Ipuin-liburuak aldarri, oro ez baita eleberri

Bazen behin Eskual Herriko xoko xoragarri batean eleberriak baizik leitzen ez zituen putiko lerden txoil xarmanta. Axierrek, hori baitzitzaion izen, ipuinen bat ere leitzen zuen pitian-potian, bai baitzekien zoin edjerrak ziren "Obabakoak" eta "Narrazioak", zoin gustagarriak "Neguko zirkua", "Fikzioaren izterrak" eta bertze horrenbertze... eta biziki goraipatiak ere bazituen zonbait ipuin-liburu bere kaieran.

Baina derragun garbi: eleberrizale urdea bertzerik ez genuen gure gaztea. Aukeran eleberriei egingo zien moko eta ipuinak lajako zoko.

Alta, egun batean miragarria agertaratu zitzaion eta eztiki erran: "datozen ordu eta egunetan, datozen aste eta hilabeteetan, jalgi itzazu ipuin-liburu zonbaitzu denboraren armairu ezkututik. Xerka fite eta bizi, altxor eta pitxi! Oroz gain, orain 15, 20, 25 izkiriatu haiek, denborak bazter utzi dizkizunak. Ikusiren duzu zoin liluragarri eta kitzikagarri diren, eleberri aunitzen gaindi". Eta horrela egin zuen Axierrek, urde baitzen baina urde zintzo, eta bai baitzekien zenbat kalte egiten duen luzamendutan ibiltzeak, egitekoen geroko uzteak.

Halaxe aritu zen, bada, 87tik 95era, 99tik 90era, denboraren makinan pinpoil eta zilipurdika, ea zer aurkituko ipuinen kutxetan, altxor edo zeren. Eta zer kausituko? Liburu gustagarriak ez ezik, baita ondorengo iruzkinak ere (iruzkin labur baina mirakulosoki bikainak, bidenabar erranik).
 

Bazko-arrautzak (Mikel Hernandez Abaitua / Elkar, 1995)

Ez nituen ezagutzen, ez idazlea ezta liburua bera ere ("Narrazio tailerra" bikaina salbu), eta hara! asko gustatu zait. Bere txikitasunean (6 ipuin, 120 orrialdetan barreiatuta), ipuin-liburu ederra. Ipuinei zeozer eskatzen diet, azaltzen ez dakidan "zeozer", eta hauek badute zeozer hori. Zeozer baino gehiago. "Begiak" kafkianoa asko gustatu zait; "Zakar poltsak saltzen ditut" are gehiago; eta azkenengo biak dira onenak, "Heriotzaren pabilioia" eta "Bazko-arrautzak" bera. Fantasia, absurdua, Kafkaren oihartzunak... eta hala ere, errealitatetik hurbil, egia/gezurra dikotomiarekin jolastuz eta bien arteko muga hautsiz.

Atoiuntzia (Edorta Jimenez / Susa, 1990)

Hasierako ipuinak XX mende hasieran edo erdialdean girotuta daude. Antzinako usaina dakarte, baina ez naftalina usainik. Usain gozo, gazi eta gordina baizik. Benetakoa. Ondoren, denborak bezala, ipuinek ere aurrera egiten dute eta modernoagoak datoz, 70-80 urteetako girora heldu arte (Bizkaia industrializatua, droga giroa...). Denak ere itsaso bazterrean girotuta, Bizkaiko portu batean, izan Bilbo edo izan Mundaka. Galduta dabiltza protagonistarik gehienak, noraezean itotzekotan. Ipuin gaitzak, askotan kriptikoak, gehienetan akabera bakoak,  elipsiz joriak. Ez errazak baina halere esfortzua merezi dutenak. Badaude abenturazkoak ("Yeregi"), zein historikoak, are ukitu fantastikokoak ere ("Sugaar"), baina kresalez bustitako giza erlazioen inguruan harilkatuta guztiak.

