Markos Zapiain

Bigarren Hezkuntzan Filosofia irakasle baldin bazara, ohitura hartzen duzu urterik urte irakurtzeko bai erlijioa eta eliza lege zibilaren gainetik jartzeko oinarria ematen duten filosofoak —hala nola San Agustin—, eta bai laikotasuna aldezten dutenak —horien artean Spinoza. Joera handiagoa neukan eta daukat bigarren hauengana. Dena den, irakasle soil nenbilela ez zitzaidan burutik pasatu laikotasunaren aldeko inongo elkartetan militatzea edo libururik idaztea.

Institutuetan irakasleen mihi gaiztoek klaustrokideren bat seinalatzen dute zenbaitetan, normalean gizona, zuzendari izan nahi arren aitortzen ez duena. Alegia, lankideek espontaneoki eskatuta nahiko luke lanpostua, aho batez eta aklamazioz, beste inork nahi ez duena lortzeko borondatez aurkeztu behar izatea umiliazioa balitzaio bezala.

Dena den, ohikoena izaten da irakasle bakar batek ere zuzendari izan nahi ez izatea. Zailak izaten dira giza harremanak; eta zuzendaritzan, zailagoak ez ezik, ugariagoak ere bai. Gehiago irabazten den bada ere, handiagoa da erantzukizuna, estuagoak loturak gurasoekin, udalarekin, ertzaintzarekin eta hezkuntza sailarekin, laburragoak oporrak; oporretan ere, piztuta eduki behar duzu beti mugikorra, zer gerta ere.

Oroitzen naiz 2015eko abuztuan Paueko bikote batekin etxe-trukea egin eta egun batean hamarrak aldera jaiki eta ordurako 17 ahots-mezu neuzkala: obretan zebiltzan ikastetxean eta arazo tekniko korapilatsu bat zegoen zutabeekin eta hodiekin, zeinari konponbidea bilatzen hasteko gaitasuna oso urruti gelditzen baitzitzaidan. (Zehazkiago esanda, ez nuen ulertu zertan zen arazoa.) Kezka-mota hori erantsi behar zaio irakaslearen betiko kezkei.

Horrenbestez, ez da harritzekoa gurean ere klaustrokideok zuzendaritza geure gain hartu nahi ez izatea. Kontua da zeruak ukitu gorrixka bat zerakutsan goiz batean —biziki asaldaturik zeuden gainera Aritzatxuko uhinak— ikuskariak zuzendari izatera behartu ninduela.

Irakasle guztiek pasa beharko lukete zuzendaritzatik, izugarri ikasten baita: bestelakoa eta zabalagoa da ikastetxeaz harrapatzen duzun perspektiba; ohartzen zara, adibidez, zein ugaria eta desberdina den jendearen izaera eta jokabidea, besteak beste zuk ordezkatzen duzun agintaritzara hurbiltzeko moduan. Botere hori institutu bateko zuzendaritza bezain ezdeusa izanagatik ere, inork nahi ez duena, karisma distiratsu batez apaindua ikusten zaitu zenbait lankidek zuzendari zaren bitartean, ordu arte —eta normala den bezala— gizajo errukarritzat tratatu zaituen arren.

Esaten dute gizakiok ziminoa dugula arbaso, baina lankideen psikologia kontuan hartuta, ematen du batzuk ziminotik baino gehiago gatozela zalditik, kurrilotik, betixutik, saitik, tigretik, beletik, zezenetik, marrazotik, katutik, hienatik, ostrukatik, arranotik, olagarrotik, ahuntzetik, inurritik, legatzetik.

/m/-a da munduko hizkuntzetan gehien erabiltzen den kontsonantea (% 96); ondoren /k/ (% 90), /j/ (% 90), /p/ (% 86) eta /w/ (% 82).

Baina protoeuskaran, akitanieran eta iberieran /m/ ez da ageri; nahiz eta, “memelo” hitzak erakusten duenez, arrunta den euskara historikoan.

Ezohikoa halaber: bost kontsonante horietarik, bakarra darabilte protoeuskarak eta akitanierak: /k/

Ivan Igartuak dioenez [1], edozein hizkuntzatan da deigarria /m/-ren absentzia, baina are deigarriagoa da hizkuntza horrek /n/ eta /b/ fonemak baldin badauzka; eta horixe da akitanieraren eta protoeuskararen kasua.

Amaitzeko, eta Txikillanak esango lukeen bezala: besterik ez. 

Laikotasunari buruzko serie honi buruz pentsatzen hasi nintzenean, egokia bezain zuzena iruditzen zitzaidan Arendten diskrezioa imitatzea. Ordea, bien bitartean Adimen Artifiziala agertu zaigu.

