Markos Zapiain

Ez nator bat otoitzak inon ez duela inolako eraginik diotenekin. Bestela, ez lukete milaka milioi lagunek erabiliko ia gizakia gizaki denez geroztik. Adibidez kirolariek, probari ekin aurretik Jainkoari otoi laguntza eskatzen diotelarik, beren motibazioa ari dira pizten. Jainkorik balego —otoitzei eskuzabalki ihardetsi beharko liekeena definizioz—, kirolari guztiek irabaziko lituzkete proba guztiak beti eta nonahi —mirariak egiteko gai baita Jainkoa definizioz—, eta ikasle guztiek aterako lukete azterketetan hamar. Albistea berehala zabaldu eta segituan utziko liokete ateo zikinek fedea baztertzeari.

Edonola ere, ez dirudi otoitzak ondorio handirik dakarrenik otoizgilearen burutik aparteko unibertsoan, Jainkoa barne, ez du ematen-eta Jainkorik dagoenik fededunen sinesmenetik kanpo, eta hori hala ere ez da gutxi, baizik serioski kontuan hartu beharrekoa.  Dena den, hutsaren hurrena da tamalez otoitzaren eragina kontzientziatik ateko errealitatean, zeharkakoa edota errebotezkoa baino ez.

Errepikak bermatzen du otoitzaren efektu onuragarrietako bat. Soinuak errepikatze hutsak dakar onura horietako bat, eta maila horretan otoitzaren zentzua ez da garrantzitsua. Alegia, edozein esaldi zentzugabe errepikatuta ere, eragin lasaigarri hori erdietsiko litzateke. Arrosarioa errepikatu edota “kikoli mupota karitz emamanu” behin eta berriz errepikatu, antzeko soinuak berriro eta berriro ahoskatzea da erabakigarria, esanahia gorabehera. Izan ere, arrosarioaren errezatzeari adi erreparatuz gero, Euskal Herriko eliza frankotan bederen, irudi luke otoizgileek nahita bihurtzen dutela lehenbailehen arrosarioa marmar ulertezin eta mantra lo-eragile.

Zentzuaren mailan, ostera, hots gero eta amorfoagoen mailan ez bezala —eta gogoaren patxadari begira beti ere—, esanahia bai, garrantzitsua da: ez da gauza bera errepikatutakoa anatema satanikoa izatea, edo kontzientzia ona indartzen duen “Gure aita”, edota “Om padme mani hum”. Deabruaren laudorioak sentimendu ilunak eragiten ditu, ezinegona, baten bat hiltzeko gogoa. Sekta satanikoetan Luziferrenganako amodiozko salmodiak errepikatzean giro txarra nagusitzen da, ilunbeetako jauna, protagonistek zenbaitetan emozio dibertigarriz hartzen duten gaiztakeriarako grina, bihurrikeria eta Gaizkia gauza bera balira bezala. Sharon Tate eta gainerakoak akabatu aurretik ere errezatu zuten Charles Masonen sektan, beren burua motibatzeko.

Aldiz, “Gure aita” edo “Agur Maria” errezatzen dutenek ongintzan dabiltzan ustea sendoa dute, eta horrek lokartzea dakarkie, lasaitzea, kontzentratzea, ergeltzea, poztea... askotarikoa izaten baita otoitzaren eragina.

Bestelakoak dira bakarkako otoitz isila eta taldean ozenki eginikoa. Manifetako lemak errepikatzen dituzten militanteak legez, taldean otoitz egiten duten kristauek, musulmanek, juduek, elkar onartuz are maitatuz amaitzen dituzte sarrienik errituak, aldarte argia izaten baita ozenki ahoskaturiko talde-otoitzaren eraginetako bat, barruko kemen alaia. Kontzientzia ona indartzen duten otoitzak hainbat lagunek elkarrekin errepikaturik, giro atsegina sortzen da. Alta, ezin hortik ondoriozta giro atsegin hori  Jainkoaren erantzuna denik fededunen otoitzei. Sakonkiegi sinesteak eta gartsuegi errezatzeak ere badu bere ifrentzua. Behin batean, kalapita Irungo Junkal elizan: agure bat zen, Jainkoari otoi semearen bizia salbatzeko eskatu, Jainkoak salbatu ez, eta elizako aldarea hautsi eta birao beldurgarriak botatzen.

Zoritxarrez, Jainkoak ez die jaramonik egiten fededunen otoitzei, ezta debotorik sutsuenei ere. Antza, behin batean Indian ibai sakratu bateko uraren ibilbidea aldatu nahi zuten, presa bat egiteko, oker ez banago. Orduan, ibilbide berria izatekoa zen horretan, adimen eta gogo indarrik handiena zuten guruak loto-jarreran eseri ziren, ura bertatik joan zedin eragozteko. Agintariek ordea jaramonik ez, eta bide berrira desbideratu zuten ur sakratua; halatan, ito egin ziren potentzia mentalik handiena eta jainkoekin harremanik estuena zuten indiar gidari espiritualak. Brahmarekin eta Vishnurekin ustez zuten lotura dibino zuzenak ez zien ezertarako balio izan.  

