"Ardurabakuen aeroplanua" (1929ko Eibarko aratustiak)

Eibarko Aratustiak ez dake Tolosakuen izenik, baina gure herriko jairik garrantzitsuenetakuak izan dira beti. Gaur egungo gaztiak pentsau leikie gauza modernua dirana, baina ezta hurrik emon be! Orain dala 100 urte be, bardin-bardin alkartzen ziran kuadrillak, bardin-bardin aukeratzen koko-jantzixa, bardin-bardin urtetzen zeben kalera jai-giruan, eguen zurixan hasi eta hausterre eguneraino.

Izan be, esango neuke 1920-1936 arteko sasoia izan zala aratustiak gure herrixan euki zeben garairik aberatsena. Eibartarren Ahotan proiektuan jasotako lekukotasunak entzun eta ikustia besterik ez dago; edo Indalezio Ojangurenek Eibarko kuadrilla eta konpartseri ataratako erretratuak.

Gerra aurreko sasoi haretako aratustiak gogoratzeko orduan, Anjel Markanon izena agertuko jaku beste guztien gainetik. Anjel Markanok eta beran kuadrilliak, "Ardurabakuen aeroplanua" eraiki zeben eta Anbrosio Atxa "Itsasok" bertsuak ipini kuadrilla horren konpartsiari. Bertso-sorta luzia da Anbrosio Atxak idatzittakua, handik askora Oskorrik ezagun bihurtutakuak; hementxe zatirik ezagunena (eta oso-osorik orrialde honen amaieran).

Hamairu lagun gera,
Guztiok argiak,
Ez gaittu bildurtuko
Hotzak eta euriak.
Bizirikan etortzen
Bagera erdiak,
Kontatuko dittuguz
Guk hango berriak.

Anjel Markano jauna
Degu pilotua,
Gazte-gaztetatikan
Estudiatua;
Harek hartzen duanian
Martxa diretua
Laster izango gera
Amerikatuak.

Benito Rejil jauna,
Gizona justua,
oserbaziorako
dago nonbratua,
Austin Etxeberria
Mekanikakua,
Serafin Esnaola
Koziñarakua.

Itxuria danez 1929ko aratustietan izan ziran Markano eta kuadrillian ibilerak, Eibarko kalietan barrena, kantuan eta diru-batzen (baitta Ermuan be); halaxe agertzen da goiko erretratuan atzeko aldian, "Carnavales de 1929". Eibarko Udalak argitaratutako "Eibar kantuz kantu" kantu-liburuan diñuenez, ostera, 1930eko aratustietan izan ei zan. Urtebeteko gora-beheriak ez dauka garrantzi berezirik, 100 urte geruago be oindiokan eibartarron (eta ermuarren) ondare izaten jarraitzen dabelako Atxak sortutako bertsuok.

Markanon semiak diñuanez, Isasi kaleko 23an eraiki zeben aeroplanuori. Haundiegixa egin be: atetik ezin pasatu eta kalera ataratzeko orduan berriz desmontatu bihar izan zeben, kalian ostera be zatixak batu eta hegazkina bigarrengoz josteko.

Zer eukiko ete zeben buruan Markanok, Regilek, Etxeberriak eta Esnaolak? Zergaittik erabagiko zeben aeroplano bat eraikitzia? Ez jatan arrarua irudittuko euren umetzaruan Eibarren izandako hegaldi ezagun bat eukitzia goguan Ardurabakuen aeroplanua eraikitzeko orduan, Marius Tercé pilotuak Tutulutik Otaolaerdira egindako hegaldixa, Eibarren sekula ikusi zan lehenengo abioiana. Demasa!

Marius Tercé pilotu frantsesa, Eibarko Otaolaerdiko (Otolerdiko) zelaixan, 1913ko San Juan egunian. Argazkixa Indalecio Ojangurenena ei da eta Kutxa Fototekan ei dago, baina ez dot topatu benetako erreferentziarik eta orijinalik. Saretik hartutako irudixak dira.

Marius Tercé pilotu frantsesak 1913an Eibarren egindako hegaldixa goguan

Markano 1902an jaixo zan (beran lagunak be antzera, seguru asko) eta hamaika urte zittuanian, 1913. urtian, eibartar guztiak harrittuta laga zittuan ikuskizuna ezagutu zeben: lehenengo aeroplanua agertu zan Eibarko zeruan. Urtietara be, euren zahartzaruan, 1913an ume ziran harek guztiak ahaztu ezinda zeuken Tercén hegaldixana.

Eibarren ikusittako lehenengo makina hegalarixa! Seguru nago Markanok eta kuadrilliak sarri aittatuko zebela Marius Tercén hegaldixa, Isasi kalian aeroplanua eitten zeren bittartian, "gogoratzen dok Zezenplaza gainetik pasau zanian! Zelan dominatzen zeban aeroplanua, gora-ta-behera, ezker-eta-eskuma? Ze zuan ha!". Zelan ahaztu 10 urtekin bizi izandako holakorik?