Chat GPT-ri galdetu diot: “Zeintzuk dira laikotasunaren aldeko arrazoirik sendoenak?” Segundoa igaro baino lehen, hauxe erantzun dit euskara garbian:

«Laikotasunaren aldeko arrazoirik sendoenak honako hauek dira:

1. Fede askatasuna: Laikotasunak sinesmen erlijiosoen askatasuna bermatzen du. Herritarren fedea eta sinesmenak ez dira estatuaren eraginpean egon behar, eta pertsona bakoitzak bere erlijioaren arabera erabaki dezake. Laikotasunak erlijioaren eta estatuaren arteko muga finkatzen du, eta horrek aniztasun erlijiosoari errespetua ematen dio.
2. Justizia eta berdintasuna: Laikotasunak estatuaren erabakiak erlijio edo sinesmenen arabera ez hartzea ahalbidetzen du, eta horrek sistema juridiko eta politikoaren neutralitatea ziurtatzen du. Horrela, gizartean pertsona guztiak berdin tratatzen dira, ez delarik erlijio edo sinesmenaren arabera bereizten.
3. Demokraziaren sustapena: Laikotasunak gizartean askatasun politiko eta sozialak bermatzen ditu, eta horrek demokratikoki hautatutako ordezkariak erlijio-eraginik gabe aritzeko aukera ematen du. Horrela, gizartearen erabakiak herritarren nahiaren arabera hartzen dira, erlijio edo sinesmenen esku-hartzerik gabe.
4. Hezkuntza eta zientzia: Laikotasunak hezkuntza sistema publikoan erlijioaren presentzia murrizten du, eta horrek zientzia eta jakintza objektiboaren garapena sustatzen du. Estatuaren hezkuntza politikak erlijioaren eraginik gabe garatzen dira, eta ikasleek desberdintasun erlijiosoak alde batera utzita hezkuntza inklusibo eta pluralista jasotzen dute.
5. Gizarte kohesioa eta aniztasuna: Laikotasunak erlijio desberdinen arteko elkarbizitza sustatzen du, gizartean aniztasun erlijioso eta kulturalak errespetatzen direlarik. Horrela, talde desberdinak eta sinesmen desberdinek bakean bizitzeko aukera dute, estatuaren eraginik gabe.

Laburbilduz, laikotasuna demokraziaren, askatasunaren eta gizarte kohesioaren oinarri gisa agertzen da, eta gizarte guztientzat baldintza justu eta berdinak eskaintzen ditu».

Galdetzen jarraituz gero, arrazoi objektiboetan oinarrituriko eta ondorio objektiboetan garaturiko liburu inpekablea idatz dezakezu Adimen Artifizialak lagunduta; zeuk, neuk eta beste edonork.

Hortaz, bistan denez nik baino hobeki ematen dituela Adimen Artifizialak laikotasunaren aldeko eta kontrako arrazoiak, eta laikotasunaren egoeraren berri munduan, fidagarriagoak eta gaurkotuagoak dituenez laikotasunari buruzko datuak, erabaki dut laikotasunaren aldeko sermoi hauek Adimen Artifizialari ustez helezinak zaizkion sentimenduz eta pasadizoz eraikitzea —helezinak oraingoz, bederen, eta auskalo.

Dirudienez Adimen Artifizialaren esku ez dagoen zerbait idaztea erabaki dut; alegia, nola iritsi naizen ni neu laikotasuna aldeztera, Pascali bezala aski gorrotagarria baldin bazait ere nia, eta Arendten diskrezioaren imitazioa traizionatu beharko dudan arren. 

Theodor W. Adornok zioen Walter Benjaminen prosari lehen pertsona singularra gutxitan erabiltzetik zetorkiola sinesgarritasuna, kalitatea eta indarra, objektibotasun filosofiko berezi bat. Kontutxo pertsonalak baztertzeak eta “ni” ez erabiltzeak bere burua ahaztea eta kontzeptuetan sakonki murgiltzea ahalbidetzen ei zion. Halatan, hemendik aurrerakoak, irakurle, ia ez du sinesgarritasun, kalitate, indar eta objektibotasun filosofikorik izango. Pena da baina hala da.  

Egia da laikotasuna erlijiotik datorrela, baina idazkiz idazki Laikotasunaren Berri Ona zabaltzen ibiltze hau, laikotasunaren misiolari, etsenplu onak ematen inuxentien artean, San Pauloren antzera, ez dakit kezkagarria ote den, gainetik kendu ezineko menpekotasuna, noraeza, ideiak argi ez edukitzea, edo omenaldi inkontziente bat erlijioei; orain bertan eman beharko nuke dimisioa beharbada Hezkuntza Laikoa elkartean.

