Markos Zapiain

Estepa pontikotik zabaldu zela indoeuropera lau haizetara aldarrikatu zuen Marija Gimbutas lituaniar arkeologo eta hizkuntzalariak. Bat datoz Harvard Unibertsitateko eta Max Planck aleman Institutuko berezilariak.

Pontikoko artzain haiek ekarri zuten Iberiar Penintsulara indoeuropera, eta zeltiberiera bilakatu zen penintsulan. Jürgen Untermann hizkuntzalari alemanak mapa ospetsu bat sortu zuen, “ili/ilti” iberiarra eta “briga”  zeltiberiarra nagusi diren eskualdeak bereiziz: geneek ez ezik, ederki laguntzen baitu toponimiak ere indoeuroparrak aurreindoeuroparrei non nagusitu zitzaizkien ikusteko orduan.

Gizonak etorri ziren Errusiako estepetatik. K.a. 2500 inguruan heltzen hasi eta berehala desagertu ziren bertan zeuden leinu maskulinoak. Orduz geroztik, Iberiar Penintsula osoan, kutxatila-zelaien kultura ekarri zuten gizonen leinua baino ez da gelditzen, nola zeltiberiarren artean, hala iberiarren eta euskaldunen artean.

Iñigo Olalde genetista handiak Edu Lartzangureni Berrian argitu zion ezen

«ez da bertako gizonezkoak galdu zirela, baizik eta haien leinuak. Esaterako: nire birraitonak lau birbiloba izan baditu, eduki ditu ondorengoak; baina ondorengo horiek bere alabaren aldetik badatoz bakarrik, semeak ez zuelako haurrik izan, orduan, gizonezkoen aldeko ildoa edo leinua galdu da».

Zer gertatu zen? Genozidio gisako baten hipotesia ezin da erabat baztertu (estepako gizonek hemengo emakumeen jabetza esklusiboa lortzeko  gizonak akabatu izana), baina ez dago balizko bortxakeria haren inongo aztarnarik.

Badira bestelako hipotesiak ere. Olalde: «Kanpoko klan horiek maila sozial askoz altuagoa izango zuten, eta haien semeek jasoko zuten gero haien aberastasuna eta estatusa». 400 eta 500 urtez, belaunaldiz belaunaldi, askoz ondorengo gehiago izango zituzten bertakoek baino, eta, azkenean, hemengo leinuak galdu egin ziren. Gainera, nabarmen zen indartsuagoa eta aurreratuagoa indoeuroparrek zekarten kultura.

Edozein gisaz, Iberiar Penintsulako herri batzuek aurretik zerabiltzaten hizkuntzei eutsi zieten. Horien artean, iberiarrak eta euskaldunak. Nondik nora?  

Azalpen posible bat: amek transmititu zieten hizkuntza umeei, ez aitek. Penintsulako amek seme-alabei beren hizkuntza indigenan mintzatzeari eutsi zioten, eta halaxe jarraitu zuten. Nahasketaren osteko lehen belaunaldietan, gizarte elebidunetan haziko ziren haurrak: indoeuroparra izango zen aitaren hizkuntza; eta amarena, berriz, ez-indoeuroparra: euskara edo iberiera.

Dena den, elebitasun-prozesu horrek ez zuen emaitza uniformerik eman Iberiar Penintsula osoan. Horren arrazoiak izan zitezkeen demografikoak, kulturalak, merkataritzari lotuak, etab. Kontua da eskualde batzuetan indoeuropar hizkuntzak gailendu zirela eta beste batzuetan ez-indoeuroparrak. Euskaldunek euskarari eutsi zioten. Iberieraren azkeneko aztarna epigrafikoak, ostera, K.o. lehen mendekoak dira. Erromatarren latinak desagerrarazi zuen.

Hainbat geruza pilatzen edo artikulatzen da euskaran: ur, lur, su, zur, hur, hotz, har, haitz, hits, min, ni, hi, buru, odol, eder, adar, zezen, gogor, esku esaten hasi zirenek ipini zituzten azpiko geruzak, indoeuroparrak etorri baino lehen ziur aski; goragoko geruzak dira ardi, alaba, zeru, oilo, maiz, gurutze, alkate; are berriagoak datsegit eta konputagarri...

