Harrikadak

Juan Cruz nekaezina astearte arratsaldeko 19:30etan tirripi tarrapa sartu zen Ernest Lluch Kultur Etxean. Periodikora presazko zerbait bidali behar zuela esanaz. Horrela hasi zen hirugarren edizioa.

Hiru kazetari eseri genituen mahaian dokumentazio prozesuetan teknologia berriek izan duten eraginaz berba egiteko. Joseba Iriondo solaskidearekin batera, Alberto Moyano moderatzailearen galderak erantzun zituzten.

Egia esateko, jende gehiago espero genuen (berrogei lagun inguru gutxi da). Ez zigun batere mesederik egin Nacho Escolarren azken orduko espanták. Nola edo hala salbatu genuen eguna.

Asteazken arratsaldean, ordu berean. Casares-Tomasene Kultur Etxean ehun lagun inguru agertu zen Agnes Agboton entzutera. Agnes-en aurretik, Binta y la gran idea filma ikusi genuen bertan bildutakook, UNICEF erakundearen enkarguz Javier Fesser zinemagileak Senegali buruz eginiko hogeita hamar minutuko dokumentua.

Noticias de Gipuzkoa periodikoaren zuzendari albokoa, Arantzazu Zugastik aurkeztu zuen Agnes. Afrikako ahozko tradizioaren barrena murgildu gintuen honek. Horretarako Beningo vudú erlijioaren errepresentazio ezberdinak erakutsi zizkigularik.

Ostegunean Luisa Futoransky idazle argentinarraren tailerra egon zen Liburutegi Nagusiaren Ekitaldi Aretoan. Ez nintzen bertan egon, baina kontatu didatenez, maila onekoa izan zen jarduera eta hurbildutako berrogeita hamar lagunak gustura egon omen ziren.

Ostiralean, berriz, jende gehien bildu duen ekitaldia: Manuel Vicent idazle eta zutabegile ezaguna egon zen Okendon. Juan Velázquez irakasleak galdegin zion memoria eta nobela uztarketari buruz. Literatura ez zen ukitu zuten gai bakarra, kazetaritzari buruzko galderak ere tartekatu zituelako Juanek. Ohar asko hartu nituen, baina bost esaldi jarriko ditut hemen:

"Nostalgia ez da literarioa, malenkonia bai".

"Komunikabideak hain dira hedakorrak, mikrofonoa eskutan duen edozein idiota izaki arriskutsu bihurtzen dutela".

"Gaur egun teknika eta moralaren artean dagoen aldea ikaragarria da".

"XXI. mendeko literatur generoa kazetaritza da".

"Gutxi irakurriko da XXI. mendean. Kontutan izan haurrek behatzekin pentsatzen dutela jada. Kultura digitala".

Larunbat arratsaldean, zikloaren amaiera Loiola Kultur Etxearen eremuan. Martuteteneko kartzelaren atzealdean dagoen Benartegi baserriaren zelaian, Carlos Aurtenetxe, Luisa Futoransky eta James Wilkes poeten saioa. Eli Tolaretxipi aurkezlea eta irakurketen arteko tarteetan Izadi soka laukotearen musika.

Poesia gai da berrogeita hamar lagunetik gora elkartzeko hain toki liluragarri eta gogorrean. Liluragarria zelaiagatik, baserriaren xarmagatik, ibaiaren hurbiltasunagatik. Gogorra kartzelaren presentziagatik, poesia irakurtzen zuten bitartean entzuten ziren din-don-din abisuengatik.

Hurrengo urtean, gehiago. Txis pun.

En castellano

Atzo internet eguna bazen ere, ez nuen inguruan ezer berezirik nabaritu. Aldiz, museoen eguna ospatzen baita gaur, Donostiako museoek prestaturiko egitarauaren berri emateko prentsaurrea egin zen eguerdian Victoria Eugenian.

Zazpi eguneko egitaraua prestatu dute, gaur hasi eta maiatzaren 24ra arte. Donostiako pertsona ezagun batek hitz egin zuen erakunde bakoitzak prestatu duena ezagutzera emateko.

Zientziaren Kutxagunea ordezkatuz Naroa Agirre atleta eta aktoresa aritu zen. Gazteleraz hasi, baina itxuraz eroso ez zegoenez, euskarara pasa zen berehalakoan.

