Markos Zapiain

Filosofo Euskaldunen Lehen Bilkura egin genuen iaz Eibarren. 2025ean egingo dugu bigarrena. Ikasgelan erabiltzeko moduko praktika on edo jardunbide egokiren bat proposatzea egokitu zitzaidan Bilkuran, teknologiei loturiko mahaian.

Filosofia helenistikoan erabiltzen ziren eskuliburuen tankerako bat idatzarazi izan diet ikasleei, eta ez du txarto funtzionatzen. Horren berri ematea erabaki nuen. Egia da teknologiarekin lotura ez dela agerikoa, informatika eta adimen artifiziala iradokitzen du gehiago “teknologia” hitzak gaur egun irakaskuntzan, baina ia edozertarako balio du filosofiak, eta eskuliburu helenistikoak Michel Foucaultek “Niaren teknologiak” deitu zituenaren baitan koka daitezke. Halako aitzakia merkeak onartzeko orduan eskuzabalak izaten dira gainera UEUkoak eta Agorakoak, batez ere gainbehera doan pentsionista baldin bazara.

Eskuliburua nia zizelkatzeko tekniketako bat zen eta da. Erruz darabilte psikologo kognitiboek, eta mugimendu psikologikorik garrantzitsuenetakoa da kognitibismoa gaur egun. Funtsean, ez dute egiten estoikoak eta Epikuro hartu eta kopitsatsi baizik; hori bai, beroketa klimatikoa, Internet eta Vladimir Putin han-hemenka aipatzen dituzte, ukitu garaikideaz mozorrotze aldera.

Ordu erdi neukan. Eskuliburuari buruzkoarekin, hala ere, ez nituen bete hogeita bost minutu baizik. Ordu erdira iristeko, bigarren praktika on honen berri eman nuen: azterketako galderak formulatu ondoren, ordu laurden egon behar du ikasleak idatzi barik, bolaluma ukitzeke, egonean. Ezin du pentsatu baino egin: oroimena piztu, erantzunaz hausnartu, erantzuna egituratu. Bizialdi osoan lehenbiziko aldiz egon dela hain luzaro deus egin gabe jakinarazi izan dit ikasle batek baino gehiagok.

Gaurko gazteen arazo psiko-filosofikoetako bat da hutsari eta deusezari etengabe ihes egin beharra, bakarrik gelditu bezain laster mugikorra piztu beharra, sekula ez egotea benetan bakarrik eta ezer egin gabe eta isilik. 

Jarduera egoki hori ez zitzaidan niri bururatu: Biologiako irakasle Idoia Pujana arratiarrak ezagutarazi zidan, eta berari Biologiako irakasle suediar batek.

Joakin Gorrotxategi eta Mikel Martinez-Areta adituek diotenez, hasperenagatik eta hitz-amaieran afrikatuak erabiltzeagatik bereizi izan da euskara inguruko hizkuntzetarik, erromatarrak etorri aurretik ere. Fonologia, nolabait, fonetika funtzionala dela irakasteko orduan, adibideak jarri behar eta hats, hets, hits, hots eta huts dira esanahiak bereizteko gure bost bokalak ageri diren bost soinu-segida; eta hara, hitza osatzeko soinu- edo letra-kopuru txikiena erabilirik hasperen eta amaierako afrikazio gehien duen seriea da, fonema bokalikoak bereizteko serie osoen artean ekonomikoena. Ez dirudi kasualitate hutsa. Are gehiago, litekeena da bost bokalak barnebiltzen dituen serie bakarra izatea, soinu-segida luzeko eleak kontuan izanik ere.

(Eulogia, Eustakio, Eufrasio, Eulalio, Laurentzio, Aurelio, Aureliano eta Audeliok ere bost bokalak dauzkate, baina izen berezi banatan. Zaila da, grekotik edo latinetik ez datozenen artean, bost bokalak barne hartzen dituzten izenak aurkitzea.) 