Bestalde, Harrokeria intelektuala leporatu izan digute agnostiko eta ateistei fededun askok, geure burua adimentsuagotzat hartzea fededunena baino; eta egongo da fededunari goitik behera begiratzen dion agnostikoren bat, baina bistan da oker dagoela: aski da oroitzea Leibniz eta Hannah Arendt fededunak izan zirela. Edonola ere, euskaraz bederen eta oraingoz —bestela gertatzen baita Frantzian eta frantsesez—, geure jarrera adierazteko eskubidea eta askatasuna dugu agnostiko eta ateook, fededunak baino memeloagoak garela ohartzen bagara ere. Lagungarri da orobat euskarazko saiakeren ohiko irakurle-kopurua eta eragina unibertsoan. (Bide batez esanda, "memo"+"lelo" elkartzetik dator Ivan Igartuaren ustez "memelo".)

Nekez mintzo zen Hannah Arendt idatzietan bere buruaz eta sentimenduez, eta ederra da neurritasun hori, gurean ia galdua. Garai batean, harrapatzen nuen Arendten guztia irakurtzen nuen, eta uste nuen agnostikoa zela, harik eta Hans Jonasen autobiografian pasadizo hauxe irakurri nuen arte: behin batean, Hannah Arendten etxean lagun batzuekin zegoela, Erromatik etorritako katoliko elizkoi batek Jonasi galdetu zion ea Jainkoa sinesten zuen. Lehenbiziko aldia zen galdera hori hain era zuzenean egiten ziotena. Ezezagun batek, gainera. Txunditurik begiratu zion hasieran. Tarte batez pentsatu eta, bere burua harriturik, baietz erantzun zion, sinesten zuela.

Asaldatu egin zuen erantzun horrek Hannah Arendt. Harriturik begiratu zion. Katolikoak berriro: “Benetan?” "Bai. Azken batean, bai. Esan nahi duena esan nahi duela, ‘bai’ erantzuna hurbilago dago egiatik ‘ez’ baino".

Handik gutxira, Jonas eta Arendt bakarrik geratu ziren, eta Jainkoaren galdera etorri zen berriro. “Ez dut inoiz zalantzan jarri Jainko pertsonal bat dagoenik”, esan zuen Arendtek. “Baina Hannah, ez dut inoiz jakin! Eta hori horrela bada, zergatik harritu zintuen hainbeste lehengo egunean esan nuenak?” Eta Arendtek ihardetsi: “Zure ahotik entzuteak astindu ninduen, ez bainuen inoiz pentsatu horrela sentitzen zenuenik”. Halatan, oso aspaldiko lagunek elkar harritu zuten Jainkoarenganako fedearen aitorpen horiekin.

Sinesgarria da Jonasen autobiografia, ez du ematen Arendten fedeari buruzko oroitzapenean gezurra pasatzeko inongo interes maltzurrik susmatu behar zaionik. Hannah Arendt Jainko Pertsonalean fededun. Ezusteko galanta hartu nuen. 

Dirudienez, desberdinak dira Txinako eta AEBetako adimen artifizialen psikologiak.

Txinatarrak, zure galderaren erantzuna ezagutzen ez duenean, “lanpetuta nago” esaten dizu (“utzi bakean, pixka batean bederen” adierazteko modu bat); aldiz, amerikarrak erantzuna asmatu egiten du, baina asmatua dela jakinarazi barik.

Amatiñok ChatGPTri espainiar zinemagintzako lehen musu homosexualaz galdetu eta “film bi aipatzen ditu: Eloy de la Iglesiaren Los placeres ocultos (1977) eta Agustí Villalongaren El paso del río (1980), bide batez frogatuz ezer zehatzik ez dakiela, esne-berbetan baino ez dela ari, onenean ere,  dena delako erantzun zuzena film bat baino ezin baita izan”. Eta gainera ez da ez bata ez bestea, baizik eta Jaime Chávarriren A un dios desconocido-n (1977) Xabier Elorrieta bibotedunak eta Héctor Alteriok elkarri eman ziotena. Orduko giroa kontuan hartuta, bide batez esanda, ez da harritzekoa aktore biak Espainiatik kanpo jaioak izatea.

Nire esperientzia AEBetako AArekin: etengabe sartzen du hanka, gutxi gorabehera erantzuten dizu, denbora galarazten dizu, baina, jakinarazten diozularik, oso modu apal eta atseginean onartzen du, arrazoia ematen dizu eta barkamena eskatzen, eta damutu egiten da. Baina hurrengo galderaren erantzunean berdin-berdin jarraitzen du abisatu gabe tronpatzen.