Era berean, hainbat garaitako osagaiek eratzen dute gaur egungo euskaldunaren genoma. Genoma zaharren azterketari esker jakin dugu hiru direla euskaldunon osagai genetiko nagusiak: % 17, mendebaldeko ehiztari-biltzaileengandik datorkigu (WHG idazten dute genetistek, Western hunter-gatherer); % 55, orain dela  6000 urte inguru, Neolitoan, Anatoliatik eta Mesopotamiatik etorritako nekazariengandik; azkenik, % 28, orain dela 4500 urte Volga inguruko estepa pontikoetatik helduriko artzainena da. Trifinium webgunean idazten duen Gaska genetistari zor dizkiot datu horiek.

Norberaren arazo partikularrei barik borroka politikoari dagokionetako bat egin zait deigarriena ikasleek sortutako formulen artean. Mugimendu Sozialistaren baitako Itaiaren eta Ezker Abertzale klasikoaren Bilgune Feministaren arteko xextren testuinguruan kokatu beharra dago (bestela esanda, GKS versus Ernai). Nahiko nabarmenak izaten dira ikastetxeetan. Gurean, adibidez, greba berdina maiatzaren 24rako deitu zuen Itaiak eta maiatzaren 29rako Bilgune Feministak. (Ikasle gehienak bietara apuntatu ziren, noski.)

Horrelaxe akuilatu du ikasle batek bere burua:  

“Efektiboa izaten ari naiz feminismoaren aldeko nire borrokan, efektiboak izaten ari gara feminismoaren aldeko gure borrokan. Berehala jartzen ditugu konponbidean gure arteko gatazkak.”

Eskuliburuari buruzko serie hau amaitzeko, ikasleek sortutako formula batzuk kopiatuko ditut. Pertsonalak diruditenak aukeratu ditut, ez dituztenak dogma helenistikoak, Spinozarenak edo Mr. Wonderfulenak errepikatzen. Aitzitik, ikasleak berak asmatu ditu, itxuraz bederen:

 -Distortsiorik gabe eta den bezala ikusten dut nire gorputza eta nire itxura. Goitik behera onartzen dut. Gero eta gutxiagotan oroitzen naiz nire gorputzaz eta nire itxuraz
 
-Gustura jan eta edaten dut, modu osasuntsuan. Gozatu egiten dut jaten eta edaten

-Nahi dudana jan eta, hala ere, ez naiz errudun sentitzen 

-Gero eta gutxiago sufritzen dut Athleticen porrotekin 

-Ikastean erabat kontzentratzen naiz. Ez naiz tentazioan eta dispertsioan jausten. Etekin aparta ateratzen diot ikastaldi bakoitzari
 
-Azterketetan buruan daukadan guztia eta gehiago ematen dut. Ganoraz ikasi ondoren, azterketa bikainak egiten ditut
 
-Maitemintzean ez zaizu pertzepzioa distortsionatzen, objektiboki ikusten duzu maitea
 
-Maitasunak ez zaitu kateatzen; aitzitik, libreago egiten zaitu, askatasuna indartzen dizu
 
-Bihar ez dituzu gaurko hanka-sartzeak errepikatuko; eskarmentua kontuan hartu eta gero eta gutxiagotan sartzen duzu hanka

-Efektiboa izaten ari naiz feminismoaren aldeko nire borrokan, efektiboak izaten ari gara feminismoaren aldeko gure borrokan. Berehala jartzen ditugu konponbidean gure arteko gatazkak

Iraultzaile franko dagoenez eibar.org-eko blogen irakurleen artean, eskuliburuari leporatzen zaion bekatuetako bat aipatuko dut: borrokatzeko gogoa desaktibatzen lagundu ei dezake, kontrairaultzailea izan liteke.

Alta, bistan da ezin zuzenagoa dela sistemaren bidegabekerien aurka borrokatzea. Eta larridura nerabea izan liteke borroka horren bultzatzaileetako bat. Ordea, eszeptikoei ez ezik, estoikoei ere kontserbadurismoa leporatu zaie. Ez zaitez mundua aldatzen ahalegindu, aldatu zeure burua, egokitu zeure burua gizarteari, gizartea injustua izan arren. Amor fati, goitik behera onartu patuak dakarkizuna.

