arratia aldekoa. Etxean ez zuten euskaraz egiten, bere kabuz ikasi zuen. Gaztetan Euskal Herriaren eta euskararen aldeko sentimendu sakonak zituen. Nazionalista erromantikoa zen. Garai hartan idatzitako “Bakea gudan” eleberrian, karlisten aldeko eta liberalen aurkako jarrera dago. Unamunori buruzko bere liburuan, Jon Juaristik liberal handi bat izan zela dio behin eta berriz. Aldiz, Joxe Azurmendik idatzi du, “Bakea gudan” liburuaz argitaratu duen saioan, Unamuno inoiz ez zela liberala izan. Nire ustez, fidagarriagoa da Joxe Azurmendi. 

Unamunok berak dio Sabino Aranak berari kopiatu zizkiola ideia abertzale garrantzitsuenak. Hogeita hiruzpalau urte zituela, ordea, Bizkaiko Aldundiak Euskara Katedra baterako oposizioak deitu zituen. Azkue eta Sabino Arana bera izan zituen lehiakide, eta Azkuek irabazi zuen. Kolpe ederra, arras baitzen harroa. Aurrerantzean, euskaltzaletasuna zimurtu zitzaion. Erromantizismoa utzi eta positibismoari atxiki zitzaion. Honen arabera, Historia unibertsalaren baitan herri txikiek ez dute lekurik. Ondoren, sozialista eta marxista egin zen, eta, Pablo Iglesias ezagutu ostean, PSOEko militante. Garai hartan eman zuen euskara baztertu eta ahaztearen aldeko hitzaldi sonatu hura, Bilboko Lore Jokoetan, Arriagan. Abertzale ugari zegoen entzuleen artean, eta entzun behar izan zuten euskarak ez duela bizitza modernorako balio eta hiltzen utzi behar dugula, hiltzen lagundu, hileta duin bat antolatu, santuki lurperatu, izan dadila erlikia interesgarri bat. Garrasika hartu zuten. 

Bestelako haserre zenbaiten ondorioz, PSOE ere utzi zuen, eta edozein militantzia politiko. Krisi sakon baten eraginez erlijiora itzuli zen. Oso zuen partikularra fedea haatik, eta Elizak liburu debekatuen zerrendan sartu zituen Unamunorenak. Inoiz ez zen ortodoxiarekin ondo konpondu. Konbertsioaren osteko sasoi hau, batzuek existentzialista deitzen dutena, izan zen emankorrena, orduan idatzi zituen nazioarteko ospea ekarri zioten “Bizitzaren sentimendu tragikoaz”, “Laino” eta abar.

Gero, Unamuno espainolismorik zoldazuenaren ordezkari izan zen, zein ote da Espainiaren esentzia, hau larridura, me duele España, que inventen ellos, Europarik gabeko Erdi Aro espainol batera itzulera aldarrikatu zuen. Zahartzaroan kontserbadore bilakatu zen, autoritarismoaren aldeko.

Hala ere, zaputzak gorabehera, ematen du beti gorde ziola atxikimendu sekretu bat euskarari. Espainiako diktadurak erbesteratu zuenean, aurrena Fuerteventuran egon zen, gero Parisen, eta azkenik Hendaiara etorri zen, bere lurretik ahal bezain hurbil ibili ahal izateko. Xabier Kintanak kontatu duenez, behin batean, Regoyos eta Uzelai margolariak bisitan joan zitzaizkion. (Izugarri maite zuen pintura, eta modelo-lanak ere egin zituen gaztaroan.) Txango ibili ziren, eta Pausuako muino batean zeudela, Unamunok eskuaz Gipuzkoa seinalatu eta halaxe esan omen zuen:

"Han dira Aiako haitzak, eta haien oinean Oiartzun. Eta Oiartzunen plaza bat dago. Eta plazan taberna bat. Ez dakizue asko nola gustatuko litzaidakeen gaur Oiartzunen, bertako plazan egon ahal izatea, Isabelitarekin bazkaltzeko, berarekin mintzatzeko... euskaraz! Eta ezin dut!!” (Isabelita Salamancan oso lagun izan zuen andereño oiartzuar bat zen.)

‘Gero, hasperen baten ondoan, boz etsiaz, segitu zuen: "Salamancako harri urreztatuek, askok bestela uste badute ere, oso ilusio txikia egiten didate, adiskideok. Euskal Herriko zelai berdeak, baserriak, horiexek dira nik egiaz maite ditudanak."

Behin eta berriz errepikatu zituen gisako adierazpenak. Itxuraz, gaztaroko abertzaletasun sentimentalera itzuli zen helduaroan Unamuno. Jarrera hori, dena den, Azurmendik dioen bezala, bihotzera mugatu zuen, ez zuen ideia eta proiektu gisa gauzatu. Gerraosteko belaunaldi euskaldunak egingo du hori: Salbatore Mitxelenak, Juan San Martinek, Txillardegik, Joxe Azurmendik berak…

Deigarria egiten da euskara lehenbailehen hiltzeko nahia aldarrikatu zuenak hainbeste zale sutsu izatea abertzaleen artean; ETA sortu zuenarengan, besteak beste; edo Txabi Etxebarrieta buruzagi garrantzitsuarengan, polizia bat hil zuen lehenbiziko etakidea eta poliziak hil zuen lehenbiziko etakidea, hain zuzen gaur egun Unamuno plaza izena duen horretan bizi zena.