Andolin Eguzkitza hizkuntzalari eta poeta haserretu egiten zen poeta euskaldunak jendaurreko errezitaldian hatxea ahoskatzen ez zuenean. Atzo Axularren testu bat ozenki irakurri behar izan nuen. Bizitzan lehenbiziko aldiz ebaki nituen hatxeak, eta inoiz baino euskaldunago sentitu nintzen, Caupolicán handia bezain garaiezin.

Gero eta merke eta zehatzagoak dira zuhaitz genealogikoak; berriki jakin dugu kopista izan genuela arbaso bat, izkiriatzaile. Gutenbergen inprentak txirotasunean amildu zuen. Gugan bego. Boladan dago irakurgailu elektronikoen eta pantailen aurkako gurutzada berbatsua, betiko liburu-denda txikien eta paperezko liburuen leuntasun eta usainaren laudorio kurtsiekin nahasirik. Paperezko liburuak milaka eta milaka lagun utzi zituen haatik Europan langabezian eta miserian. Kapitalismoa ez du Amazonek jarri martxan. Liburuen aurkako herraren arrazoiak ez daude ezinbestez zentsurari eta faxismoari lotuak. Hor daukagu erruki eta elkartasun erretrospektiboa ere.

Asko irakurtzea txarra da, gorputz-arimetarako kaltegarri. Horixe da On Kixoteren, Virginia Woolfen eta Adolf Hitlerren kasuen irakaspen nagusia. Aritz Galarraga ere ez dut batere ondo ikusten. Irakurle porrokatuen mundualdiak aztertu, eta garbi dago: liburu barik, bizimodu eta izaera eder eta sakonagoak zituzketen. Uxue Apaolazak zioenez, larregi irakurtzeak bakartuko zaitu; autismoa ez dabil urruti.

Zaila da horrelakoak neurtzea, ez daukat estatistikarik eskura eta nire esperientzia mugatua da; baina esango nuke, oro har, asko irakurtzen duen jendea ergelagoa dela gutxi irakurtzen duena baino.

Zergatik erosten ditugu liburuak eta liburuak, senideak nazkatzeraino, ondo jakin arren ez dugula haiek irakurtzeko astirik izango, egunean hamaika orduz irakurriz ehunda hamar urtez bizirik ere? Nork ezagutzen du bere burua zinez atsegin duen irakurle amorratua? Zerk garamatza gehiegi irakurtzera, geure buruaz higuindu arte?

Txikitan maiz ikusten genituen gurasoak irakurtzen, ugaztunen artean garrantzitsua izaten da hausnarketarik gabeko imitazio primario lerdoa. Gainera, gure haurtzaro-gaztaroetan irakurtzea ondo ikusia zegoen. Eta sumatzen genuen boterea ematen zigula: irakurriz gero, hobeki mintzatzen ginen, zuzenago idazten genuen. Letretako oposizioak ateratzeko ere ez zetorren gaizki.

Gaur egun, hori guztia aldatu da. Badago gizarte osoa zeharkatzen duen hitzarmen isil bat, asko irakurtzen duela aitortzen duena bakean uzteko. Konfabulazio horrek ezkutatzen du herri xeheak zein eliteek benetan pentsatzen dutena: asko irakurtzen duena anakronismo hutsa da, bizitzari beldurra dion galtzaile biziotsua. 

Tamalez, beranduegi dugu irakurtzeari uzteko, edo neurrian irakurtzen hasteko, baina kultura eta hezkuntza sailburuek irakurtzearen onurak aldarrikatzen dituztelarik, adikzioa zer den ez dakiten fribolo kaskarinak iruditzen zaizkit; edo bestela, kezkagarriago, arrunt ongi dakite, eta horrexegatik goraipatzen dute, hain zuen: balizko irakurleak mundutik erretiratu eta desaktibatzeko.