Edozein gisaz, ezin ukatu jende askori zaiola otoitza onuragarri. Zapaldutako eta masakratutako askok ez dute fedea eta otoitza beste kontsolamendurik. Gazan senide guztiak akabatu dizkioten ume batek zioen garbi sentitzen duela Alaren maitasuna, Alarekin lotura duela kontsolabide bakar. Goierritar bat ezagutzen dut ume hori ere leziatuko lukeena: “Entzun, ez habil ondo, zeren eta, Marxek, Nietzschek eta Freudek behin betiko frogatu duten bezala...”. Isilik egon hadi! Alak ematen badio bizirik irauteko indarra eta bere burua berregiteko aukera, gora Ala!

Otoitzaren beste onura bat: oroimena indartzen du. Koraneko ehunka sura buruz ikasiz gero, edota Bibliako otoitzak eta salmoak, orduan oroimena bizkortuko zaizu, eta, San Agustinek zioenez, oroimena da gure ondasun bakarra, oroimenean aurkitzen baitugu Jainkoa, edo aurkitzen gaitu Jainkoak. Psikoanalista batzuen iritziz, bide batez esanda, San Agustinek "oroimen" deritzonak antz handiagoa du psikoanalistek "inkontziente" deitzen dutenarekin, jendeak "oroimen" deitzen duenarekin baino. Edozelan ere, Bibliako salmoak edo Koraneko surak buruz ikastearen antzeko eragina du Heraklitoren erranairuak edo Baudelaireren “Gaizkiaren loreak” ikasteak, oroimena entrenatzeari eta sendotzeari dagokionez, eta hizkuntza aberasteari.

Eseri, begiak itxi eta ardiak zenbatzen badituzu, edo arrosarioa errezatu, edo biderkatzeko taula eta taula periodikoa errepasatu, edo ezagutu dituzun lagun guztien aurpegiak gogoratu, buru-lan luze horiek kontzientziaren ohiko egoera aldatuko dizute, LSD edo peiotea hartzeak bezala, baina arrisku gutxiagorekin osasunerako. Adimenarekin eta oroimenarekin egiten ditugun esperimentu guztiek alteratzen digute nolabait kontzientzia, errezatzeak ere bai.

Horregatik erabili dituzte zenbait erlijiok substantzia haluzinagarriak kontzientzia esploratzeko pizgarri gisa. Eta horregatik dago fededunen artean hainbeste zoro. Chestertonek zioelarik eromena ez dela arrazoia galtzea, baizik eta guztia galtzea arrazoia izan ezik, biktima gutxi zituen eta dituen eromen mota jakin bati buruz ari zen: edozelako konspirazioak xehetasun logiko ikusgarriz arrazoitzen dizkizuten paranoikoak askoz ere gutxiago baitira, Luziferren agindu hiltzaileak barne-muinetan aditu eta obeditzea beste erremediorik ez duten eskizofrenikoak baino.  

Euskal Herriko katolikotasun lausoaz gain, eta liburuetatik aparte, Lizason eta Barriako Santa Maria komentuan ere —Donemiliagan— izan nuen erlijioarekin harremana; oso bestelakoa ordea.

Aste betekoak izaten ziren Lizasoko ikastaroak. Arco Iris komunitateko kideek antolatzen zituzten. Mojen komentu izaniko etxe handi batean bizi ziren. Merkeak ziren ikastaroak, eta hortik ateratzen zuten batez ere bizirauteko dirua. Normala merkeak izatea: arroza eta ura genuen otorduetako oinarri, eta ikastaroko egun oso bat ezertxo ere jateke pasatzen genuen. Ikastaroak ematen zituztenak nafarrak, gipuzkoarrak eta katalanak ziren batik bat, baina ikastaroak egitera Espainiatik ere bazetorren jendea.

Euskaldun mordoak utzi zituen seminarioak 60ko hamarraldiko bigarren zatian, marxismoa besarkatu eta ETAn sartzeko. 70eko hamarraldiaren amaieran, berriz, politikan bustitako askok engaiamendua baztertu eta heroinari eman zitzaizkion. Lizasoko kide franko zetorren euskal langile-mugimendutik; 80ko hamarraldiaren lehenbiziko erdialdean egin zuten trantsizioa.

Hainbat ikastaro egin nituen: Maratoia, Tai-ji eta masajea, Sufi-dantza, Maitasunaren gar tantrikoa. Meditaziozko bat egin nuen Lizason eta beste bat Barrian, Donemiliagan, Vipassana izenekoa; Lizasoko jendeak antolatua hori ere.

Emilio Fiel donostiarra zen Lizasoko bihotza eta motorra. Indian eta Tibeten egona zen, eta handik zekarzkigun ikastaroen oinarrian zeuden ideiak eta antolaerak. Hondamendia zen Fielentzat gure zibilizazioa, eta bizimodu komunitario alternatibo bat abiarazi zuen Lizason, Epikuroren lorategia, kristauen monastegiak, ekialdeko zenobioak eta hippien komunak eredu: jabetza pribaturik ez, harreman eta amodio libreak, umeen haztea eta heztea komunitate osoaren esku...