Museum Cemento Rezola gunearen bozeramaile lanetan bertako langile izandako Javier Irazusta aritu zen eta Chillida Lekuren eleduna Teresa Cormenzana dendaria.

Unai Ugalde irakaslea Untzi Museoaren izenean aritu zen eta Inazio Mujika Iraola editoreak Aquariumaren berri eman zigun. Biak euskaraz.

Txaro Arteaga kazetaria, Emakundeko buru ohia, Elizbarrutiaren Museoak prestaturiko egitaraua bota aurretik, bertan bildutakoak harritu zituen gunea ezagutzen ez zuela aitortu zuenean. Nik ere ez, Txaro.

Amaieran, Juan Mari Arzak sukaldariak hitz egin zuen San Telmo Museoaz.

Ekitaldia Mitxel Ezquiaga kazetariak aurkeztu zuen.

Ugaldek Einstein-en esaldi bat bota zuen “petit comité”an: “Zerbait eskatu behar baduzu, eskatu denborarik ez duen norbaiti”. Edo antzeko-parezido. Apuntatu nuen libretan.

Gaurko Noticias de Gipuzkoa egunkariaren azalean ageri da argazki hau.

En castellano

Azken bi egunetako egunkarietan irakurri ditut pare bat artikulu eta elkarrizketa hemen jartzeko modukoak. Atzoko egunkarian Jabier Muguruza musikariari eginiko elkarrizketa zen bata. Bezperako egunkarian, berriz, José Ignacio Lacasta-Zabalza katedradunak sinaturikoa bestea. Eta hemen jartzen ditut, aipatu bi pertsona hauen sintonia berean nagoelako.

Kanpaina

"Kanpainan ez dut uste konbentzituko nautenik. Pentsatua nuen botoa EB-Aralar koalizioari ematea, baina lehen aipaturiko sektorea (blogariaren oharra: ezker abertzale historikoa) ezin bada aurkeztu, eta gainerako alderdiek erantzun benetan indartsua ematen ez badute -uste dut Larreinak desobedientzia zibila ere aipatu duela-, litekeena da oraingoan hauteskundeez paso egitea". Jabier.

Heziketa

"Lortuko bagenu hurrengo belaunaldiak barneratzea oinarrizko lau kontu, borroka politikoa askoz eramangarriagoa litzateke; bizia balio sakratutzat hartzen eta herri baten nortasuna maitatzen, esaterako, ikasi egiten da, eta ez hain obediente izaten ere bai. Baina gurean, zoritxarrez, posible da Etxezarreta mehatxupean bizi, eta jende batek hori ondo ikustea, edota beste batzuek, Egunkariarena gertatu eta beste aldera begiratzea. Zer-nolako belaunaldia sortuko da horrela? Hala ere, modu berean, esan beharra daukat ezagutzen dudala jendea bere barne sufrimendua eta desoreka baretzeko erabiltzen duena politika; jende arriskutsua da". Jabier.

Alderdien legea

"El mundo de ETA y Batasuna está moral y seriamente alcanzado ante la opinión pública por el atentado de Barajas y la indignante muerte de dos inocentes trabajadores ecuatorianos. Se les acabó ahora cualquier crédito. (...) Esto es una cosa y la aplicación de la Ley de Partidos otra muy otra. Javier Pradera, con quien no suelo compartir sus puntos de vista, pero que jurídicamente suele hilar bastante fino, decía hace poco que los efectos de ese "chaparrón tropical sobre el Supremo y el Constitucional pueden influir negativamente sobre la resolución de la Corte de Estrasburgo cuando se pronuncie sobre la Ley de Partidos" (El País , 6-5-07). Efectivamente, cualquier tribunal no contaminado por la arbitraria Ley de Partidos, difícilmente puede entender que se pueda anular una candidatura de una organización legal como ANV por la presencia de personas que están en el uso legítimo de todos sus derechos políticos". José Ignacio.

Oharra: zergatik lagun ezezagun horri? Juan Cruzek astearteko solasaldian esan zuen bezala, "blogak gutun hutsak baitira". Arrazoi duela uste dut. Askotan ezagunek irakurtzen dituzte soilik, baina beti dago ezezagunen bat hortik zehar.