Galarragak xiringa pasatzen dizu, irudi luke ez zaiola axola jendea kutsatzea; are, irudi luke ahalik eta jende gehien kutsatzea duela xede. Orain arte, Posteritatea-n bezala, liburuen propaganda eginez; aurrerantzean, arriskutsuago, editore lanetan. Ondo ematen du horrek guztiak Galarragaren maila etikoaren neurria.   

Hasiera batekin amaitzen duen arren Joseba Mikel Ugaldek Lazunen izariaz hau, liburu osoa kontuan hartuta alde handiz gailentzen zaio amaiera hasierari. Ugaldek ez du liburu gehiago argitaratuko. Hain nabarmen azpimarratu digu liburu hau akabantza dela, irudi bailuke, idazlearen obraren bukaeraz gain, Joseba Mikel lagunaren bukaera ere iradokitzen ari zaigula. Larregi erretzen du. Ezinegonak jo nau.

Dena den, ez gaitzala drama-goseak behar baino arinago amildu putzuan. Egunak iluntzea eta goiztiria biltzen dituen legez, lazunaren izariak —xumea bada ere— lortu du irakurlea beltzaren muinetik muino koloretsuetara eramatea; bizitza, liburuaren esanetan, beltza barruan dakarren ortzadarra baita.

Kolore horiek pizteko, Ugaldek ez ditu baliatu gaur egun nagusitu zaizkigun joera literarioak, erosoago baitabil Raymond Roussel, Ramón Gómez de la Serna eta Markos Gimenoren mundu olgetakoetan. Eta, Markinan egia baldin badiote, olgetak dakar beneta. Ez da harritzekoa Gimenok eta Ugaldek beren liburuak elkarri bidali izana, unibertso bertsuan bizi baitira.

Nagusien zein gazteen literatura nagusian kontakizuna duzu funtsa, eta kontakizunaren baitan kokatzen dira hitz-olgetak, apaingarri gisa, edo albo-kalte. Aldiz, Bermeoko idazleak hitz-jolasa izaten du oinarri eta abiaburu, eta hitz-jolasaren garapenak dakar kontakizuna. Patuak agindu zuen, adibidez, Jokinen ogibidea:

“Jokinek ikasketetarako dohain bereziak zituen, baina Geologia, Teologia, Pedagogia eta Ekologia karrerak bukatu ondoren, azkenean okin bihurtu zen. Herrian, patuak idatzia zegoela zioten. Izena eta izana, sortzetik ‘jota’ zituen”.

Jostari eta dantzari baitabil bermeotarra hizkuntzarekin. Ezusteko fonetikoak eta gramatikalak, zentzu bikoitzak, analogia absurduak eta edozein brikolaje darabil efektu erritmiko eta komikoak sortzeko eta asmakizunak eta istorioak eratzeko eta eraldatzeko. Betiko logika zapartaturik, hitzaren eta errealitatearen arteko harremanen ezaugarri bitxiak ikusarazten dizkigu. Ametsetan balego bezala ikusten du batzuetan lazunak eguneroko bizitza, eta horri esker suma dezake zenbait gaizki ulertze interesatuak direla:

“Botilak, errukiz, ‘Utz nazazu’ esan zion, baina gizon ahul eta malenkoniatsu hark ‘Huts nazazu’ entzun zuelako itxurak egin eta edaten jarraitu zuen”.

Edozein bide har dezake lazunaren berbak, edozertarako baliatzen du Ugaldek, hala nola protesta sozialerako, irakasleak Anttoniri “arrakastatsu” zer ote den hiru hitzetan azaltzeko eskatu eta neskak “ar kastadun ahaltsua” erantzuten dionean; edota “aberats” eta “abere hats” bereizi eta batzen dituelarik: ez dira gauza bera, diru zikinaren kiratsa edo sunda askoz ere jasangaitzagoa izaten delako animaliena baino. “Zurea ‘aberastasunda’ da!!” Inoiz ez genuke klase-perspektiba ahaztu behar.