Nietzsche, Gestalt, Jung, Erich Fromm, Wilhelm Reich, Carlos Castaneda liburuetan, eta budismoa, zen, yoga, kristautasun esoterikoa, sufismoa, tantra, xamanismoa… Hainbat tradizioren praktikak zerabiltzan eta darabiltza —Zaragozako Borjan bizi da orain—, horietako bakar bat ere lotu gabe egiarekin eta esklusibitatearekin. Berdinak eta desberdinak dira aldi berean erlijioetako hizkuntza-jokoak; edonola ere, ezin ukatu badutela familia-kutsu bat,  Horixe egiten zen Lizason: erlijio-tradizio desberdinetako hizkuntza-jokoen praktikak erabili, denbora galdu barik erlijioren baten nagusitasuna aldarrikatzen, edota erlijio ororen balizko esentzia idealaren bila.

Espetxera leramake Fiel gaur egun nagusi den giroak halako ikastaroak antolatzeagatik. Ikastarora zer eraman esaten zizuten: arropa mota, sandaliak, izarak, meditatzeko estera edo zerri txikia, etab.  Ikastaro jakin baterako, ahaztu zait izena, ez zituzten eskatzen kondoiak eta eskularruak baizik.

Protagonistak gela batean itxita, gorrotoa eta desira ahalik eta modurik basatienean adierazi behar zenuen, jipoitu eta larrua jo. Kaka psikologiko asko ateratzen zen. Maratoietan, talde-terapia egiten zen bazkalostean, guztiok biribilean eserita. Ahizpa bik gizon heldu bat biribilaren erdian astindu zuten, tratu txarrak ematen zizkien aita gogora zekarkielako.

Uztailean eta abuztuan izaten ziren ikastaro gehienak Lizason, bero-zapa, eta ikastaro askok biluztea eskatzen zuten. Berrogei lagun gela berean guztiak biluzik, dantzan, etzanda, erotuta. Espainian berehala zabaldu zen albisteak betiko lerde-jarioak erakarri zituen. Nahasmendua eta anabasa profitaturik, maratoi batean madrildar heldu batek neskei zirriak egin zizkien eta eskua sartu, neskei bat ere gustatu ez zitzaien moduan. Higuingarri hutsa, zioten. Bada gela hartan bertan neska batzuek inguratu eta epelak eta galantak eman zizkioten, beste lintxamendu terapeutiko bat.

Nolabaiteko erretiroa bazen ere, ez ziren kanpoko jendartearekiko loturak zeharo hausten. Bazkaltzen geundela harrapatu gintuen Sarriren eta Pitiren ihesaren berriak. Txaloka eta pozez oihuka hasi ginen bazkaltiarrok, arroz triste hura lipar batez bederen ahaztuta.           

Neguan egin genuen Vipassana delakoa, ziegak hotz. Himalaiako monjeak bezala, goizeko lauretan jaiki, dutxa hotza hartu eta aurrera. Ezin zen hitz egin. Otorduak ere, erabateko isiltasunean. Meditatzeko moduan jesarri behar ginen, arnasari adi. Arnasa hartzean, “nor naiz ni?” galdetu behar genion geure buruari, eta arnasa botatzearekin batera erantzun. Hori dena bakarka eta isilik.

Hitz egin genezakeen une bakarra: ikastarokide batekin aurrez aurre eseri eta “nor haiz hi?” galdetu behar genion, eta berak erantzun. Ozenki mintzo gintezkeen une bakarra zen hura. Oroitzen naiz ikastaroaren arduradunak —zen-maisu estua— bikoteka geundela generabiltzan galde-erantzunei adi egoten zela, eta “quién eres tú” galdetu eta “pues yo soy Carlos Contador, nací en Segovia hace veintiocho años...” eta gisakoak entzutean, “no, tú no eres eso, déjate de tonterías...” esaten zuela haserre. Halatan, meditatzaileok maisu zorrotza asetzeko moduko erantzunak asmatzen ahalegintzen ginen, errieta saihestearren: “yo soy un pajarillo perdido entre las nubes”.  “Por favor, pero qué cursiladas son esas. Cada vez peor”. Makilada jo zion gutako bati sorbaldan, hainbeste sumintzen baitzuten gure autodefinizio estereotipatu ergelek. Marka desagertu zait, behintzat.

“Nor haiz hi?” Berdin dio zer erantzuten duzun, tronpatuko zara. Isilik egonda ere, tronpatuko zara.

Orduan, nor haiz hi?

Jakin dudanez, hauxe litzateke ihardespen onargarri bat:

“Banderaren makilaren puntan, txahala izan du behiak”.

Donemiliagako giroaren eraginez ziurrenik, oro zitzaigun “guek aiutu ez dugu” eta “isioqui dugu” bezain enigmatikoa. Kristautasunarekin behintzat, ez zuen zerikusi handirik. Shin Chan edo Doraemon katu kosmikoan ere, garbi gelditzen da bestelakoa dela Japoniako jendea, umorea, ohiturak. Ulergarria beraz erlijioa ere txit desberdina izatea; aditu askok, erlijiotzat ere ez dute zen-budismoa, ezta filosofiatzat ere.    

