Markos Zapiain

Aita hil zitzaigunean, ospitalean, azken hatsa eman bezain laster senide batek gelako airea eskuz seinalatu, eta esan zuen: “hementxe egongo da orain”. Eta beste batek: “ireki leihoa, gora joatea erraztu behar diogu”. Nik ezin izan dut horrelakorik sinetsi. Uste dut hiltzen zarenean gorputza, arima eta beste guztia doala zulora edo kontainerrera. Eta erabaki eskuzabala haurrideei begira ez da badaezpada ere zeure gorpuzkinak ehortzirik gordetzea, denboren amaierako gorputzen piztueraren itxaropen gutxi-asko lausoak bultzatuta, baizik eta aprobetxagarriak liratekeen zeure organoak ematea.

Edozein gisaz, hainbat sinesmen erlijioso egoistak eta estrabaganteak iruditzen zaizkidan arren, edota ulergaitzak, hala ere, ezinegona eta beldurra uxatzen laguntzen badute, zoritxarra lasaiago eramaten, edota poza erakartzen, orduan zorionak eta gora bihotzak. Egoitza ugari baititu laikotasunaren etxeak. Ondo begitantzen ez zaidana da sinesmen horiek jendartean ezarri nahi izatea, badaude-eta partekatzen ez dituzten hiritarrak. Errespetua merezi dugu agnostikoek eta ateoek ere.   

Printzipio orokorra da hori. Baina gero, eguneroko bizitzan, onartu beharra dago eztabaida sutsu bezain aberrante eta barregarriak bideratzea dela sinesmenaren onuretako bat, kontsolamenduarekin eta erruki eskuzabalarekin batera. Eta hor bai, poxelu eta min egiten diote elkarri fededunek eta fedegabeek.

Espektakulu globalaren osagai garrantzitsua dira Aste Santuko prozesioei lotutako ika-mikak —magufoak ote diren kristauak—, Santa Teresa Jesusenaren eskeletoaren erakusketa makabroak piztu dituenak… Hain zuzen, azken horrek ez al du berriro adierazten ondo ez dabilen zerbait dagoela kristautasunaren oinarrian? Heriotza maite duen jende mordoa erakarri du, kristautasunak hasieratik erakutsi duen ukitu tanatofiloak. Astero ikusten zuten Mel Gibsonen La pasión de Cristo gure izebaren komentuan. Christopher Hitchens fidagarriaren iritziz, kristau gay sadomadoz osaturiko merkatu zabalaren bila ibili zen Gibson antisemita, eta asmatu zuen.

Behin batean, Calahorran, elizaren ondoko plazatxoan eserita geundela, ilunabarrean, soineko arrosa estrainio bat zeraman andre bat agertu zen, 70 urte ingurukoa, Poltergeisteko mediumaren oso antzekoa. Venid, venid, que os enseño la iglesia, que tengo las llaves. Elizan sartu, eta Jesu Kristo gurutziltzatu batengana hurbildu gintuen, dena odol eta tristura. Orduan, eskua hartu zidan, Jesusen zaurietara eraman, eta bat-banaka ukiarazi zizkidan, haren eskua nirearen gainean gidari, eta “mira, fíjate qué heridas más estupendas” esan zidan.  

Oso zaila da erlijioa zehazki definitzea. Mutur bi dauzkagu hemen, Kanten antinomia gisa erabil ditzakegunak:

1-GUZTIA ERLIJIO

Autore batzuentzat ia guztia da erlijio, edo erlijiotik dator. Susmo hori Hegelek eta Nietzschek zabaldu zuten; Nietzschek Frantziako Iraultzan, sozialismoan, anarkismoan, giza eskubideetan, zientzian, gramatikan, eta abar, erlijioa ikusten baitzuen, erlijioaren metamorfosiak, erlijio izateari uzten ez ziotenak.  

Yuval Harariren ustez, orobat, erlijioa ez da soilik normalean erlijiotzat jotzen duguna, baizik halaber liberalismoa, giza eskubideak, komunismoa, algoritmoak.