Edozelan ere, kezkaturik utzi nau lazunaren despedida-aire horrek. Zergatik ez zuen tabakoa utziko. Banoa eskelak begiratzera.

Musika zein hitza, zaindua bezain sakona. Ezohikoa, freskoa eta berria duzu Bañolet kantuz.

Hara Erbiak kantuaren hitzak:

Erbiak lasterka herrian, lurpeko etxeko bidean

Erdian ihiztariak lanean, denek armak besapean

Geldian, sarearekin arrapakan,

Erbi guziak tarrapatan,

Mendian, punpez punpe zapartakan,

Erbien bi lagun sutan,

Erbien bum

Bira hartako argitaragabeak ateratzen ari dira eta orain arteko ezusteko nagusia Nobody ‘Cept You.

"Arrotza naiz hemen eta inork ez nau ikusten, zuk izan ezik, bai zuk".

Alberto Ladron Aranaren azkeneko nobelak, Dena eskaini nizun trepidanteak, erranairu ospetsu hori dakar: “gerra garaian edozein zulo da trintxera”.

Soldaduskari eta zezenei loturik entzun nuen aurrenekoz. Gizon hetero ugari bilakatzen da homosexual soldaduskan. Eta gizontasun espainolaren ikur den zezen iberikoak, arrak baino izaten ez dituenez inguruan Espainia aldeko zelai ederretan, ez du arrekin jotzea beste erremediorik, behien nostalgiarik batere gabe itxuraz. Ez da hain fisikoa Alberto Ladronen erabileraren testuingurua, barne-huste psikologikoari dagokio. 

Dirudienez, gaztelaniatik etorri da erranairua euskarara. Lehen Mundu Gerran agertu omen zen, portugesez, italieraz eta gaztelaniaz aldi bertsuan, gerra hartantxe bihurtu baitziren trintxerak erabakigarri. Portugesez: "Em tempo de guerra, qualquer buraco é trincheira". Italieraz: "In tempo di guerra, ogni buco è trincea". Gaztelaniaz: "En tiempos de guerra, cualquier agujero es trinchera".

Euskarazko “trintxera” gaztelaniatik dator, gaztelaniazkoa fransesezko “tranchée”tik eta “tranchée” latinezko “truncare”tik.

Interneten bilatu dut erranairuaren idatzizko lehenbiziko agerraldia portugesez, italieraz edo espainolez baina deus ez. Euskaraz, “trintxera” hitzarekin, Alberto Ladronen Dena eskaini nizunekoa, nik dakidala.

Badugu lehenagoko beste bat, baina “trintxera” barik “lubaki” jarrita —“gerra garaian edozein zulo da lubaki”—, Pako Aristiren Venezuela, iraultza isilaren hitzak kronikan, Txalapartak 2000. urteko San Martzial egunean argitaratua.  

(Gozaraziz irakatsi: Dena eskaini nizun honi esker ikasi dut ezen zaurituz gero, ebakia ixteko, puntuak edo grapak bezain eraginkorra dela Loctite.)  

Psikotikoari mamua ez dabilkio, ez da Erreala bideratzeko gai; hortaz, nekez zeharkatu ahalko du. Aitzitik, gainerako estruktura psikikoetan bai, badabil, nahiz eta modu ilogikoan eta inkongruentean ibili. Arrotza baitzaie mamua, artifiziala, “postiche”, polainak untxiari bezain. [1]

Sendabidean aurrera egiteko, traba handirik gabe bizi ahal izateko, mamua zeharkatu beharra dago.[2] Prozesuan, pazienteak bere Nia eta esperientzia subjektiboa egituratzen duten mamuetatik, ilusioetatik eta ziurtasunetatik harago jo behar du.[3] Zeure mamu-sorta zeharkatzeak sakonki eraldatzen zaitu, zeure bizitza psikikoa oinarri berrien gainean berrantolatzeko aukera ematen baitizu. Adibidez, ezdeusak bezain barregarriak irudituko zaizkizu irudimenezko Nia oinarri zuten errepikapen sintomatiko haiek, maitasunari edo errekonozimenduari lotuak, mamuen garaian hain mingarriak zitzaizkizunak.