Halatan, Josuren zakurraren koanaren eitea eduki behar zuten geuk erabili beharreko esaldiek, baina beranduegi ohartu ginen. Behin batean, monje batek serio-serio galdetu ei zion maisu Josuri:

“Zakur batek lor lezake Budaren izaera?”

Eta Josuk erantzun:

“Mu!”

Irakurle, galdera sortuko zitzaizun agian, zer ote den Budaren izaera. Borgesen zerrenda famatuaren tankera dute aurkitu ditudan erantzunek. Nolakoa da beraz Budaren izaera?

“Kilo bi pisatzen dituen tunika erosi nuen Ching Choun”.

“Ardiak orrazteko bastoia”.

“Astoaren gainean doan zimino-emea, bere amaginarrebak gidatua”. (Zeure esku zeri dagokion “bere”.)

“Hogeita hamahirugarren zeruraino jauzi egin duen abanikoa”.

“Harri oktogonala airean jira-biraka”.

Iheskorrak izaten ziren beti maisu Josuren ihardespenak. Behin batean, monje batek esan zion ezen

“Entzun dut Nansenen dizipulu izan zinela, modu sekretuan”.

Eta Josuk:

“Izugarrizko beterrabak sortzen ditu Txin-xuk”.

Diotenez, maisu Josuk, laurogei urte bete ostean, beste hogeita hamar igaro zituen pentsamendu bakar bat ere eduki gabe.

Josu aipatzen ziguten maisu nagusi gisa, baina ba omen zen Gutei izeneko beste bat ere. Hatza altxatuz erantzuten zion Guteik edozein galderari, hatza pixka bat altxatu baino ez. 

Beste meditazio-ikastaro batean, Lizason bertan —ez naiz izenaz oroitzen— ,ezin zen deus ere esan, baina ikastaro oso-osoan: debeku ere berehala eteten zizkiguten Donemiliagako elkarrizketa xume haiek —"nor haiz hi?"; erantzuna; eta berriro “nor haiz hi?”—. Lizasoko ikastaroan, hitz bakar bat ere ez aste osoan.

Bosgarren egunean, gauez, gure artean ziegetako hormetan joz komunikatu eta, arduradunak ohartzeke, Ultzamara joan ginen, mamia jatera. Hitz eta pitz aritu ginen azkenik. Guztiak zeukan umekeriazko kutsu nabarmena, oso polita.  

Elefantearen kontrara, hienak eta erbiak zer ez den egin behar erakusten diote kristauari eta edozein pertsona zintzo ez kristauri.

Aspaldi batean uste zen hienak sexu biak dauzkala, eta urte batean ar dela, eta hurrengoan eme, txandaka. Horregatik idatzi zuen Elianok hienaren jokabideak darakutsala zein mespretxagarria izan zen Tiresias, gizon jaio arren emakume izatera igaro baitzen, eta gero berriro gizon.

Erbiari dagokionez, uste zen urtero uzki berri bat irteten zaiola, eta biderkaturiko zulo horien erabilerarik okerrenari ematen zaiola.

Zaharrak ziren sinesmen horiek, eta Aristotelesek ukatu zituen. Klemente Alexandriakoak Pedagogoa idatzi zuen garaian, gure aroko II. edo III. mendean, ia inork ez zituen sinesten.

Hala ere, sineskeriatzat zituzten arren hienaren txandakako hermafroditismoa eta erbiaren urteroko zulatzeak, Klemente bezalako kristauek ez zituzten horregatik giza jokabidea zuzentzeko lezio gisa baliatzeari utzi. Animalien historia natural osoan bilatu zituzten moralari begirako irakaspen jakingarriak, egietan zein alegietan. Gaur egun ere, ez dira gutxi animalien ohituretan gizakiontzako jokabide-irakaspenak bilatzen dituzte naturalistak.

Klementek dio hienaren sexua ez dela urte batetik bestera aldatzen, zeren, behin naturak animalia jakin baten izaera erabakitzen duelarik, ezin baitu aldatu. Egia da animalia askoren ezaugarri batzuk denborak aldatzen dituela. Beroak eta hotzak txorien ahotsa aldatzen dute, eta lumajearen kolorea, baina itxurari dagozkio aldaketa horiek, eta ez esentziari.

Ildo berean, Klementek dio bizidunak ezin duela sexua aldatu, edota bi eduki, ezta maskulinoaren eta femeninoaren arteko hirugarren sexu batekoa izan: gizakiek irudikatutako kimerak baitira horiek, naturak ezeztatuak.

Dena den, hienak badu beste ezein animaliak ez duen berezitasuna: haragizko eskreszentzia bat da, buztanaren azpian sexu femeninoaren antzeko forma marrazten duena; ordea, apur bat aztertuz gero, berehala ikusten da barrunbe horrek ez duela umetokira edo hesteetara leramakeen inongo konduktura ematen, ez du loturarik ugalketa-kanalekin.