Joxe Azurmendik ere edonon ikusten du erlijioa: zalantzan jartzen du gure inguruko politika benetan profanoa ote den; uste duenez, “laizismoa, gaur askotan suposatu ohi den bezala gutxienez, Estatuaren eta politikaren teologia kamuflatu batean egoten da oinarritua”. Joko Olinpikoei ere, edo Chirac presidentearen haserreari futbol partida batean himno frantsesa jo eta jendeak txistu eta oihu egiten diolarik, kutsu erlijiosoa sumatzen die. Ez du ulertzen zergatik jotzen den erlijiosotzat eskola frankistan gurutzea jarri beharra, eta ez gaur egun udaletan bandera espainola eta erregearen irudia derrigorrez jarri beharra. Ministroek eta epaileek Estatuari egin behar dioten zina ere erlijiosoa zaio. Uste dut Azurmendik serie hau ere zeharo erlijioso ikusiko lukeela: misiolaria, laikotasunaren berri ona zabaltzen.

2-EZ DAGO ERLIJIORIK

Beste muturrean, Peter Sloterdijk dugu, Rajneesh edo Oshoren eraginpean: ez dago erlijiorik. Hori erakusteko, “Zientziologia” erlijio berria nola sortu den azaldu du. Zientzia fikzioa idazten zuen amerikano batek niaren teknologia batzuk proposatu eta erlijiotzat hartua izan da azkenean. Alderantziz, Joko Olinpiko berrien asmatzaileak erlijio berri bat nahi zuen, Greziako Joko Olinpikoak erlijiosoak baitziren, baina ez du lortu. Erlijio izan nahi ez zuena erlijiotzat hartzen da, eta erlijio izan nahi zuenari edozein kutsu erlijioso kendu zaio. Beraz, zorrozki hitz egitera, ez dago erlijioa zer den zehazterik.

ERLIJIOAREN DEFINIZIO POSIBLE BAT

Ez da harritzekoa erlijioari dagokionez definizio bakar bat adostetik hain urruti egotea: Nietzsche, Durkheim, Mircea Eliade... adituak ez datoz bat. Askok diote budismoa ez dela erlijio bat, ez baitu Jainko transzendenterik. Gizaki bat da beneratzen dena, Buda Sakiamuni, taoismoan Lao Tzu, konfuzianismoan Konfuzio. Gizakiak dira, ez dago transzendentziarik. Are, badira erlijio ateoak ere, hala nola jainismoa, Indian bost bat milioi lagunek praktikatua. Besteak beste, Kundakunda filosofo jainista handiaren obratik ondorioztatu dute adituek erlijio ateoa dela.

Idazki-serie honetan “erlijio” esatean Nietzsche, Durkheim, Comte-Sponvilleren definizioen araberako zerbait izango dut gogoan: giza talde batek partekatzen duen sinesmen multzo bat, haraindikoari garrantzi handiagoa ematen diona honaindikoari baino, beste munduari mundu honi baino, arimari gorputzari baino. Erlijioak elkartzen duen taldeak errituen bidez dakartza bizitza errealera sinesmen horiek.

Nietzschek uste du ametsa erabakigarria izan zela beste munduaren eta arimaren ideien sorreran. Badoa ibilian erdi zimino erdi gizakiek osaturiko talde nomada, eta kide bat hiltzen da. Taldekideek gorputza usteltzen ikusten dute. Handik aste betera, taldekide baten ametsean agertzen da, hizketan, bizirik. Ondorioa: “hildakoa beste mundu batean dago; gorputz materiala usteldu den arren, bere izpiritua bizirik dago han, haraindian”.

Arazo franko dago erlijioa zer ote den definitzeko orduan; baina baita “erlijio” hitzaren etimologia adosteko orduan ere. Adituak ez daude ados. Bi dira nagusitu diren proposamenak.