Euri kontuak (Jose Luis Otamendi / Susa, 1999)

Atmosfera goibel batek besarkatzen dituen 20 ipuin labur (are oso labur), euriak bakarrik sor dezakeen giro malenkoniatsuan. Errealistak, eguneroko gertaeretan oinarritutakoak, izan gerra garaian, 50-60 hamarkadetako Euskal Herrian edo 90eko giro politikoan; hori bai, gehienak gatazka politikoan trabatuta, baina batez ere giza kondizioa erretratatzen dutenak. Xabier Mendiguren editoreak "herri-saminaren poeta fina" deitu zion Otamendiri. Samina barra-barra aurkituko duzu ipuinotan, bai. Samina, mina, hutsunea, beharra... Guztia ere artez kontatuta, braust, tapakirik gabe. Bestalde, azpimarratzekoa da hizkuntza estilo propioa sortzeko egindako ahalegina. Tira, ahalegina ez ezik, baita lorpena ere: aberatsa bezain doia, dotorea, lexiko landuduna, adjetibazio ugarikoa,... Larregikoa, apika, baina berea eta lortua. Badira gehiago eta gutxiago gustatu zaizkidanak. Nabarmenduko nituzke, besteak beste, "Ardoa baino ez", "Musuzapia", "Agurra"... Esan bezala, saminak eta malenkoniak goitik behera harrapatutako euri-giroan idatzita. Liburuari amaiera ematen dion esaldiak laburbil dezake atmosfera hori: "Enekok zain behar zuen arkupeetan. Eguerdira artekoa elkarrekin emango zuten. Bizi-bizi ari zuen, hoztu egin zuen negu kiskali hartako giroa eta Aritzek kalean gora jo zuen aterpe bila". Otamendi berak aterperik aurkituko ote zuen?

Odolaren usaina (Mikel Antza / Susa, 1987)

Sinesgaitza egiten zaigun arren, Mikel Antzaren bilduma honetako ipuin guztiek benetako gertakizunak dituzte oinarri. Bortxa, biolentzia, erailketak... odola! Guztiak ere idazleak egunkarietatik jasotakoetan oinarrituta. 7 ipuin biltzen ditu; niretzat onenak: "Bederatzigarren biktima", "Zurrumurrua oinetan" eta "Komix".

Mala stranako ipuinak (Jan Neruda / Ibaizabal, 2001)

1990ko hamarkadara ez ezik. XIX. mendera arte joan gara oraingoan, "Mala Stranako ipuinak" liburuaren bila. Jan Neruda idazle txekiarrak 1877an idatzitako ipuin-bilduma, Fernando Reyk oso ondo itzulia eta sarean lor daitekeena (bertan irakurriz edo osorik jaisteko aukerarekin). Ipuin ederrak, idazkera patxadatsu bezain bizian idatziak. Izan ere, horixe da azpimarragarriena ipuin hauetan: ipuinen erritmoa aldi berean dela patxadatsu eta bizi. Ipuin geldoak dirudite, eta idazkera "lasaian" daude idatzita, baina irakurri ostean esaten duzu, koño! Esango nuke Neruda honen kontaera ez dela bere garaikoa, gaur egungoa baizik. Gomendagarria, erabat. Nire irakurgailuan markatuta gelditu direnak? "Rysanek jauna eta Schlegl jauna", "Eskalea mixeria gorrira bidali zuen emakumea", "Doktore zaputza" eta "Aurten Arimen Egunean idatzia".

Txokolatezko dinamita (Mikel Taberna / Susa, 2001)

Tabernaren lanak aurten jaso du oihartzunik handiena, ziurrenik, "Alkasoroko benta" (Susa, 2013) eleberria dela eta. Baina Alkasoroko unibertsoa orain dela 13 urte plazaratu zigun idazle beratarrak "Txokolatezko dinamita" honi esker. XX. mende hasiera-erdiko Nafarroara garamatza Tabernak, 8 ipuin labur ederri esker ("Amuarraina eta aingira", "Bota xoxa!", "Hontxa"...). Gehienetan Urrabia ibaiaren (Bidasoa kamuflatua) kantua entzuten dugu orrialdeetan; beste batzuetan Egarena. Bortzirietatik Iruñea eta Lizarrara joango dira pertsonaiak, pertsonaia ustez arruntak, hezur-haragizkoak, xumeak. Kontakizunak eta gertaerak bezalaxe, hauek ere xumeak.. eta, hala ere, unibertso moduko bat sortzea lortzen dutenak. Zenbait pertsonai, gainera, kukuka azalduko zaizkigu ipuin batean eta hurrengoan, orain protagonista, hurrengoan "figurante", mundu horri batasun modukoa ematen. Lehen pertsonan kontatuta daude ipuinok, sarri askotan haur edo gazteen begiradapean, ez baina ikuspegi xalo edo samurregiarekin. Idazkera ere gustagarria, berea, eta kontakizunak eskatzen duenerako eraginkorra. Hortaz, Taberna irakurri ez baduzu, gomendatu egingo nizuke; eta "Alkasoroko benta" gustatu bazaizu, nola ez.