Akats moral baten tresna eta efektu gisa interpretatzen du Klementek singulartasun anatomiko hori. Bizio batengatik dute hienek gorputza hain era arraroan moldatua. Espezieen ezaugarriak naturaltzat hartzen ditugunez, naturazko bizioa dela esan dezakegu. Eta gizakiongan aurki daitekeen akats moral baten berdin-berdina da bizio hori: lizunkeria.

Hain da lizuna hiena, buztanaren azpiko poltsatxo hori emendatu baitio naturak, larru-jotze eta estalketa biziotsuetarako erabilgarri.

Foucaulten esanetan, plazererako “gehiegizko” joerari —naturak hienari emana—, naturak erantzun dio gehiegizko anatomia batekin, gehiegizko harremanak ahalbidetzen dituena. Sexualki erabiltzeko eskreszentziak ez du zerikusirik ugalketa-organoei emandako helburuekin, alferrikakoa da zentzu horretan. Halatan, hienen gehiegikeria ez da kantitate kontu hutsa: kualitatiboa ere bada.

Naturala da gehiegikeria hori, baina naturaren aurkako jokabidea ahalbidetzen eta bultzatzen du. Naturaren eta kontranaturaren etengabeko korapilatzeak ematen die izaera arbuiagarria hienei: gehiegikeriarako joera natural kontranaturalak, gehiegizko eranskin natural kontranaturalak eta eranskin alai horren xederik gabeko erabilera natural kontranaturala.

Erlijio eta filosofia naturalistak izan baditugu ere, naturaren aldeko jarrerak, hala nola zinikoena edo Asisko Frantziskorena, mendean hartu beharrekotzat sentitu da gurean eskuarki natura. Grekoentzat ez bezala, kristauentzat garrantzia ez du naturak —jasotakoak—, baizik eta lanak, jasotakoarekin dagizunak. Kanten ustez, alferkeria eta egoismoa da natura gure baitan, eta naturaren aurkako etengabeko borroka da etika.

Ugaltzea eta kastitatea bultzatzen ditu aldi berean kristautasunak. Jainkoak sortua den heinean, ona eta ederra da natura, baina desira naturalak ez dira beti bereziki jainkotiartzat hartzen, eta bekatu larria da lizunkeria.

Horrela, gizakien arteko sexu harremanak arautzeko orduan, eredu zein kontraeredutzat hartu ditu kristautasunak animaliak. Elefantea, adibidez, eredugarria da. Frantzisko Saleskoak senar-emazte kristauei elefantea jartzen die ezkontzan gauzatu beharreko bizitza sexualaren jarraibidetzat: fidelak baitira eta monogamoak, ez dute larrua jotzen kumeak izateko baino, eta jotzeko oihaneko barrualdean ezkutatzen dira lotsaz, eta ondoren, taldera itzuli baino lehen, errekan ondo garbitzen dira. Ez da harritzekoa Frantzisko Saleskoa izatea kazetarien eta idazleen patroi santua.

Michel Foucaultek zein Henri Peña-Ruizek nabarmendu dute testu hori. Hasiera batean, Peña-Ruiz matxinatu egiten da, plazer-aukerarik txikiena ere eragozteko Frantzisko Saleskoaren obsesioaren aurka. Ematen du hainbeste fededunen ohiko barne borrokak bizi duela Frantzisko Saleskoa ere, Jesu Kristok “hazi eta biderka zaitezte” agindu baitzuen; kristau kastuaren arazoa da nola hazi eta biderkatu ahalik eta gozamenik flako eta ezdeusenarekin. Eta elefantearen monogamia zorrotzak erakutsiko luke bidea.

Itomen aszeta horren kontra, Peña-Ruizek dioenez, irudi luke laikotasunak berez aldarrikatu beharko lukeela “betor hedonismoa!”. Haatik, distantzia egokia hartuta erantsiko du laikotasunak baduela tokia elefantearentzat bezala bonoboarentzat eta untxiarentzat ere, guztiak hartzen dituela ondo, mugatzen baita bizimodurik desberdinenen arteko elkarbizitza baketsua bermatzeko markoa eskaintzera.

Etsaia maitatzeko agindua da ebanjelioan ospetsuenetakoa: “maitatu etsaiak, egin ongi gorroto dizuetenei, bedeinkatu madarikatzen zaituztetenak, egin otoitz izen ona kentzen dizuetenen alde eta pertsegitzen zaituztetenen alde”. Jose Antonio Pagolak jakinarazi digunez, “etsaia maitatzea da Jesusenganaino, ziurren, heltzen diren hiru esaldietatik bat, ‘Jesus Seminar’ taldearen ustez”.

Jesus agertu baino lehen, estoikoen artean ere bazebilen gaiztoei ere ongi egiteko aholkua. Pagola bera: “Senekaren idatzietan Jesusen pentsaerara harrigarriro hurbiltzen den gomendio hau aurkitzen dugu: ‘Jainkoen antzeko izan nahi baduzu, egin on esker txarrekoei ere, eguzkia ateratzen baitu gaizkileentzat ere eta itsasoak zabalik baitaude itsaslapurrentzat ere’”.