(Hori bai, nola txinatarrek hala kaliforniarrek ezin hobeki darabilte ergatiboa, Errigoitikoak dirudite.)

Zeri zor zaio Txinako eta Amerikako AAen arteko aldea, nondik nora erreakzio desberdin horiek erantzunak ezagutzen ez dituzten galderen aurrean? Txinatarren eta kaliforniarren psikologien desberdintasuna erakusten ote dute AAek ere, alegia, mandarinak eta ingelesak ematen duten mundu-ikuskera desberdina? Amerikako barka-eskeak eragin kristaua izango luke; taoistek nahiago lukete damuak eta koplak utzita unibertsoaren ibilbide naturalarekin bat egin. 

Hala ere, Txinako adimen artifizialak ingelesezko datuak ditu, eta alderantziz.

Orduan? Zori hutsa?

Humboldtek dioenez, bitarteko mugatuen erabilera mugagabea da edozein hizkuntzaren funtsa. Bestalde, ia beti izaten da sinpleagoa eta egituratuagoa adierazleen sistema adierazten duena baino: fonemak eta esanahiak, mitemak eta mitoak, biziaren oinarri kimikoa eta naturaren gorputz-aberastasuna, genomaren letrak eta idazten dituzten bizidunen formen ugaritasun txundigarria…

Kontrara, inor gutxik jartzen duen arren zalantzan ametsen hizkuntzatasuna —psikoanalisten artean ez, bederen—, ametsetan oso ugariak dira adierazleak —ametsetako irudiak—, eta laburra, berriz, adierazien zerrenda, ametsen zentzua: Txillardegik aipatzen ditu gorputza, biluztasuna, gurasoak, seme-alabak, anai-arrebak, jaiotza eta heriotza. Era berean, milaka dira giza hizkuntzak —adierazletzat har litezkeenak—, baina nahiko soila ostera adierazten duten giza esperientzia. Diferentziak aurkitu nahi badituzu jendearen zorian, aurkituko dituzu; baina aisa ikus ditzakezu antzekotasunak ere.   

Azkenik, berdinketa dugu hemen: ametsetako hainbat irudik izan dezakete esanahi bakar bat: lehoiak, dorreak, erregeak zein zakilak adieraz dezakete aita. Eta alderantziz, amets-irudi bakar batek hainbat esanahi izan ditzake: ametsetako ontziak adieraz dezake, besteak beste, sehaska eta haurtzaroa, alua edota ontzi jakin bat, beste barik.

.

"Munduko atlas fisikoak eta ametsak interpretatzeko eskuliburuak. Mikrobioei edo galaxiei buruzko saiaera monografikoak. Jeneral baten autobiografia bat desertore baten gogoeten ondoan. Eleberri postapokaliptikoak eta, haien ondoan, esperantzek gainezka egiten duten utopiak. Amnesia-dosia duten memoriak eta egiazko gertaeretan oinarritutako zientzia fikzioa. Oroitzapen nostalgikoa eta beldurrezko kontakizuna, biak ala biak urte bereko egun berean girotuak. Munduan batera eta bestera dabilen idazle baten oharren ondoan, preso baten egunkari klandestinoa. Hirugarren adinean izandako lehenbiziko amodioari buruzko kronika bat laugarren dimentsioko agente bikoitz baten fantasiarekin batera. Tinta oraindik ere fresko duen nobedade bat eta, haren ondoan, hogeita bost mende bete berri dituen obra bat." 

Irene Vallejo, Irakurketaren aldeko manifestua, Pamiela, 52. or., Fernando Reyren itzulpena

Euskararen txikitasuna darabil Sapirrek kontraste gisa, indoeuroperaren edo indo-txineraren hizkuntza-familien zabalkunde izugarria nabarmentzeko. Hondar gisa ikusten du gaur egungo euskara. Zabal zegoen hedaturik behinola, baina urrituz joan da, eta ezin murritzagoa da gaur egun bizirik den lurraldea.[1] Margit eta Antonio Alatorre gaztelaniazko itzultzaileek ezin izan diote Sapirren testuari ekarpen propioa egiteko tentazioari eutsi, eta “desagertzeko bidean dago” erantsi dute gogo biziz, “está en vías de desaparición”.[2] Bai astunak, indoeuropar etorri-berri puta hauek. 