En castellano

Jaialdiko antolatzaileen esku ez dauden arrazoiak medio, biharko programazioak aldaketa bat izan du. Horrela, hasiera batean iragarritako Ignacio Escolar blogariaren ordez, Juan Cruz idazle eta kazetaria arituko da.

Gogoratu, beraz, maiatzaren 15ean hasiko dela, 19:30etan, Ernest Lluch Kultur Etxeko areto nagusian (sarrera Anoeta Estadioko 7 eta 8 ateen artean dago) Literaktum.

Eguneko gaia, Bizitza dokumentu da. Joseba Iriondoren (erreportaria eta ETBko kazetaria) eta Juan Cruzen arteko mahai-ingurua gertaerak erregistratzeko teknologia berriek duten eraginari eta dokumentazioari buruz. Moderatzaile lanetan Alberto Moyano arituko da.

Hurrengo egunetan jarraipena izango du jaialdiak hiriko kultur etxe ezberdinetan eta Liburutegi Nagusian: Agnes Agboton, Luisa Futoransky, Manuel Vicent, Carlos Aurtenetxe, James Wilkies.

En castellano

Asteazken gauean hasi zen Donostiako Poltsiko Antzerki Jaialdia (pdf lotura), Andaluziako Chirigóticas taldearen emanaldiarekin. Jaialdia hiriko kultur etxeek antolatzen dugu eta ekitaldiak, normalean, auzoetako tabernetan izaten dira. Victoria Eugeniako Klub aretoan egon ziren andaluziarrak asteazkenean eta ostiralean, berriz, Amarako Beartzana jatetxean. Umorea, chirigotak eta antzerkia nahasiz, lau aktoresek aho zapore ona utzi dute hirian.

Bertsolariak aipatu ditut tituluan. Zazpi eskale garaian ez nituen inoiz zuzenean ikusi Igor Elorza, Unai Iturriaga, Josu Zabala eta konpainia. Orain, berriz, Gu ta gutarrak bihurtu dira. Bertsoa oinarri, musika lagun eta tokian tokiko gonbidatuak.

Bete egin zuten Via Fora jatetxea ostegunean. Ez zuten asko behar izan jendearen berotasuna berehala nabaritzeko. Ostiralean ere ikusi nituen Añorgako Antton Aiestaran Kulturgunean. Hemen gehiago kostatu zitzaien jendearekin konektatzea (ez zen taberna bat, garai bateko zine zaharra baizik), baina talde sendoa dago eszenatokian eta ederki kontrolatzen dute zuzenekoaren gorabehera. Amaieran txalo zaparrada jaso zuten hemen ere.

Gutarrak 2.0 dira, gainera. Ederki maneiatzen baitituzte teknologia berriak. Bloglinesi esker jarraitu ahal izan dut nondik nora ibili diren. Igorrek eta Unaik hornitzen dute bloga: kronikak, argazkiak eta youtuben jarritako bideoak.

Duela zenbait aste barre algara franko bota nituen Markinako Uhagon eginiko saioaren bideoa ikusi nuenean. Egun hartako gonbidatua Ander Lipus izan zen. Lipusek, bere aldetik, Larruskaingo Juan Junda gonbidatu zuen.

Hona hemen Markinako bideoa. Intxaurrondoko Txiki tabernan egongo dira maiatzaren 19an.

En castellano

Amara Osinaga Auzo Elkarteak Belaunaldi Arteko Lehen Topaketak antolatu ditu hilabete honetan. Ez da egitasmo originala, baina ezin uka interesgarria denik.

Sarrera

Hasieran uste baino gehiago kostatu da tailerra aurrera eramatea, baina merezi izan du. María José Rubio izan da ideia izan zuena eta José Luis Fernándezekin batera gauzatu du. Bien artean lortu dute jende ezberdina nahastea: Amarako Karmelo Ikastetxea, ACEX-ESKE (Esperientzia geletan ibilitako ikasle ohiak) eta Ernest Lluch Kultur Etxea.

Hiru jardunaldi aurreikusi dira maiatzaren 7, 14 eta 21ean. Bakoitzean ordubeteko bi saio daude. Eta saio bakoitzean 20-25 ikaslek hartuko du parte. Denak Karmelo Ikastetxekoak dira, 8 eta 9 urteko neska-mutilak, Lehen Hezkuntzako 3. eta 4. mailakoak.