Jungen eraginez gaur egun nagusi den irakurketaren arabera, norberaren alde iluna litzateke etsai hori: hortaz, besarkatu eta maitatu zure baitako amorrua, tristura, oztopoa, beldurra, eritasuna, oroitzapen mingarriak, errua, jelosia, kezka, susmoa, bekaizkeria, zeren eta, onartuz gero, errazago gaindituko baituzu. Etsai hori ere indar sakratua denez, honelaxe zuzendu behar gatzaizkio: “zatozkit nahi izatean, lagun, beti izango duzu nigan txoko abegitsu bat, maite dudanaz bakarrik bainaiz libre”.

Zer zentzu du bestela etsaia maitatzeko aginduak? Dachauko juduak borrero nazia maite behar luke? Gazan haurra hil dioten amak Netanyahu?

Norberaren interesa kontuan hartu gabe maite beharko genuke gainera etsaia? Alegia, ez bizitzeko gelditzen zaizkizun urteak ez hain txarto pasatzeko ahalegin kalkulatzailearen baitan —izugarrikeria ahal den neurrian ahazteko—, baizik eta etsaia maitatu berau ere Jainkoaren sorkaria den heinean, eta Jainkoak, eguzkiak bezala, zintzoak bezala argitzen dituelako gaiztoak ere? Zaila dirudi.

Emmanuelle Carrèreren L'Adversaire ere bada etsaia; izan liteke Jean-Claude Roman bera, edota Jean-Claude Romanez jabetu zen aurkaria: emaztea, seme-alabak eta gurasoak hil zituen, segidan. “Aurkari” da deabruaren izenetako bat. Ezin baztertu Giovanni Papiniren galdera durduzagarria: Satanas bera ere maitatzera zabaltzen da etsaia maitatzeko agindua?

Talako hilketaren kontakizunean hainbat sinesmen dabiltza dantzan, txit garrantzitsuak kristau doktrina ofizialean. Horietako lau aztertuko ditut, modu gutxi-asko autobiografikoan, Adimen Artifizialari ihesi beti ere: gorputza eta arima bereiz daitezke; arima ez ezik gorputzak ere bizirik jarrai dezake hil ostean; Satanas ez da bakarrik Gaizkiaren metafora, baizik benetan baden Pertsona Gaiztoa; eta, norbaiten baitan sartu baldin bada, kanporatu egin daiteke, apaiz egokiak erritu jakin batzuk aplikatuz gero.

Sinesmen horien azterketaren xedeetako bat pedagogikoa da. Oroitzen naiz behin batean batxilergoko bigarren mailan San Agustin irakatsi behar eta paradisua, Adam, Eba, sugea eta hori guztia azaltzen hasi eta, Erlijio ikasgaia gainditua izan arren aurreko kurtsoetan, 30 ikasleetatik bakar batek ere ez zekiela zertaz ari nintzen, harik eta, halako batean, batek "Sí, joe, lo de los Simpson" esan zuen arte. Orduan bai, ikaskide batzuk jabetu ziren, Simpsondarren atal batean Bibliako Hasiera liburua kontatzen baita. Parodia parodiatutakoa baino lehenago ezagutzen dugu gaur egun sarritan; ulermenari begira, ez da beti segida sanoa.

Bide batez, Leon XIV.aren hitzaldien azpian dagoen San Agustinen pentsamendua ezagutzeko ere baliatuko ditut ikerketa hauek, San Agustinek argitu baitzituen gorputzen berpiztearen inguruko zalantzak. Elizaren doktrina ofiziala izatera igaro ziren afrikarraren ideiak, eta halaxe jasotzen ditu indarrean dagoen Katiximak.  

Gorputza eta arima bereizirik daudela, eta gorputza hil arren arimak bizirik dirauela, sinesmen sustraituak ziren txikitan katekesira eta mezetara joaten ginelarik, giroan zeuden. Mekanismo zehatzei buruz galdetu ezean —adibidez, noiz eta nola lotzen diren eta bereizten gorputza eta arima—, ez zuten arazorik eragiten.

Aitzitik, inoiz ez dut artez ulertu denboren amaierako gorputzen piztueraren doktrina, eta ikertu egingo dut. Helburu pedagogikoak, beraz, neure buruarentzat balio du batik bat hemen.

Marijeren gurasoak, hilda egon arren, fisikoki ere bazebiltzan honaindiko munduan, etxeko argiak gauez piztuz, alaba eskaileretatik behera bultzatuz, edo ohean erdi lo zetzala atzaparrez lepoa estutuz, hegan eginez itzal eta guzti... Gorputzez zebiltzan, gorputzei eragiten zieten, eta, esan bezala, gorputzen berpizteari dagokiona da hain zuzen kristau doktrinaren berezitasunetako bat. Dena den, denboraren amaieran etorriko dela dio credo katolikoak gorputzen piztuera, eta ez hil eta berehala, Marijeren gurasoen gisara.