Antonio Iturriozek (1900-1985) be antzerako ipoiña idatzi zeban 1958an, Egazkiña izenburukua. Bertan kontatzen dau, 10 urte besterik ez zekezela, 1910eko San Antoniuetan, zelan juan ziran Eibartik Durangora beste aeroplano bat ikustera (Durangoko harek metro gitxi batzuk besterik ez zittuan egin hegan, lurrera jausi eta erre aurretik).

Noticias de Gipuzkoako albiste honetan oso ondo jaso zeben 2013an, erretrato eta guzti, ehun urte lehenagoko San Juanetan gertatutakua. Herrixan diru-batzia egon zan aurreko hilabetietan Marius Tercé pilotua eta bere Deperdussin monoplanua Eibarrera ekartzeko. Casino Amistad eta Casino Artista arduratu ziran antolaketiaz eta  "Comisión para la Fiesta de la Aviación" izeneko batzordia be sortu zan dana ondo juan zein.

Tutuluko basarrixan pareko zelaixa lautu zeben hegazkina bertatik aireratu zein (gaur egungo San Kristobal auzo gainian), eta hangarra eta harmailak be jaso zittuen. Ganoraz, jakizue!

Hegazkina trenian heldu zan, horraittiok; trenian eta zatika, San Juan bezperan. Handik Tutuluko hangarrera eruan zeben, Eibarko gazte-kuadrilla guztiak atzian zittuala, dultzaineruen pare, eta Tutulun bertan montau zeben Deperdussin izeneko tramankulu hegalarixa.

Eta 1913ko junixuan 24an, arratsaldeko 6etan, heldu zan eibartar guztiak espero zeben momentua: Tercé aeroplanora igo, motorra ixotu, eta hantxe urten zeban hegan Tutuluko zelaittik Untzagako plaza aldera, txalo-zaparrada artian.

Kroniken arabera, istripu txikiren bat be euki zeban hegazkinak, baina halan da be, arratsalde osua egin zeban Eibarren jira-bueltaka, Tutulutik urten eta Otaolaerdiko gari-sailetan lurra hartzeraino. Handik burdi gainian atzera Tutulura igo eta berriz hegan hasteko.

Eibartarrak pozarren; Cayetano Kareagak damaskinautako erlojua erregalau zetsen frantsesari, eskertza moduan. Erregular!

Eibarren ikusittako lehenengo aeroplanua, Tutuluko zelaittik urten eta Zezenplaza gainian. Atzian parrokixia. Eibartarrak harmailetan eta zelaixetan, begira eta txaloka.

Donostia aldian be ibili zan Marius Tercé.

"Ardurabakuen aeroplanua" (Anbrosio Atxa 'Itsaso', 1930)

Kanta berri batzuek
dittugu atara,
aitzen emoten gatoz
herri honetara;
Aeroplanuan juateko
asmuetan gara,
bihar urtetzen degu
Ameriketara.

Guk ez degu izango
Gauza hoberikan,
Bihar ondo armozau
Goizian-goizetikan;
Ez degu eramango
Barrutik hotzikan,
Bildur gabe joateko
Lañu gañetikan.

Hamairu lagun gera,
Guztiok argiak,
Ez gaittu bildurtuko
Hotzak eta euriak.
Bizirikan etortzen
Bagera erdiak,
Kontatuko dittuguz
Guk hango berriak.

Bihar urtetzen degu
Guziok aidian,
Ikusiko gaittuzu
Agurka bidian;
Ondo urtetzen besku,
Daukagun idian,
Ez gera etorriko
Beste urte bian.

Anjel Markano jauna
Degu pilotua,
Gazte-gaztetatikan
Estudiatua;
Harek hartzen duanian
Martxa diretua
Laster izango gera
Amerikatuak.

Benito Rejil jauna,
Gizona justua,
oserbaziorako
dago nonbratua,
Austin Etxeberria
Mekanikakua,
Serafin Esnaola
Koziñarakua.

Nueva Yorkera guaz
Lehelengo runbuan,
Handik Brasileraño
Berriz hurrenguan;
gero, Polo Nortera,
hirugarrenguan.
Bazterra billaukogu,
Badago munduan.

Polo Norten ei daude
hain paraje baltzak,
harako egin dittuguz
aproposko galtzak;
Eskuetan harturik
galtzairuzko lantzak;
ez gaittezan han galdu
hotzak edo hartzak.

Izotzez eiñda ei dago
Hango mendi dana,
Hara gora igotzen
Izangou lana;
edukitzen badegu
Edana ta jana,
Esperantza badegu
Llegauko gerana.

Igotzen badegu hango
Mendi tontorrera,
Begiratukou handik
Zer daon bestaldera;
Biderikan ikusten
Badegu aurrera,
Laster llegauko gera
Mundu baztarrera.

Aparatugiñan eiñ dogu
urte bixan lana,
hortan gastatu dogu
geure diru dana;
oin berriz biderako
bihar dogu jana,
horregatik eskatzen dogu
errialtxo bana.

Horra, berri-berriak
Guk hamabi bertso,
Esanaz nola diran
Gure paradiso.
Jainkoari eskatzen diogu
Osasuna oso,
Berriz hona etortzeko
Danok animoso.