"Destete"
Euskaraz adizki pluralak sortzeko hainbat partikula ditugu. Horien arteko bat da -te, adizki mordo batean aurkituko duguna, gutxienez euskara batuan: zarete, zineten, zaudete, zaitezte, zatozte, dute, dakite, diote, dituzte, didate, zituzten, daukate...
Euskalkiei dagokienez, Koldo Zuazoren arabera Euskal Herri erdiguneko ezaugarri zabalenetako bat da. Euskalki eta hizkera gehienetan erabili izan da (nahiz eta ez guztietan modu eta egoera berdinetan), eta bazterreko euskalkietan bakarrik falta dela esan daiteke: mendebalean (bizkaieran eta Sakanan) eta ekialdean (desagertutako erronkarieran eta zaraitzueran). Zubereraz ere ez da beti ageri.
Zuazok berak hiru gertakari bereizi azpimarratzen ditu -te pluralgilearen erabilerari dagokionez:
- Iragangaitzeko 2. pertsona pluraleko -te (zarete, zineten, zaudete, zaitezte, zatozte...). Hauxe da zabalena. Euskal Herriko erdigune guztian erabiltzen dira forma horiek, goian aipatutako salbuespenak izan ezik (mendebala eta ekialdea).
- 3. pertsona pluraleko -te (dute, dakite, diote, dituzte, zituzten, daukate...). Honen hedadura askoz txikiagoa da: Nafarroako, Lapurdiko eta Behenafarroako hizkera batzuetan aurkituko dugu, eta Donostia-Hernani-Irun bitartean.
- Azkenik, iragankorren orainaldiko 2. pertsona pluraleko -te (duzute, dakizute, daukazute...). Adizki horiek Donostia-Hernani-Irun inguruan eta Nafarroa iparraldeko hizkera gutxi batzuetan bakar-bakarrik erabiltzen dira. Ez beste inon. Ezta euskara batuan ere.
Mendebaleko euskalkietan (eta Eibarren) ez da erabiltzen, hortaz, -te atzizkirik adizki pluraletan. Ez kasu batzuetan eta ez besteetan.
Edo ez da erabili izan orain arte, azkenaldian adizki zoragarriak entzuten ditudalako gure herrian. Klase guztietakoak. Errezeta erraza da: etxeko transmisioa eten ezazu; kenduiozu euskalkia eta gerorako gorde; gehitu ezazu euskara batu pixkat, baina ez gehiegi, zure gustura; kale hizkeraren beharra sumatzen baduzu, hartu pittin bat telebistatik; amaitzeko, gehitu lehen gorde duzun euskalki hondar hori. Eta prest duzu zure gustuko adizki ederra.
Horrela agertu dira Eibarren:
- orain arte gure herrian erabiltzen ez ziren hainbat adizki: zittuzten (zittuen), ziñaten (ziñazien), dittuzte (dittue)...
- Oso eremu murritzekoak diren formak, euskara batuan ere erabiltzen ez direnak: dakizute (dakizue), daukazute (dakazue).
- Eta sekula santan inoiz inon inork erabili ez dituenak, esate baterako, destate (deste + didate) eta zestaten (zesten + zidaten).
Oraindik izango dugu beste sorpresaren bat. Agertuko dira, honezkero ez badira agertu, diñote (diñue + diote), dozute (dozue + duzute)... eta, zergatik ez, destete (destez + dizkidate).
Dana da posible euskararen mundu harrigarrian.
Oier, biharbada ez juat ondo azaldu, baina ez juat arazorik ikusten bateko eta besteko hitzak nahastatziakin. Eibarren kanpoko jende mordua dagok eta normala dok Azkoittiko berbak eta Markiñako aditzak entzutzia. Eta ez nagok horren kontra. Hik ez dok egingo Eibarko euskerarik, baina ez dok sekula esango "zestaten". "Zidaten" esango dok, eta kitto. Etxeko erreferentzia. Bapo. Eibarren, gaur egun, bertako "detsat" desagertzen hasi da eta "dotsat" orokorragua nagusitzen. Leirek aittatzen dittuan beste adibide batzuk be ez jataz larrixak beittatzen. "Belar", "beltz" eta "ostiral" nagusittuko dira Eibarren. Zer egingo detsagu ba. Euskera batuko erreferentziak (edo Gipuzkoakuak) nagusittuko dira. Kontua da, baiña, kasu askotan, ez dagola benetako erreferentziarik, eta Benitok diñuan "euskera biziago" horren bila, hiztun gaztiak ez daukela nora jo. Eta horixe da arazua. Arazo bikotxa: 1.- euskerian transmisiñuan kale egin dogu eta gaztiak euskera biziago bat nahi dabe; ez dogu lortu hori emoterik. 2.- erreferentzi bila dabiz, baiña ez dakixe nora jo. Eta asmau eitten dabe. Txarto asmau, baiña. Horren guztiorren oiñarrixan, nere ustez, leku haundixa daka euskalkixak euki daben desprestijiuak. Baztartu egin dogu 40 urtez, eta oin berreskuratu nahi, baina... ezin.