Ziminoa ere kulturgile?

Zenbait berezilarik “kultura” legegintzari eta literaturari lotu beharrean, bestela definitzen dute, eta gero eta maizago entzuten zaie animalien kulturaz mintzo, esate baterako Frans de Waal-i, “Ziminoek tea hartzen dutelarik. Animalien kulturaz” liburuaren egilea. (Frans de Waal, Quand les singes prennent le thé. De la culture animale, Fayard, 2001)

“Sciences Humaines” aldizkarian elkarrizketa bat egin diote (“Les Grands Dossiers des Sciences Humaines”, lehenbiziko alea, 2005ko abendua-2006ko urtarrila-otsaila, 51-52 orr).

De Waal-en ustez, giza zein abere kulturaz mintza gaitezke egiaztatzen dugunean ohiturak edo jakintzak sozialki transmititzen direla, eta ez herentzia genetikoz. Esate baterako, baldin dantzan beste bati begira ikasten badut, neure estiloa nire kabuz garatu beharrean, hori “kultura koreografiko” bat da a fortiori. Gerta liteke beste batzuek gu imitatu eta azkenik taldekide guztiok berdintsu dantzatzea. Eta beste talde batzuek berriz bestela dantzatzea: hor desberdintasun kultural bat izango genuke, gizatiarra.

Baina animalien artean ere berdin gerta liteke eta gertatzen da. Kinji Imanishi biologista eta antropologo japoniarra lehenbizikoa izan zen, berrogeita hamarreko hamarraldian, abere kulturaz idazten. De Waalen iritziz, ez da oso harrigarria nozio hori Ekialdean sortu izana, zeren Mendebaldea batez ere kultura giza endaren pribilegio egiteaz arduratu baita: uste dugu kultura gu gizaki egiten gaituena dela. Horrenbestez, Ekialdetik etorririko ideia horren aurrean erresistentziak ditugu.

Baina Kinji Imanishiren dizipuluek ebidentziak pilatu dituzte. Zehazki, ikusi dute nola Japoniako hegoaldeko uharte txiki bateko ziminoek ikasi duten batata edo patata gozoa uraz garbitzen, jan aurretik. Jokabide hori eme gazte batek hasi zuen. Ondoren, bere hurbilekoek bereganatu eta azkenik uharteko ia tximino guztiengana zabaldu zen.

Gaur egun, frogatutzat jo daiteke zenbait ziminok, esaterako txinpantzeek, hainbat jokabide imitazioz transmititzen dituztela. De Waalek eta bestek ikerketa garrantzitsu bat argitaratu dute berriki (A. Whiten, V. Horner eta F. De Waal, “Conformity to cultural norms of tool use in chimpanzees”, Nature online, 437 zenbakia, 2005-09-29, http:/dx.doi.org/10.1038/nature04047). Garrantzitsua da, zeren espezialista batzuek jarraitzen baitute zalantzan jartzen animaliek benetan elkarrengandik ikasteko ahalmena dutela. Uste dute izan daitekeela ikasketa indibiduala, animalia bakoitzak esperientzia bere aldetik eginez, imitaziorik batere gabe. Kasu horretan, jakina, ezin ez transmisioaz ez kulturaz mintzatu.

Ordea, Frans de Waalek eta bere kideek esperimentuz ukatu dute arrazoibide hori. Txinpantze eme bati erakutsi diote ontzi bat irekitzen, litxarreriak zeuzkana, atetila makila batez bultzatuz. Ondoren, beste eme bati, beste talde batekoa, beste metodo bat irakatsi diote (atetila altxatzea) emaitza berdina ontzi berdinetik erdiesteko. Ondoren, txinpantze biak zein bere taldean berriro kokatu eta ontzi batzuk beren esku utzi dituzte. Eta ohartu dira berehala talde biek ikasi eta bereganatua zutela bakoitzak metodo diferente bat: zeinek bere “ereduarena” hain zuzen.