Dirudienez, sinestunek joera dute “erlijio” "religare"tik eratortzeko. Tertulianok lotu zituen aurrenekoz "religio" eta "religare". Berriro lotu, bildu, esan nahi du. Fededunak komunitate batean biltzen baititu sinesmenak, horizontalki, eta gainera Jainkoari ere lotzen dizkio, bertikalki.

Hain zuzen, Tertulianorena da "credo quia absurdum" edota "credo quia ineptum" erranairu ospetsua: kristau dogmak, zenbat eta absurdo edo ergelagoak, orduan eta sutsuago aldeztu behar ditugu. Montaignek, Unamunok eta Chestertonek sinpatiaz ikusi zuten. Montaignek zioen katolikoa zela inguru hauetan jaio zelako. Persian jaio izan balitz, musulmana litzateke, berdin-berdin. Egia katolikoak eta egia musulmanak berdintsu balio dute (eta interprete askok irakurri dute lerro artean: deus gutxi dute balio).  Unamuno: kristau dogmek ez dute ez hanka ez bururik; hala ere, sinesten dut. Edo Chestertonek, Londresen eliza katoliko batean meza eta sermoi izugarri aspergarri eta txarra entzun ondoren: hain inutilak izanik apaizak, fede katolikoak bi mila urtez iraun baldin badu, orduan egiazkoa behar du izan. Eta anglikanismotik katolikotasunera igaro zen.  

Dena den, filologoek nahiago dute Zizeronek proposaturiko etimologia: “relegere”tik letorke “erlijio”, benerazio arretatsu bat adieraziko luke sinesten den horrengana, eta baita berrirakurtzea ere, testu sakratuak behin eta berriz irakurri behar baitira behar bezala barneratu arte.

André Comte-Sponvilleri erosoagoa zaio erlijioei buruz hitz egitea Jainkoari buruz baino. Jainkoa, definizioz, gu baino gehiago da, gainditzen gaitu. Erlijioek ez. Gizatiarrak dira, gizatiarregiak. Gizatiarrak direnez, eskura dauzkagu, ezagut eta kritika ditzakegu, Jainkoa ez bezala.

Transzendentea da Jainkoa. Aldiz, erlijioak historiaren, gizartearen eta munduaren parte dira, immanenteak baitira.

Perfektua da gainera Jainkoa. Are, Karlos Linazasorok dioenez, "Jainkoari tope gustatzen zaio musika euskalduna". Kontrara, erlijioak ez dira perfektuak, eta horregatik dute nahiago aingeruen musika.

Jainkoaren existentzia zalantzazkoa da. Erlijioena ez da. Erlijioei buruz sortzen diren auziak gutxiago dira ontologikoak soziologikoak edo existentzialak baino: kontua ez da erlijioak ba ote diren jakitea (batzuetan, dio Comte-Sponvillek, existentzia intentsoegia dute), baizik eta zer diren, eta erlijiorik gabe benetan ondo bizi gaitezkeen. Azken arazo horixe da Comteri bereziki axola zaiona, eta uste du baietz, erlijioak bazterturik ere zentzuz beteriko bizitza sortu dezakegula, errukian eta elkartasunean oinarritutako bizimoduak ez duela erlijioaren beharrik, eta primeran bizi gaitezkeela erlijio barik.

Bai LOE legearekin, 2006an, PSOE gobernuan zela, eta bai 2020an, PSOE-Podemos gobernuaren ekimenez, derrigorrezkoa izan da Batxilergoan Erlijio ikasgaia eskaintzea. Lehen Hezkuntzan eta DBHn derrigorrezkoa izan da beti, halaxe jarraitzen du. Erlijio irakasgaiak, gainera, eragina du batez besteko notan, Erlijioren alternatibak ez bezala, adibidez Balio Etikoak.

