"Poliedroaren hostoak", Joan Mari Irigoien (Erein, 1983)
Joan Mari Irigoien (Altza, 1948) idazle joria da, euskal literaturari hainbat lan utzi dizkiona. Honako hau ez da, beharbada, bere lanik ezagunena, baina interes berezikoa iruditu zait. 1983an Ereinek argitaratua (eta, oker ez banago, urte batzuk lehenago idatzia), nik 1995eko argitalpena irakurri dut ("Liburu berdina baina aldatua", idazleak hitzaurrean ohartarazten digunaren arabera).
Bost belaunaldiren ibilerak biltzen dituen saga familiarra dugu, gutxienez 150 urte hartzen dituena: 1830 inguruan hasi eta 1980ra arte. Belaunaldiak garai historiko eta liskar-garai zehatzetan kokatzen ditu idazleak:
- Lehenengo karlistaldia.
- Bigarren karlistaldia.
- XX. mende hasierako "ziklo aldaketa" (karlista eta liberalak, jelkide eta sozialista bilakatzen hasten direnekoa).
- Gerra zibila.
- Trantsizio garaia.
Azken belaunaldi horretako kide den "J" da liburuaren egilea (Joan Mariren trasuntoa). Lehenago bere osaba Joxek egindako lana bildu eta bukatuko du. Idazleak berak kontatzen digu hori guztiori hasieran, nola batu zituen osabaren testu zaharrak, nola garbira pasatu, eta nola gero jarraitu zuen.
Liburu trinko eta konplexua da, besteak beste teknika eta antolaketa berezikoa. "J" delako idazleak berak aipatzen du sarrera gisako lehenengo atalean:
- Orri gutxitan pertsonaia anitz.
- Denboraren eta espazioaren aldaketa etengabeak; errealitatea plano diferenteetan hautsi beharra.
- Hizkuntza eta teknika aldaketak.
- Heriotzaren presentzia.
Bestalde, liburuak bloke handi bi ditu (ia-ia liburu bi direla ere esan daiteke): bata osaba Joxerena, 1830-1940 bitartea hartzen duena; bigarrena "J" idazleak berak idatzitakoa. Lehenengoan saga familiarra kontatzen da. Maitasun, hilketa, intzestu-gura, gorroto historiko... guztia ere errealismo magikoaren printzez betea: amona haritz bihurtzen da maiteminez, sator-zuloak baztanga bihurtzen semearen azalean, kukuak heriotza aurreikusten du, baita 120 urte lehenago ere;...
Bigarrenean, aldiz, "Poliedroaren hostoak" izenekoan, idazlearen osaba eta gurasoen belaunalditik abiatuta, idazlearen beraren gora-beherak ezagutuko ditugu. Bera ere izaera hautsia, lekua aurkitu ezinik dabilena... osaba Joxeren heriotza ikertzen dihardu, haren bizitza beti inguratu zuen misterioa argitu nahian.
Estilo eta teknika aldetik ere, atal eta estilo ezberdinak aurkituko ditugu, moldez ere bakoitza nahiko ezberdina. Hildakoen hitzetan jasotako pasarteak (kanposantuan luze dauden hilak dira istorioaren ardatz nagusiak kontatzen dizkigutenak, katabutetik), herriko ehorzlea narratzailea den atala, "J" berak 1. pertsonan idatzitakoa, osaba Lazaroren bakarrizketa modukoa,... Eta horretaz aparte, eranskin, erdi-sarrera eta kapitulu huts pare bat ere badaude.
Liburu "konplikatu" samarra, hortaz; ez arin-arin irakurtzen diren horietakoa, behintzat. Ez da liburu nahasia, hala ere, eta niri asko gustatu zait. Irakurle naizen honentzat, zatiren bat astun samarra izan da (150-200 orrialde inguruan; baita amaieran ere), baina gustura irakurri dut. Ez dut esango nire liburu kuttunenen artean sartuko dudanik, baina bai gogoratuko dudan horietakoa izango dela, duda izpirik gabe. Elizalde eta Ibargoyen, betirako nire barruan. Izan ere, gu guztion zatiak daude liburu honetan, gure zuhaitz genealogikoaren hostoak poliedrikoak baitira.
"Poliedroaren hostoak", Irigoien 1983
"Haize eta lurrezko pertsonaia haiek ez nituela nabaritu izaki arrotz batzuk bezala, hein batean nigan erroturik zeuden pertsonaiak bezala baizik. Izan ere, zenbat gauza ezezagun norberaren baitan!, zenbat pertsonaia bizi ote den gugan eta gu ohartu ere ez! (...) Eta espazio hartan ere, planu diferenteetan banaturik, arbaso eta ahaide guztien erretratuak ikusi nituen, garbi-garbi ikusi, eta inolaz ez nigandik at bizi ziren pertsonaiak bezala, zeren eta espazio delokatu hura gorputzaren kontra estutuz zihoakidala somatu bainuen, estutuz eta estutuz, baita arestian arraildutako gorputzaren arrakaletatik josiz ere, harik eta nire azalaren osagai bihurtu ziren arte. Eta pertsonaia guztion odol-denborak, zainetan zehar igarri nituen, bihotzean korapilatzen zirelarik azkenik, odol eta denbora hautsi bakar bat osatuz. Eta orduan bai, denboraren atarian beste denbora berri baten oihartzuna entzun ahal izan nuen, nireak ez ziren beste baten oihartzun taupadak..."
"Eta bi hormen arteko korridore batetik bakar-bakar zihoala zeritzon. Ezkerreko horma bizitzaren muga zen eta, hormaz bestaldeko munduan, bilobak eta birbilobak zekuskien, denborak desitxuratutako hitz ulergaitzak ezpainetan. Eskuineko hormak, aldiz, heriotzaren muga adierazten zuen eta, hormaz bestaldeko eremuan, denborak oraindik garbi gordetako Robustianoren imajina zekusan. Eta Martzelina azken horma hau eraitsi nahian zebilen, Robustiano besarkatzeko, alferrik alabaina, horma honen oinarriak Basajaunaren profeziaren izpiritu hauskaitzaz egina baitzirudien eta izpiritu hura denborak berak bakarrik apur baitzezakeen epea betetzean."
Eguneraketa (2014-06-14): Hona hemen Beñat Sarasolak Sautrelan egindako iruzkina.