Desiraren gasolina mamua den bezala, mamuaren euskarria Erreala da; eta Errealaren pantaila, berriz, mamua: mamuaren leihotik sumatu eta zelatatu dezakegu Erreala, zuzenean ezin dugunez.[1] Ez dago leihoko markorik, inguratzen duen hutsunerik gabe; era berean, mamua ezin da Errealetik erabat bereizi. Etengabeko tentsioan bizi dira.

Errealaren enigmari erantzun egituratzaile bat ematen dio mamuak, forma bat. Beti dago artikulatua Errealaren izu-gune ulergaitz baten inguruan, eta nola edo hala estaltzen eta eramaten laguntzen digu.

Gainera, eromenetik babesten gaitu mamuak, kaos adierazezina baitakar Errealak, eta giza gogoan zuzenean sartuz gero psikosia lehertzen da. Ezin gogorragoa iruditzen zaizularik ere mamua, are bortitzagoa den Erreal erogarria mozorrotu eta nolabaiteko kontsistentziari eustea ahalbidetzen dizu.

Sintomaren eta mamuaren arteko alde azpimarragarri bat da desberdina dela sintomaren estruktura neurotikoarengan, histerikoarengan, perbertsoarengan eta psikotikoarengan, eta, alderantziz, mamu berdina ibiltzen dela paseoan lau estruktura psikiko desberdin horietan barrena. Mamu berdinari erantzun desberdina ematen diote.[2] Dena den, talde bitan bana ditzakegu: neurotikoak, histerikoak eta perbertsoak bai, mamuari esker ihes egiten diote Errealaren atzaparrari. Psikotikoak ez.

Nonahi dago Erreala atezuan, eta edonoiz suntsi dezake mamuzko eraikuntza. Era biolentoegian sartzen da zenbaitetan Erreala jende delikatuaren baitan —hitzetan ezin jarri den traumaren bitartez, kasurako—, eta orduan mamuak porrot egiten du, ezin baitu Errealaren ezinezkotasun erasokorraren agerpena estali eta bideratu. Eta ezusteko intrusio horrek sintoma psikotikoak eragiten ditu, haluzinazioak eta eldarnioak.[3] Psikotikoak ezin du mamuak eraginiko angustia azaldu eta integratu. Hondoratu zaio lege sinbolikoa. Orduan hitzak, mundua antolatu beharrean, hautsitako munduarekin nahasten dira eta Errealaren inbasioa bideratzen dute.  

Esate baterako, psikotikoak gorputzaren zatikatzea badu mamu, batasuna falta izaten zaio orobat bere esaldiari, ulergaitza izaten da bere hitzek bideratu nahi duten pentsamendua, kaotikoa irudien uholdea. Arrotz sentitzen du gorputza, zenbait atalen gaineko kontrola galduta. Deformaturik hautematen ditu atal horiek, eta bere gorputza epaitzen eta kondenatzen duten ahotsak entzuten ditu. Izu paranoikoak ere gogor jotzen ohi du gorputz zatikatuaren mamuak harrapatutako psikotikoa: erasoko diote, gorputza zauritu. Nonahi sentitzen du bere gorputzaren batasuna mehatxatzen duen mamua. Eta ezin dio gertatzen zaionari zentzurik eman, gorputza bezain zatikaturik baitu mintzoa.

Lacanenean, Erreala irudimenezkoa pitzatu eta sinbolizazioari ihes egiten diona litzateke. Gizakiak ezin du bere egin, ezta hizkuntzak ere. Erreala ezinezkoa dela dio Lacanek, ez dabilela. Estrukturako zuloa da, haustura. Traumari lotua izaten da. Adierazleen egitura eta lege sinbolikoa zapartatzen ditu.