Egunero hizlari bat dago: maiatzaren 7an Javier María Sadak “Amarako Historia” jorratu zuen; 14an Juanjo Ozcarizek “Amarako kirola”ren berri emango die eta 21ean, Carmen de las Cuevasek kantu herrikoiak hartuko ditu hizpide.

Hizlariak amaitzerakoan, umeak lau taldetan banatzen dira eta talde bakoitzaren ardura tutore batek (pertsona adindua) hartzen du. Eguneko gaiari buruzko gauza ezberdinak lantzen dituzte denen artean.

José Luisek eskatu zidan lehen eguneko kronika idaztea. Hortxe doa.

Maiatzak 7, 14:30etan

Esandako ordua baino minutu batzuk beranduago agertu ginen auzo elkartearen lokalean Edorta Azpiazu (Udalaren Gizarte Ongizate Sailaren zuzendaria) eta ni neu. José Luisekin batera zeuden bertan Mª Carmen Aldanondo eta Merche De Pedro (ACEX-ESKE). Beranduxeago iritsi ziren beste bi tutore gehiago: Juanjo Ozcariz eta Fernando Ochoa.

Laster azaldu zen ere Javier María Sada, Donostiako kronista. Gainera, María José Rubio eta ezagutzen ez nituen auzo elkartearen kolaboratzaile gehiago. Raúl Pérez kazetaria etorri zen jardueraren berri emateko Irutxuloko Hitzan.

Egile eskubideak: Raúl Pérez eta Irutxuloko Hitza

Arratsaldeko 15:05etan

Aretoan sartu dira 24 neska-mutil (12 eta 12). Beraiekin batera Arantxa Cortés irakaslea. Bi mahai daude. Haurrak eseritzen dira. Denek tokia hartu dutenean, neska bat dago mutilen mahaian. Tokia libratu eta beste mahaira doa. Jarrera honek harritzen nau: jardunaldia belaunaldiartekoa izango da, baina gaztetxoen artean ez dago nahasketarik.

Auzo Elkarteko ordezkarien agur elebidunaren ondoren, Javier Mª Sadak du hitza. 20ren bat erretratu eta argazki erabiliko ditu Amarako historiari buruz aritzeko.

Lehenengo grabatua duela 700 edo 800 urtekoa da. Gero, emakume batzuk ageri dira Ehunurteurrenaren plazan, Amara baserria, Osasun Iturria, ura eramateko arkuak…

Beroiz, hiriko alkate izandakoa eta laster Loiolako Erriberetan kale baten jabe izango dena, izan zen XVII. mendean Urumea ibaia lehortzeko burutazioa izan zuena bertan mahastiak landatzeko.

Javierrek aipatzen du bere belaunaldiko haurrentzat arratsalde osoko txangoa zela Urbieta kaletik Anoeta ingurura hurbiltzea. Urruti zegoela, alegia, gaur egun hogei minututan oinez egiten dena. Perspektiba da kontua.

Errotatxo baserriaz ere aritu da. Gaur egungo ibaiaren erdi-erdian zegoen, Amara Plaza Hotelaren parean. Errotarria laugarren zubiaren inguruan jarrita omen dago, Espai Catalunya Topalekuaren aldamenean.

Amarako zabaltzea 1940 urtean hasi zen. Javierrek moto, auto eta bizikleta lasterketak erakusten ditu. Isilik daude umeak, adi.

Hurrengo diapositiban neska batzuk ageri dira futbolean Sahats Plazan egondako futbol zelaian. Bizitza laburra izan zuen ekipamenduak (1943-1949).

Gaur egungo Donostiaren bista panoramikoarekin amaitzen da Sadaren lana. Gero tutoreekin batera aritu dira. Txalo egin dugu denok eta haurrak badoaz eskolara berriro.

Arratsaldeko 16:05etan

Aintzane Legorburu irakasleak gidatuta etorri dira 4. mailako 21 neska-mutiko. Urtebete zaharragoak dira eta laster antzematen da hori: besteek baino zaratatsuagoak direlako, adibidez. Mahaietan eseri dira eta, kasu honetan, neskak eta mutilak nahastuta hartu dute tokia.

Hauek ere adi jarraitu dute Javierren jarduna, baina galdera piloa bota dute. Arraroa bada ere, galdetzaileak beti mutilak dira. Neskak isilik gelditzen dira, entzuten.