Dena den, ikasleek erakusten dutenez, badago jarrera estoiko hori borroka politikoan txertatzeko bide teorikorik.

Demagun guztia onartzera deliberatzen garela, amor fati, patuak gizarte hau ekarri dit, amen.

Alde batetik, edozein gisaz, onartu beharra legokeen errealitatearen aldeetako bat litzateke gizartea aldatzeko grina ere. Gertaera guztien maitasun horrek, bultzada iraultzaileak maitatzera ere eramango gintuzke.

Mundua maitatzeari eutsirik ere, xede politiko-sozialen aldeko borroka onartuko genuke berebat horrela, gizartea aldatu nahia ere errealitatearen edo patuaren alde edo adierazpenetako bat bailitzateke.

Bestetik, helburu horiek lortzeko borrokan, ez al da onuragarria eta praktikoa burkide eta borrokakideen arteko harremana lasai samarra izatea? Beti izaten dira zailak eta mingarriak giza harremanak, eta, dirudienez, are gehiago alderdi politikoen, gizarte mugimenduen edo komandoen baitan. Hala ere, helburuen bila erabili beharra dago indarra, eta ez burkideen arteko gatazketan alferrik galdu, batez ere ezkerreko mugimenduetan maizegi gertatzen den bezala. Ez dirudi txarra borroka irabazi arteko sufrimendu psikikoa poxi bat apaltzeak; besteak beste, buru-bihotzak ondo dituzula, eraginkorragoa izan baitaiteke zeure borroka.

Dogma errealistak idaztea komeni da, gure esku dagoena kontuan hartzen dutenak. Ez “minbizia sendatzeko botika aurkituko dut”, baizik eta “etekin ederra ateratzen diot ikastaldi bakoitzari”.

Ikasleei eskuliburua idazteko ariketa zertan den kontatzen diedanean, horrela erantzun eta argitu izan didate: “A bai, Mr. Wonderful bezalako zerbait”. 

Ezin ukatu estoikoek, Epikurok, eszeptikoek, Spinozak eta enparauek sakonagotik heltzen dietela bizitzaren gorabeherei Mr. Wonderfulek baino. Ordea, egia da halaber sarkasmo ugari entzuten dela gure inguruan autolaguntza liburuen aurka. Literatoen aldetik entzuten ditugu batik bat —hemen ere Irati Jimenez salbuespen—, autolaguntzaren behar larriena dutenak badira ere. Umekeria eta sinplekeria leporatzen diote autolaguntzari, haien kontakizun txepelak jakinduria konplexuenaren gailurra balira bezala.

Eraginkorra da haatik biblioterapia, eta Epikuro, Lukrezio, Epikteto, Marko Aurelio eta Spinozaren obren alde garrantzitsu bat autolaguntzari dagokio. Duintasun filosofikorik garaiena onartu behar zaio autolaguntzari, oinazea baretzea ez baita gero ahuntzaren gauerdiko korrokada.

Epiktetok “Eskuliburua”n eta Marko Aureliok “Meditazioak” izenekoan egin zutena berritu beharko du ikasleak. Bere buruarentzat idatzi behar du, oinazea apaldu eta hobeto bizitzeko, eta ez hainbeste ikasgaia gainditzeko. Epiktetoren esaldi gehienak, eta ikasleek idatzi beharrekoak, beren buruari eginiko exhortazioak dira, barne elkarrizketa gisako batean, estoikoaren zein ikaslearen izaeran eta bizimoduan eragin nahi duten printzipioen adierazpenak. Zehatzak eta funtsezkoak behar dute formula horiek; soilik horrela izango dira benetan eraginkorrak. Barne irudiak eta fantasiak pizten dizkigute gogoan. Eta, geure buruari behin eta berriro errepikatu ezean —isilik nahiz ozenki irakurrita, edota mugikorrean grabatu eta entzunda—,  itzaltzeko arriskua dute. Erretiroa egiten da etengabeko errepikapen horri esker, baina ez mendi-punta bakartira, baizik eta norberaren baitara.  