Mamua behar du gizakiak Erreala mozorrotzeko, mamu mingarria izan arren. Bestalde, desira artikulatzeko markoa eskaintzen dizu mamuak. Irudi batek —haurraren gorputzarenak ispiluan— Nia eratzen duen bezala bideratzen baitu mamuak desira.[1] Ispiluko gorputz batua baino lehenagoko gorputz zatikatura zaramatza mamu tipiko batek. Gorputz zatikatuaren mamu berdinari era desberdinean erantzungo diote neurotikoak, histerikoak, perbertsoak eta psikotikoak.[2]

Psikoanalisian “fantasma” esan izan zaio gure desiraren proiekzioari, gure nahiak haluzinaturiko irudiari edo pelikulari, loaldiko ametsetan zein esnaldiko fantasietan. Fantasmak batzuetan lotuta egoten dira ikuskizun traumatiko errepikariekin, baina beste batzuetan ez.[4] Horregatik, “mamu” deituko diegu inkontzienteak behin eta berriz bidaltzen dizkigun eszena oinazetsu horiei: zerbaiten edo norbaiten galera betirako, bonbardaketan hiliko haurra, biolazioa, zikiratzea, aitaren jipoiak amari, gurasoen abandonu afektiboa, gorputz zatikatua…

Min ematen diguten mamuak ere, behin eta berriz ikusarazten eta sentiarazten dizkigu inkontzienteak. Alabaina, nondik nora joka dezake inongo rolik mamu ilun itsugarri horrek jendearen ekonomia psikikoan? Erru sentimendutik zintzilik izaten da neurotikoen mamua, gerezia txortenetik bezala.[5] Orbainari lotzen dio Freudek. Ez ote da lehenbailehen eliminatu beharrekoa izateko bezain zitala, ondo biziko bagara? Ezetz uste du Lacanek, erotzeko arriskua biderkatuko bailuke.

Lehen esan dugu giza psikearen egiturazko falta batek eusten diola desirari. Oinarrizko gabezia estruktural horrek bideratzen du mamua ere. Bai mamua eta bai desira dagozkio Errealari. Dena den, mamuak eraikitzen eta biziberritzen du desira. Giza desira antolatzen duen estruktura inkontzientea da mamua. Logika bat ematen dio Errealaren korapilo beltzari, eta logika horretan funtziona dezake desirak.[6]

Bestalde, inkontzientea hizkuntza gisa dagoenez egituratua, mamuak ere, inkontzienteak bonbardatzen digunez, logika linguistikoari jarraitzen dio. Lacanen esanetan, mamuaren adierazleek estruktura bat osatzen dute, esaldi bat baita azken batean mamua bera, bere egitura gramatikal propioarekin.[7] Esaldiak bezala, adierazleak artikulatzen ditu mamuak ere, eta adierazle inkontziente horiek ematen diote zentzua giza desirari.

Lacanek mamua ere esaldi gramatikal eta estruktura linguistiko gisa ikusteak Txillardegiren leitmotivetako bat erakusten digu: hizkuntzaren garrantzi erabakigarria inkontzientea eta desira egituratzeko orduan.[8]

Giza desira estruktura linguistiko baten bidez antolatzen duelako du Lacanek mamua esaldi gramatikaltzat. Esaldiak arau gramatikalei obeditzen dien legez, arau estrukturalen arabera antolatzen du mamuak ere gizakiaren harremana bere desirarekin. Adibidez, masokistaren gramatikan artikulaturik egoten dira desira, legea, boterea, ituna, sumisioa, gozamena, eta hain xarmanta izan daitekeen oinazea bezalako adierazleak.[9] Halatan, masokistaren mamuak sarritan dakar transgresioa jokatzen den eszena bat.

Azkenik, mamuaren estruktura gramatikalak azaltzen ditu bere finkotasuna eta errepikatzeko joera, haurtzaroan jasandako esaldiak gorputz-arimetan itsatsi eta behin eta berriz entzuten ditugun legez.[10]