Anoeta Estadiotik 500 metrora gaude. Inork ez du ekarri Realaren elastikorik. Lehen taldeko haur batek bai ekarri duela talde baten kamiseta. Thierry Henry jokalari frantsesarena zekarren soinean.

Sadak nik ezagutzen ez nuen datu bat eman du: 2014an mila urte beteko omen dira Donostiari buruzko lehen aipamen historikotik. Batzuk 1054an kokatzen dute datu hori, baina bertsiorik zabalduena 1014koa dela gehitu du kronistak.

Arratsaldeko 17:00etan

Umeak eta irakaslea agurtu ondoren, kafetxo bat hartzen geratu gara batzuk eta tailerrari buruzko gure inpresioak elkarri kontatzen. Oso ondo atera dira gauzak.

Mahaiak jaso behar dira. 18:00etan dantza klasea dago bertan. Amara ez da gelditzen.

En castellano

Esandakoa ez nuen bete eta ostegunean ez nintzen hurbildu Joseba Gabilondok Koldo Mitxelena Kulturunean eskaini behar zuen hitzaldira. Bruesa Gipuzkoa Basket saskibaloi taldearen partida ikustera igo nintzen Illunbera. Estreinakoz.

Ostiralean, aldiz, txintxo portatu eta Elgetako Espaloiara igo nintzen. Roberto Giobbi mago suitzarraren showa ikusteko parada izan nuen bertan. Gutxitan ikusi ditut zuzenean magoak. Hemen, Euskal Herrian, haurrei begirako saioak dira nagusiki ikusi ditudanak.

Bertako hotel batean hartu genuen ostatu. Berezi samarra, hori bai. Izan ere, goizeko 10:00etan jaiki, jatetxera jaitsi eta ez zegoen inor bertan. Beste taberna batera joan behar gosaltzera.

Espaloian ikusi nuen udaberriko egitaraua eta nire gustuko beste gauza bat behintzat badago: maiatzaren 26an Txuma Murugarrenek eta Julen Gabiriak eskainiko baitute Mathilde maitatzeko moduak. Okerrik ezean, agertzeko asmoa daukat.

Dena dela, eta Bartzelonara bazoazte aste bukaera honetan, hango Euskal Etxean ikusteko aukera izango duzue maiatzaren 11n, 20:00etan. Ekitaldi oparoa antolatu dute Literaldia 07 izeneko guardasolapean.

En castellano

Blogaren aurkezpenean kontatu nuen bezala, Zuzenbidea ikasitakoa naiz. Hamabost urte pasa dira karrera amaitu nuenetik (bide batez, animoak ikasturte honen amaieran azterketen gurutzebidean laster sartuko diren ikasleei). Bizimodua beste zenbait gauza eginez atera dut aurrera eta, beraz, Zuzenbidearekin nuen harreman urria galdu dut jada.

Dena den, ez da asko jakin behar "kutsatuta" egoteak ziurtasun juridikoaren printzipioarekin zer ikusi gutxi duela jakiteko. Kutsadura hitza beste eremu batekoa da. Adibidez, egokiagoa erraustegiari aplikatzeko.

Baina, izar bilakatu nahi duten epaile andana dago gaur egun suelto. Azkena, gauez Pantojaren bila polizia bidali zuena. Eta Sustatuk kontatu bezala, honetan ere euskaldunok badugu zer ikusia.

El País egunkariak argitaratu zuen pasa den asteazkenean Quimi Portet eta Ruper Ordorika musikarien arteko solasaldia. Portet kataluniarrak zera esan omen zuen: "Pantojari ez diote galdetzen zergatik abesten duen gaztelaniaz". Noski. Bera diruduna da eta berari galdetzen diote nondik ateratzen duen dirua, zergak pagatzen ote dituen, etab.

Gauzak dauden bezala, ez nau penatu Zuzenbidearen estratatik barrena ez ibiltzea. Zorionekoa ni.

En castellano

Joan den astean jaso nuen etxean Postmodernitateari buruzko jardunaldien berri emateko Koldo Mitxelena Kulturuneak bidalitako txarteltxoa. Atentzioa deitu zidan Joseba Gabilondo irakaslearen izenak.