Unamuno oso polemikoa izan zen beti, agonikoa bezain polemikoa. “Agonia” borroka da grekoz, eta Unamunoren ustez gizaki izatea barne borroka batean bizitzea da, ezin da adimenaren eta bihotzaren arteko gatazka saihestu. “Contra esto y aquello” da Unamunoren liburu baten izenburua, gerora Txillardegik “Huntaz eta hartaz” izenburuaren bidez omendua. Zale eta etsai sutsuak izan zituen Unamunok bizirik zela. Bere hitzaldiak iskanbila bilakatzen ziren maiz. Bilboko Lore Jokoetan euskarak ez duela bizitza modernorako balio eta hobe dugula hiltzen uztea aldarrikatu zuen, eta doi-doia irten zen onik Arriagatik; Salamancako errektore kargua kendu zioten; diktadurak erbesteratu zuen; Frankoren altxamendua aldeztu zuen, baina berehala damutu eta Millan Astray eta frankistek ozta-ozta ez zuten Salamancako Unibertsitateko paraninfoan bertan garbitu, Amenabarren filmak dakarrenez. Hori da trailerrean azpimarratzen duten pasadizoetako bat. Millan Astray eta legionarioen eta handiki frankisten aurrean Euskal Herria eta Katalunia aldeztu zituen.

Polemikoa izateaz gain, biziki azkarra zen halaber. Eskolan bakartia zen, isila, ez zuen kirola gustuko. Ikaskiderik indartsuenaren adiskide egin zen, El Naranjerorena. Loteria bat sortu zuten, eta ikasle guztien artean ipinitako diruaren erdia Unamunok eta Naranjerok sakelaratzen zuten, harik eta ikaskide batek salatu eta txiringitoa itxi behar izan zuten arte. Mikel Soto eta Iñaki Soto anaiek kontatu dute pasadizo hori, Unamunoren biografia polit batean: “Miguel Unamunokoa” du izena, halaxe izenpetzen baitzituen garai erromantikoan bere testuak, Miguel Unamunokoa. Poesia batzuk euskaraz idatzi zituen.

Hil ostean ere, are XXI. mendean, Unamunok, liburuak eta filmak ez ezik, ekintza bortitzak ere eragiten jarraitzen du. Adibidez, orain dela zenbait urte gizon batek Unamunoren estatuako burua aurkitu zuen Bilboko itsasadarreko uretan, kirol-poltsa batean sartua. Unamuno pozarren zegokeen. Oso ondo ulertzen zuen “herostratismo” delakoa. Herostratok Artemisen tenplua erre zuen, Heraklitoren sorleku Efeson kokatua, munduko zazpi mirarietako bat, soilik famatua izateko, famak nolabaiteko hilezkortasuna ematen baitu. Eta, Unamunoren ustez, bihotzak hilezkortasuna nahi du. Hasierako kolpean hilezkortasun pertsonala gura du, ni neu, nire txapela, aterki, akats eta berezitasunekin betirako bizirik. Ez ni modu inpertsonal batean energia kosmikoan urtu, baizik eta nire izen-abizenekin eta nire betaurrekoekin. Horixe nahi du sentimenduak. Haatik, adimenak zalantzak ditu, ez du batere garbi ikusten, ohartzen da hilezkortasuna giza desira ulergarri bat dela baina errealitateak ez dio beteko den itxaropenik adierazten. Barne gatazka, hortaz. Hori da pertsona izatea. Gatazka hori bizi ez duenak gehiago ei du astotik gizakitik baino. Giza bizitza ezinbestez da tragikoa.

Hilezkortasun pertsonal betea, adimenak dioenez, zalantzagarria baldin bada, badugu ordezko zurbil bat: ospea. Herostratok bezala, Unamunok ere kosta lain kosta bilatu zuen ospea, hilezkortasuna bermatzeko.

Mikel Garmendia irakurle, idazle eta itzultzaileak ekarri zigun euskarara “Laino”. Ez da nobela, baizik eta nivola, hau da, Unamunoren liburu sailkaezina. Hor bada herostratismoak jotako pertsonaia xelebre bat, osaba Fermin: ketuak ditu beti betaurrekoak eta esperantoz mintzo zaio edonori: ospea lortzea du helburu, ergelarena bada ere. Hobe hil osteko fama, ergelaren memoria utzi arren. Gurago ospe beltza ezereza baino.

Arrazoi eszeptikoaren eta eternitate nahiaren arteko barne gatazka horiek batez ere “Bizitzaren sentimendu tragikoaz” liburuan adierazi zituen Unamunok. Xabier Kintanak euskaratua, Klasikoak bilduman dago. Oihartzun zabala izan zuen liburu horrek nazioartean. Gutunak idazten zizkieten elkarri Unamunok eta Bertrand Russell, Benedetto Croce edo Henri Bergsonek, garai hartako filosoforik ezagunenak Europan eta Ameriketan. Woody Allen ere oso da Unamunozalea,  bilbotarra bezainbeste larritzen du erabat desagertu beharrak, ehun urte barru gugandik arrasto txikiena ere ez geratzeak, ezta inoren oroimenean ere. Unamunoren kasuan, ehun urte baino zehatzago, jo dezagun bost mila urte barru.