Bestalde, harreman dialektikoan daude bizitza eta eskuliburua, elkarri eragiten diote. Bizirik beharko luke testuak, eta aldatu, bizitzak aurrera egin ahala izaera eta arazoak aldatzen direnez gero. Denetarik dakar bizitzak, eta bolada bakoitzari moldatzea komeni da. Esaldi edo ele batzuk ezabatu daitezke, beste batzuk erantsi, ñabartu. Bizialdi osoan erabil liteke.   

Epikteto esklaboaren “Eskuliburua” ez ezik, Epiktetoren jarraitzaile Marko Aurelio enperadorearen “Meditazioak” ere har dezakegu geure eskuliburua idazteko eredutzat. Gaztelaniaz “Meditazioak” izenburutu den arren, berez ez zuen izenbururik. Izenburuak antzinatean ez zituzten irakurleak erakartzeko ipintzen. Soilak izaten ziren: “Naturari buruz”, “Kritias”, “Hipias”, “Nikomakori Etika”, “Politeia”… 

“Meditazioak” horrek gaizki-ulertzetara eraman izan gaitu. Marko Aureliorena ez da ohiko liburua, ez da balizko irakurlearengan pentsatuta idatzia. Bere buruarentzat idatzi zuen, antzeko ideiak behin eta berriro errepikatuz, zuzen bizitzeko funtsezko printzipio filosofikoak etengabe gogora ekartzeko. Horregatik jarri zioten Editio princeps delakoan “Ta eis heauton”, hots, “Bere buruarentzat idatzia”. Latinez “De seipso et ad seipsum” ipini zioten Londresen 1643an, hau da, “Bere buruaz eta bere buruarentzat”; ingelesez, “Conversations with Himself”; frantsesez, “A moi-même”.

Beti deitu izan du arreta liburuaren izaera desordenatuak. Egunkari intimo bat dirudi batzuetan. Bere burua indartzeko maximak idazten ditu enperadoreak: “Laster ahaztuko duzu guztia, laster ahaztuko zaituzte guztiek”; “Oro da efimero eta iragankor, nola oroitzen duguna hala oroitzen ez duguna”.

Pierre Hadotek uste du Erroman jende jantzi askok zuela idatzizko oharrak biltzeko ohitura, erabilera pertsonalerako; ez ziren ohar informatiboak, baizik eta formatiboak, idazlearen hobetze izpiritualaren bultzatzaile eta aldi berean lekuko.

Edukia sistematikoa ez den ber, ez dirudi Marko Aureliok idazteko ordutegirik edo metodorik zuenik: behar eta ahal zuenean idazten zuen. Beste autoreen esaldiak kopiatzen ditu zenbaitetan, jatorria aipatu gabe, kortesia horrek ez baitu zentzurik izkribua zeuretzat bakarrik nahi eta pentsatu baduzu. VII. eta XI. Liburuetan aipamen-bildumak daude, beren eraginkortasun etikoarengatik aukeratuak: besteak beste, tragikoenak, Platonenak eta Epiktetorenak.

Marko Aureliok plagiatzen bazuen, zergatik ez du Nahia Agirrezabalek plagiatzeko eskubiderik izango. Ikasleak eskuliburua idazteari ekin baino hilabete lehenago, Epikurori, Lukreziori, estoikoei, eszeptikoei eta Spinozari buruzko dokumentuak bidaltzen dizkiet, autore horien erranairuak jasotzen dituztenak, edo autore horiek inspiratutakoak. Halatan, ikasleak, berak asmatutako maxima eta dogmez gain, dokumentu horietatik komeni zaizkion esaldiak ere erabili ahalko ditu; nahi izanez gero, hitzez hitz kopiaturik; bestela, moldatuta.

Praktika honen helburua ikasleei eskuliburu helenistiko-kognitibista bat idatzaraztea da, Epiktetoren “Eskuliburua”ren antzeko zerbait. Oinarri teorikoa Pierre Hadoten liburuetan dago, batez ere “Filosofia bizimodu gisa” eta “Barruko gotorlekua” liburuetan.

Eskuliburuaren praktika etikan dago kokatua. (Oso ohitura berria da etika eta psikologia bereiztea. Nietzschek ez zituen bereizten.)

Litekeena da hamazazpi urteko ikasle batentzat deontologia, dialogismoa, arrazoimen praktikoaren postulatuak, Habermas eta Rawlsen ezjakintasunaren beloa interesgarriak izatea, baina 36 urte hauetan ez dut halakorik ezagutu, ez baldin bada perbertsoren bat.