Badabiltza hor auskalo nondik datozen presio arraroak, Internet miatu arren behin eta berriro mozorrotu eta ihes egiten didatenak. Zergatik ez dute Felipe Gonzalezek, Zapaterok edo Pedro Sanchezek konkordatu frankista bertan behera utzi? Nietzschek ondo erakutsi zuen kristauek, sozialistek eta komunistek antzeko azpiegitura ideologikoa dutela: berdintasuna helburu, eta oraindik ez dagoenak ematea zentzua orain dugunari. Kirrinkarik batere gabe ibili zen Javier Madrazo komunista Ibarretxeren gobernuan. Alvarez Solisek komunista katoliko definitzen zuen bere burua, beste askok bezala.

Gero eta hobeak dira Espainiaren eta Vatikanoaren arteko harremanak. Azken bisitaldian, berrogei minutuz mintzatu zen Frantzisko aita sainduarekin Yolanda Diaz, erabatekoa izan zen sintonia. Isabel Zelaa —EAEko Hezkuntza Kontseilari izana Patxi Lopezen gobernuan, eta Hezkuntza Ministro Pedro Sanchezenean— ordu erdiz bildu zen Frantziskorekin, eta, ABC-k kontatu zuenez, nabarmen hunkitu zuen aita sainduaren hurbiltasunak: ahotsa dardarka, erdi negarrez, fan nerabeek rock idoloen aurrean izaten dituzten emozio epileptikoak... Opari bi egin zizkion Zelaak Bergogliori:

El primer regalo era muy personal, un rosario de la Cartuja de Burgos que perteneció a la cuñada de la ex vicepresidenta, fallecida hace unos meses. Francisco lo ha tomado en las manos muy agradecido.

El segundo era un pequeño busto de San Ignacio, que pertenece a una serie limitada, y que envía una comunidad jesuita del País Vasco. «Yo me he educado en un centro de los jesuitas vascos», le confió orgullosa la embajadora al Papa.

Gaur egun, Karmeldar Oinutsak eta Karmeldar Oinetakodunak baino sakonkiago emozionatzen ditu aita sainduak sozialistak. Isabel Zelaa da orain Espainiaren enbaxadore Vatikanoan.    

Hain zuzen, paradoxikoa izatera heltzen den anbiguotasun zabal horixe da PSOEren dohainik ederrena: txit inklusiboa da, eta zirkunstantzien arabera konpontzen da ondo edo gaizki berdin Bildurekin, Cuidadanosekin edota Juntsekin, Jainkoaren bideak bezain printzipioetatik aldenduak izaten baitira sozialistenak ere. 

Halatan, asko dira argitzeke uzten dizkiguten enigmak: palestinarren alde Europako gobernubururik ausartena izaten ari den Pedro Sanchezek, zergatik abandonatu zituen sahararrak interes ziztrin batzuen truke? Zer da ez dakiguna?

Bestelako eremu batean: zer gertatu zen azkeneko Goya sarietan? Hasieran, “El 49”k irabazi zuela esan zuten. Handik pixka batera, “El 49” eta “La infiltrada”, saria erdibana. Haatik, bakoitia zen boto-emaileen kopurua; milatik gorakoa, gainera: aski zaila, beraz, berdinketa hori berez gertatzea. Bestalde, txurro hutsa duzu “La infiltrada”, film gisa ere.

“El 49”n ez dira ondo gelditzen Espainia eta guardia zibila. Aukera ona ematen zuen “La infiltrada”k hori apur bat konpentsatzeko, nahiz eta iruzurra nabarmena izan. Zer gertatu zen denbora-tarte erabakigarri horretan? Bozketaren emaitza aldarazteko, nork deitu zion nori? Kultura ministroak Zine Akademiako zuzendariari? Pedro Sanchezek Alfredo Landari? Chat GPT, DeepSeek, Claude: ez ei dakite.

Baten batek egia konta lezake noizbait, baina ez liokete sinetsiko, edo ez liokete jaramonik egingo. Bestela, sinetsi ez sinetsi, egia hori soilik errepikatuko dute hurrengo hauteskundeetan boto batzuk eskuratzeko lagungarritzat joko dutenek. Ia inori ez zaio axolako egia denetz, eta informazioen, garrasien eta irainen uholdeak egia ezagutu nahi luketenak itoko ditu.