Edonola ere, gorputzaren eta arimaren dualismoa ez bezala, zaila zitzaidan eta zait denboren amaieran gorputzak ere berpiztuko direla irudikatzea. Lehenbiziko zalantza: gure bizialdiko zein gorpuzkerarekin berpiztuko gara? Ume, gazte, heldu, zahar, heriotzaren bezperakoarekin? Norberak aukeratu ahalko du? Nora joango da, zer egingo du berpizturiko gorputz horrek?

Heriotza traumatikoa da, eta erlijioak eta filosofiak heriotzari erantzuteko sortu ziren hein handi batean. Ez hil behar izatea da giza nahi sakonetako bat, eta hilezkortasuna agintzen dizun erlijioa goxoki bat da. Oroitzen naiz gure alabek bost-sei urte zituztela behin batean eskolatik itzuli eta hil ostean zer gertatzen den galdezka hasi zirela, kezka metafisiko gogorrak baitzerabiltzaten jolas-orduko elkarrizketetan. Erantzun nien gurean funtsean erantzun bi daudela: ateisten ustez, gorputza apurka-apurka usteldu egiten da, harrek jaten dute, hildakoaren oroitzapenak gelditzen dira hasieran, ezagutu dutenen oroimenean, eta gero pixkanaka oroitzapenak ere desagertzen dira, eta azkenik arrastorik ere ez da gelditzen gure mundualdiaz.

Bestetik, kristauek sinesten dute hil ondoren arima gorputzetik bereizi eta, zintzoa izan bazara, zerura joango zarela, eta maite duzun jendearekin biziko zarela eternitate osoan. "Kristauek dute egia, kristaua naiz ni" pozpiztu ziren alaba biak batera. “Zeharo desagertu”, “arrastorik ere ez gutaz”, bai zera, utikan. 

Aditu batzuek diotenez, kristauak agertu zirenean estoikoen mundu-ikuskera zen Erroman nagusi, eta kristautasuna hain erraz zabaltzearen kausetako bat izan zen gorputzen berpiztea eta hilezkortasun pertsonala agintzen zuela. Zozoagoa zen estoikoen promesa: hil ostean urtu egiten zara kosmosean, zure berezitasunak galduta modu inpertsonalean egiten duzu bat unibertsoaren energiarekin.

Bestelakoa baita jende gehienaren grina, gure kulturan bederen: nik neuk berpiztu nahi dut eta ni neu joan zerura, nire aterkiarekin eta nire txapelarekin, Unamuno bezala, eta nire miopia leunarekin eta gainerako bereizgarriekin. Izuan sustraituriko pasio horrek pizten du haraindiko kriseiluaren esperantza. Hil ostean neure buruaren kontzientzia galdu eta nire energiak naturarekin bat egingo duela… ergelkeria galanta alafede. Utzi bakean.

Alaben fedeak ez zuen luze iraun haatik, eta ez gure eraginez. Mesfidatzeko modukoa hasi zitzaien iruditzen gure nahi sakonenak beteko zaizkigula agintzen digun edozein doktrina, susmagarria halako doktrinen arrakasta. Normalean, ez dugu sufritu nahi, ez dugu hil nahi, eta maitatuak izan nahi dugu, eta maitatu. Ez da kasualitate politegia kristautasunak hain zuzen guk hemen nahi duguna eternitate osorako agintzea, alegia, ez sufritzea, ez hiltzea, eta maitasunak babes eta ingura gaitzan?

Terry Eagletonek gotzain ebanjeliko ingeles baten ekarpena dakar, 1991n idatzia: sei sintoma zerrendatzen ditu, Satanasek harrapatuta daudenek darakutsatenak. Hona hemen:

 a)   Modu desegokian barre egitea

b)   Ezagutza ulergaitzen batez harrotzea

c)   Irribarre faltsua erakustea

d)   Eskoziako arbasoak izatea

e)   Senideen artean ikatz-meatzariak edukitzea

f)    Arroparako edo autorako normalean kolore beltza aukeratzea

Manikeoen, San Agustinen, Leibnizen azalpenak gaizkiari buruz ez ditugu serio hartzen agnostiko eta ateo supermodernook; xelebrea iruditzen zaigu Luziferren figura, Gaizkiaren eta Gaizto Pertsonal Izpiritualaren identifikazioa. Nola azaltzen dugu orduan Gaizkia?

Gaizkia azaltzeko, hedabideetan-eta, giza eta gizarte zientzien azalpenak darabiltzagu; alegia, azalpen ekonomiko, soziologiko, politiko, psikologiko eta psikiatrikoak. Edota kimikoak. Errusiar militarrek "ferocina" izeneko pilula bat hartzen zutelako omen ziren hain feroz edo basatiak Txetxenian.

Hala ere, onartu beharra dago giza eta gizarte zientzien azalpenak mugatuak direla: soldaduen krudelkeria leporatu alkoholari eta ferocinari, ados, baina bulego epeletan umeak ankerki akabatuko dituztela planifikatzen duten buruzagi militarrek ez dute ferocinarik hartzen.