Aitzitik, beldurra, desira, maitasuna, tristura, adiskidetasuna, zoriona, gorputza, ametsak, janaria, notak, oinazea, antsietatea, heriotza, halako gaiak bai, izugarri interesatzen zaizkie. Bizipen horiez dihardute etikako obrarik indartsuenek, terminologia hermetiko eta pedantetik urruti eta eguneroko bizitzan txertaturik. Garbi erakutsi digu Pierre Hadotek bizimodu izan dela filosofia luzaro, jakintza-gai baino gehiago.  

Azterketako lehen ordu laurdena pentsatu beste ezer egiteke egotekoa ez bezala, bigarren jarduera egokia —Bilkurako ponentziaren funtsa—, uste dut niri bururatu zitzaidala, baina auskalo. Badago kriptomnesia izeneko buru eritasun bat: ziur zaude ideia zeuk sortu duzula, baina benetan beste bati hartu diozu, edo lapurtu, eta ez duzu aipatzen, eta hori itsusia da. Litekeena da neu ere kriptomnesikoa izatea: edozein bide darabil inkontzienteak autoestimua sendotzeko. Hala balitz, barka, iturri ahaztu hori; barka, original ezezagun hori.

Harira: nondik nora, ikasleei eskuliburu helenistiko-kognitibista bat idatzarazteko premia, edo egokitasuna? Antsietatearen hedatze deskontrolatua izan da egon naizen azken ikastetxeetan aurkitu dudan arazorik larriena. Batxilergoan pairatzen dute batik bat, eta batik bat neskek. Maizegi ikusten dituzu korridorean eserita, dardarka eta negarrez, beren onetik aterata. Eta ez da suspenditu dutelako, baizik eta 10 beharrean 8 edo 9 artera dutelako, eta horrela ezin ametsetako graduan sartu. Urtero eramaten du anbulantziak larrialdietara ikasleren bat.

Irakasleak ere jotzen hasi da. Batxilergoko bigarren mailan, ikasleek espero zutena baino nota txarragoak banatu baino hiru ordu lehenago harrapatu zuen irakasle sentibera bat. Anbulantziak eraman zuen halaber.

Ez da harritzekoa ikastetxeak berak hasi izana larridura kontrolatzen ikasteko jardunaldiak antolatzen. Ikasturte hasieran ematen zaie ikasleei apuntatzeko aukera, eta arrakastatsuak izaten dira.

Dena den, eskuliburu helenistiko-kognitibista idazteko praktika zabalduko balitz gisako ikastaroak eta anbulantziak aurreztuko genituuzke, larridura apaltzeko ere balio baitu. Biziki onuragarriak izaten dira batzuetan eskuliburua erabiltzearen ondorioak: putzutik ateratzen laguntzen du eta bizimodua hobetzen.

Eibarko bilkura baino lehentxeago hil zitzaigun Iñaki Usabiagak erakutsi zidan grekoa Hondarribiko institutuan eta euskal gramatika Bergaran, eta haren omenez prestatu eta esan nuen ponentzia eta idazten dut orain. Zaldibiarra zen, Okobio baserriko semea, Iñaxio ere deitua.

Dirudienez, grekoz ondo dakitenek darabiltzate euskaraz modu naturalean —Usabiagak bere itzulpenetan bezala—, “baledi” eta “baleza” bezalako aditz formak. Gramatikafilo handia zen, kutsatu egiten zizun gramatikaren maitasuna, entusiasmoz ikertzen zuen gramatika eta transmititzen aurkitutakoa. Txunditurik uzten gintuen gramatika azaltzeko eta ulertarazteko xakea zerabilen moduak. Bergaran, laurogeiko hamarraldiko larunbat haietan, Sakontze mailako klaseak ordu biak aldera amaitu, eta autoan ekartzen gintuen ikasle batzuk Beterri aldera bueltan. Gozamen hutsa zen haren solasa. Geure jardunbide egokian erabakigarria den Epiktetoren “Eskuliburua”z gain, Iñaki Usabiagak Herodotoren “Historia”k eta Aristotelesen “Politika” ere euskaratu zizkigun.