(Emendio horren harira Antonio Alatorreren testuak bilatu ditut eta, jakina, etengabe aldarrikatu zuen Mexikoko hizkuntza nazional bakarra espainola dela, eta arras kaltegarria dela hizkuntza indigenak biziberritzeko ahalegina, are iraunaraztekoa. Hizkuntza natiboen hiztunak mespretxatzen zituen. Esan zuenez, "El español ha sido, es y seguirá siendo la lengua nacional de México. Lo demás es utopía, peligrosa utopía".)

Barandiaranek uste zuen cro-magnonaren bertako eboluzioak ekarri zuela euskalduna. Aztarnategiak ikertzen zituen Barandiaranek. Garai hartan ez zuten DNAren berri. Ez zituzten gaur egun Iñigo Olalde batek genoma zaharrak berreraiki eta aztertzeko dituen baliabideak. Hala ere, Gaskaren hipotesiak, alegia, euskara ez datorkigula ez estepa pontikotik ez Anatoliatik, baizik eta mendebaldeko ehiztari-biltzaileengandik, berriz ere hurbilduko liguke Barandiaranen susmoa, nahiz eta, aldi berean, genetikak, arkeologiak eta hizkuntzalaritzak erakusten dizkiguten datu berriek —nahasketez eta mugimenduz josiak—  ikuspuntu errealistagoa eta osoagoa ematen diguten. "Barandiaran gehi beste gauza asko" litzateke ikuspuntu berri hori, "baina Barandiaran barne". Ederki eman zuen eskura izan zuen geruzaren berri.

Kontuan hartuta ezusteko harrigarriagoak ematen dizkigula aspaldion iraganak etorkizunak baino, eta zein azkar doazen hizkuntzalaritzaren, genetikaren eta arkeologiaren aurkikuntzak, pentsa liteke hamar urte barru Barandiaranena guri bezain mugatua eta partziala irudituko zaiola afizionatuari orain arte desestaliriko geruza-multzoa.   

Gaur egungo euskaldunok Iberiar Penintsulako antzinako hizkuntza bat erabilitzen genuke, kalkolitoaren erdialdean amengandik jasoa. Trifiniumen idazten duen Gaska genetistak dioenez, paleolitoan egon liteke hizkuntza horren jatorria. Mendebaldeko ehiztari-biltzaileengandik jasoko genuen, agian. Mendebaldeko ehiztari-biltzaileen marka genetikoak portzentaje altuei eutsi die Iberiar Penintsulan gaur egun arte. Euskaldunon artean, esan bezala, % 17 inguru.

Bestalde, ez da ezinezkoa euskararen jatorria Anatolian izatea, eta K.a. 6.000 inguruan hango nekazariek ekarri izana, Orkeikelaur bezalako hizkuntzalariek hipotesiari oinarri sendorik aurkitzen ez badiote ere.  

Gaskaren esanetan, paleolitoko ehiztari-biltzaileengandik etorri zein Anatoliatik, Europa osoko hizkuntza komuna zatekeen behinola, Europako markatzaile genetikoak oso antzekoak baitira eskualde guztietan.

Paleolitoan izanez gero jatorria, milaka eta milaka urte leramazke euskarak Europan, nahiz eta Euskal Herrian baino ez dagoen gaur egun bizirik. Hizkuntzalari asko datoz bat Gaska genetistaren ikuspuntu horrekin: besteak beste, Edward Sapir.

Izan ditugu aldeztu dutenak ez indoeuropera baizik eta euskara bera ekarri zuela orain dela 4.500 urteko estepa pontikoko migrazioak, baina hipotesi horrek urruti du gaur egun kontsentsu akademikoa. Adostasun handiagoa bildu du beste hipotesi honek: Anatoliatik eta Mesopotamiatik heldu zen euskara, orain dela 6.000 urte inguru, Neolitoko bizimodu nekazariarekin batera. Migrazio horri zor diogu, hasieran esan bezala, gure genomaren % 55. Horregatik sentitzen gara etxean bezala Istanbulen eta Benidormen.

Arazoa: “Orkeikelaur” ezizeneko hizkuntzalari jakintsu bezain fidagarriakTrifinium  foroan idatzi duenez, iberiera edo euskara eta sumerrera alderatzeak ez du emaitza esanguratsurik ekarri. Ezaugarri komunak dauzkaten arren —adibidez, ergatibitatea—, kointzidentzia tipologiko hutsak dira, ez genetikoak.

Orkeikelaurren esanetan, Anatolia eta Mesopotamiako hizkuntzen hiztegietan bilatzen duenak kointzidentzia deigarriren bat aurkituko du iberierarekin edo euskararekin, baina kasualitateari zor izaten zaio. Hizkuntzalaritza historiko-konparatiboaren metodoak hor aplikatzeak ez du zentzurik; gaur egun ez, behintzat.