Luc Ferryren bereizketaren arabera, ez da gauza bera gaizki portatzea eta Gaizkia egitea, Gaizkia bera hartzea egin beharrekotzat, Gaizkia bera izatea zure proiektu eta helburu nagusia.

Terry Eagletonek gogoratu duenez, hamar urteko bi ume ingelesek torturatu eta hil egin zuten oraindik hiru urte bete gabeak zituen beste ume bat. Luziferrek bereganatu zituen? Haurtzaro zaila, inguru eta harreman eskasak, depresio ekonomikoa? Ez dirudi nahikoa. 

Orduan? Gauza eta gertaera asko ulergarriak dira; hainbat gertaera oro har ulergaitzen alde zehatz ugari ere ulergarri izan dakizkiguke, arrazoiak suma ditzakegu. Dena den, aski da esatea Netanyahuk espetxea saihesteko agindu duela Gazako masakrea, eta mesianismo erlijiosoak eta mendeku-goseak eta interes ekonomiko-geoestrategikoek ere bultzatu dutela? Ez dakit bada. Luzifer bezala, jakitate eta zientzia modernoen azalpenak ere ez dira nahikoa: enigma horrorosoak dira gertaera asko eta asko, eta gure ulermena gainditzen dute.

Asko irabazten dute Bibliak eta Koranak, kolore berezi batek apaintzen ditu, Jainkoak edo Alak idatziak direla suposatuz gero, eta ez jende kontingente hilkorrak.

Behin batean, txikia nintzenean, gauez ohean, ezin buruari bueltak emateari utzi: jendea hiltzen da: birramona hil zaigu, osaba hil da. Ezagutu genituenok gogoan ditugu orain. Geldika-geldika, gero eta bakanago agertuko zaizkigu oroitzapenetan. Gu ere hilko gara, ordea. Berrehun urte barru, arrastorik ere ez da geldituko gutaz,  ez inoren oroimenean ez beste inon. Larritu nintzen, eta jaiki. Esne beroa prestatu zidan amamak. Ez nion nire urduritasunaren kausa adierazi, baina amamaren presentzia hutsak eta arretak kontsolatu ninduten, eta lasaiago itzuli nintzen ohera. Garai hartan mezetara joaten ginen, baina ez nuen nonbait fedearen edukia kontsolamendurako baliabide gisa sentitzen.

Mezetako esaldi asko ulertu ere ez nituen egiten; eta orain ere ez. Beste batzuk, berriz, orain interpreta ditzaket, bederen, zuzen zein oker.

Esate baterako, aldiro errepikatzen genuen "Jauna, ni ez naiz inor zu nire etxean sartzeko, baina esazu hitz bat eta sendatuko naiz" hura ulergaitza zitzaidan. Orain uste dut esan nahi duela harrokeria baztertu behar dugula, neure ni kuttuna hustu, Jainko jauna nire baitan sartzeko tokia egin, nire gorputz-arimez jabe dadin; eta edonola ere Jainkoaren ukiturik txikienak ere nire eritasuna sendatuko lukeela. Alegia: belaunikatu, zuzendu zerura besoak eta eskuak, hustu arima, utzi Jainkoari zure baitan sartzen, eta Jainkoak gida dezala aurrerantzean zure bizitza. Islam hitzak ere sumisioa esan nahi du.

Ulergaitzak ez zitzaizkidanean, nahasiak egiten zitzaizkidan ia beti parabolak eta sermoiak. Talentuen parabolan (Mateo 25, 14-30), adibidez, zergatik ez dizkio nagusiak morroi beldurtiari ez talentu bat, baizik eta hamar ematen? Hamar eman eta hiru edo bakarra jasoko balitu atzera nagusiak, hobeto ulertuko litzateke parabola horrek omen duen zentzua: kristauentzat, grekoentzat ez bezala, lana sakratua da. Lanari esker fruitua emanarazi behar diogu herentziaz jaso dugunari. Balio duena ez da herentzian jasotakoak —naturak emanikoak—, baizik eta horrekin egiten dugunak.

Parabolan, nagusiak morroi bati bost talentu eman zizkion, eta morroiak hamar itzuli zizkion; beste bati bi, eta lau itzuli zizkion; azkenekoari talentu bakarra eman zion, eta horrek gorde eta bere horretan itzuli zion, biderkatzeke.

Ez ote da normala ziurbako samarra izatea naturak zekenen tratatu duen morroia, talentu bakarra emanda, eta —zer gerta ere— talentua lurpean gorde dezan? Horrela eman ziona itzuli ahalko dio nagusiari gutxienez, bestela galdu egingo bailuke agian. Nagusiaren errieta morroi koitaduari, bestalde, ez da parte onekoa; ezta morroiaren aurkako agresibitatea ere, Jesu Kristoren kontakizunean.

Gaur egun, hainbat adituren interpretazioak irakurrita ere, jarraitzen dut pentsatzen ezen Jainkoak edo Mateo ebanjelariak lapsus bat izan zutela, atrebentziarekin esanda. Hori dela-eta, zuzena deritzot Jainkoari bere testuan aldaketa batzuk egiteko proposatzera ausartzeari.