Michigango unibertsitatean ari da lanean Joseba. Izena ezaguna egiten zitzaidan, baina ez nuen zergatia gogoratzen. Curriculuma begiratzerakoan, berriz, honekin akordatu naiz:

Liburua ez dut irakurri, baina mamia Diario Vasco egunkariaren garai bateko Zabalik gehigarrian idatzitako artikuluek osatzen dute. Gustura leitu nuen 80. hamarkadaren bukaeran edota 90. hamarkadaren hasieran argitaratutako Kaliforniatik bihotzez gutun sorta. Hasierako esaldia kenduta ez dut beste ezer gogoratzen: oker ez banago, Dear Marijo ziren beti lehenengo berbak. Estimu handitan nituen artikuluak, niretzat urrunekoak ziren kontuak azaltzen baitziren bertan.

Liburua aurkitu eta irakurri beharko dut. Bitartean, maiatzaren 3an eta 4an izango da Gabilondo zuzenean ikusteko eta entzuteko aukera Donostiako KMKn. Ea ostegunean joaterik dudan, ostiralean Elgetako Espaloiara igotzeko asmoa baitaukat.

En castellano

Larunbat arratsaldean ari naiz lerro hauek idazten, nahiz eta apunteak astelehen goizeko data daraman. Eguerdian irakurri dut Gara egunkariaren Mugalari gehigarrian Aritz Galarragak sinatutako bi orrialdeko erreportajea. Gaia: euskaratik itzultzen diren literatur lanek ea inguruan pizten ote duten interesik. Iban Zaldua, Jorge Giménez, Bego Montorio, Gerardo Markuleta idazle, itzultzaile eta editoreak azaltzen ziren kontsultatutakoen artean. Baten bat ahaztu egin zait, baina periodikoa taberna batean leitu dut eta, zoritxarrez, gehigarria ez dago sarean.

Atentzioa deitu dit Hasier Etxeberriak zioena. 2002an argitaratu zuen Alberdaniak bost idazleri eginiko elkarrizketa liburua. Gehienok gogoratuko duzue boskotea: Atxaga, Izagirre, Lertxundi, Saizarbitoria eta Sarrionandia. Liburu hori gazteleraz ere argitaratu zuten.

Honek ez omen zuen oihartzun askorik izan eta euskarazko edizioak baino salmenta urriagoak erdietsi zituen (3-1 Hasierrek dioenez). Etxeberriak ez du ulertzen liburuak Espainiako intelektualen artean edo unibertsitatean (giro akademikoan, laburbilduz) hain interes eskasa piztea.

Egunkariko lerroak irakurtzen nituen bitartean, liburu horren ale bat saltzen saiatu nintzela oroitu naiz. Bi urte atzera egin beharko genuke. Oker ez banago, 2004ko martxoan Espainiako hauteskundeen kanpainan edo kanpainaren atarian.

Madrilen argitaratzen den egunkari bateko kazetari baten deia jaso nuen. Irakurrita zuela nik Sarriri buruz idatzitako hau eta idazlearekin jarri nahi zuela harremanetan.

Agian Sarriren editoreek maiz jasoko dituzte horrelako eskariak, baina niri inork ez zidan inoiz deitu Sarrirekin harremanetan jartzeko ea zer egin behar zuen galdezka.

Sarean Sarriri buruz gauza gutxi zegoela ikusirik, 2001aren bukaeran idazleak 1998ko tregua garaian idatzitako pare bat artikulu jarri nituen gazteleraz, baita iurretarrari buruz Harkaitz Canoren beste artikulu bat ere. Ulertuko duzue, beraz, nire ezustea.

Harridura bentzutu ondoren, Sarrionandiarekin inoiz harremanik eduki gabea nintzela argitu nion. Are gehiago, ez nekiela non zegoen. Editoreengana bidali nuen, baina kazetariak kontaktua zertarako nahi zuen esandakoan, halako batean, Hasierren liburuarekin gogoratu nintzen. Liburu horrekin nahikoa izango zuela esanaz despeditu nuen periodista.

Erosiko ote zuen liburua? Idatziko ote zuen artikulua? Auskalo. Egunkariaren webgunean arakatu dut, baina ez dut ezer aurkitu.

Maiatzaren 1eko eguneratzea. 21:15etan: Norbaitek taperware kolektiboan kopiatu du Mugalarin agertutako "5 escritores en busca de lector" liburuari buruzko erreferentzia.

En castellano