Txinpantze batzuek beren aldetik zuten metodo alternatiboa aurkitua baina, aldi baten buruan, beren “ereduaren” metodora itzuli ziren. Frans de Waalek “konformismo kultural” izendatu du jarrera hori: txinpantzeek ezagut ditzakete gauzak egiteko hainbat modu, baina nahiago dute beren taldean gehienek erabiltzen dutena.

Aurreneko aldia da, hain argiro erakusten dena teknika berri bat zimino talde batean artifizialki sartu eta kulturaz transmititzen. Era berean, Frans de Waalek egiaztatu du, hirugarren txinpantze talde baten laguntzaz, “eredurik” gabe txinpantzeek ez dutela litxarreriaz beteriko ontzi hori irekitzea lortzen, ahalegin guztiak gorabehera. Egiaztapen horiek guztiek erakusten dute ziminoen artean badirela kultur tradizioak.

Eta horrek guztiak kulturaz genuen ikuspuntua aldatu digu. Kultura ez da gizakiaren pribilegio, nahiz askok kontrakoa aldarrikatzen jarraitu. Kultura batez jabetzea esentziala izan liteke animaliarentzat: gatibutasunean hezitako txinpantzea ez da gai naturara itzultzeko. Ez ditu mehatxatzen duten arriskuak ezagutzen, ez daki jaten, ez bere burua babesten, ez ditu ezagutzen sendabelarrak, bere generokideek hartzen dituztenak eri sentitzen direlarik. Naturan biziraun ahal izateko ikasketak falta zaizkio. Espezie adimentsu askotan, trebetasun horietaz imitazioz jabetzen dira, bizirautea kulturaz jasoriko ezagutzetan oinarritzen da. Jakina, giza kultura konplexuagoa da, eta tresna sinbolikoak erabiltzen ditu, animaliek ez bezala. Baina, Frans de Waalen iritzirako, kultura ez da “gizakiaren bereizgarria”.

Bestalde, kultura dioenak dibertsitatea suposatzen du, eta aniztasun hori begien bistakoa da txinpantzeen artean. Naturan, txinpantzeen taldeek hain tradizio desberdinak dituzte ezen berezilariek, bideo bat begiratze hutsaz, identifika baitezakete bideoa egin den ingurua, kontuan hartu behar izan gabe landaretza edota ziminoen itxura fisikoa, baizik soilik txinpantzeen jokabidea, inguru batetik bestera aldatzen baita. Zenbait taldek intxaurrak harri batez hausteko ohitura dute, beste zenbaitek ez. Zenbait taldek keinu multzo bat darabilte bestek inoiz erabiltzen ez dutena. Desberdintasun horiek egoera naturalean bezalaxe ageri dira gatibutasunean ere. De Waal “Primatologiaren Gune Nazionala”ren zuzendaria da, Emory Unibertsitatean, Atlantan, AEBetan, eta bertan badute txinpantze talde bat, kideek eskua elkarri ematen diotena zorriak eta arkakusoak kendu bitartean, eta bakarrak dira hori egiten.

Horrek guztiak aldatu egin du orain arteko ikuspuntua hizkuntzaren zereginaz eta kultura sinbolikoarenaz hominizazio prozesuan. De Waalen esanetan, hizkuntzaren jabetza eta sinboloen erabilera arazo arras desberdinak dira. Egia da gizakiarengan gaitasun horiek kulturari lotuak daudela: hizkuntzak kultura transmititzeko balio du eta sinboloak praktika kulturalen oinarri dira. Baina transmisio kulturalaren fenomenoa ziur aski askoz ere antzinagokoa da hizkuntza baino. Hizkuntza ez da ezinbestekoa imitaziozko ikasketarako eta ez da talde-tradizioak izateko baldintza. Beraz, Frans de Waalek dioenez, hizkuntzaren jatorriaren arazoa eta bere bilakaerarena, kulturaren arazotik bereizi behar da. Nahiz gure espeziean bi fenomenoak estuki lotuak izan.