2017 hartan, inoiz baino ozenago aldarrikatzen zuen Hezkuntza Sailak ikastetxeen autonomia sendotu beharra. Olatu hori profitaturik, klaustroari proposatu genion batxilergoan Erlijio ez eskaintzea. Dena den, ikastetxeetan ez du klaustroak azken hitza, Eskola Kontseiluak baizik: irakasleen ordezkariez gain, Eskola Kontseilua ikasleen, atezainen, administrarien, gurasoen, garbitzaileen eta udalaren ordezkariek ere osatzen dute.

Gure asmoa zen klaustroaren erabakia ondoren Eskola Kontseilura eramatea, bertan bozkatzeko. Hirurogei irakasle inguru ginen klaustroan, eta guztiok egin genuen Erlijio batxilergotik kentzearen alde, batek izan ezik. Klaustroa amaitu ostean, norbaitek klaustroaren erabakia hezkuntza delegaritzari filtratu zion. Hurrengo egunean, ikuskaria eta Erlijio irakasleen gotzaindegiko arduraduna etorri zitzaizkigun, bozketa hori aktatik ezabatzeko exijituz. Horrela trabatu zuten eztabaidagaiaren Eskola Kontseilurako bidea. Horrelaxe zapuztu zuten ikastetxeak modu autonomo samarrean ondorio errealak ekar zitzakeen erabaki bat hartzeko lehenbiziko aukera. Gure gaineko botereak eragotzi zigun.

Francok eta Vatikanoak adostutako konkordatua indarrean dago XXI. mendeko lehenbiziko hamarraldi hauetan, izenpetu eta 50 urte igarota. Boterea erabiltzeko eliza katolikoak oraindik darabilen larderia hori da saltsa handitan ez sartzeko joera duen jendea ere laikotasunaren aldeko militantziara bultzatzen duena. Sumingarria baita gainera nola estaltzen duen egitezko larderia hori mintza-molde biktimista batez. 

Bozketa eta erabakia aktatik ezabatu behar izan genituen. Muntazko irakaspena barneratu genuen orduan: autonomia eta demokrazia benetan gauzatu nahi izanez gero, eraginkorragoa da batzuetan trikimailua eta pikareska, hautuak argi eta aurpegia emanez egitea baino. Jazoera haietan, geuk eman genituen aurrerapauso demokratikoak, eta hezkuntza sailaren eta gotzaindegiaren portaera izan zen antidemokratikoa. Berez, demokratak bezain jatorrak dira ikuskaria zein Erlijio irakasleen arduraduna; haatik, inertzia antidemokratikoetan zeuden harrapatuta, eta, dirudienez, askatzen zailak dira korapilo horiek.

François Furet historialariak zioen XX. mendeko gertaerarik garrantzitsuena izan zela elizak azkenik demokraziaren hastapenak nola edo hala onartzea. Hori bai, geldika-geldika; eta asko kostata. Botere poxi bat berreskuratu dutela sumatu orduko botatzen dituzte oraindik atzaparkada autoritarioak, Espainian nabarmen. Historiak naturala dela erakutsi duen joera gogor hori eragozteko behar da laikotasuna. Agintariek laikotasuna serioski ezartzen ez duten herrietan —gurean, kasu—, pikareska ere baliatu behar izaten dute demokratek, hiritarren arteko berdintasuna xede. Baina ez da komeni jendaurrean aipatzea zelan darabiltzaten demokraziaren heroiek pikareskaren irakaspenak, ezagutuak izateak eraginkortasuna makalduko bailieke.   

Zaila da Hegelen testua eskuratzea: jatorrizkoa, alemanen erru-sentimenduagatik agian, Israelen kritika apalena egunkarietatik ezabatzeraino heltzen baita, gaur egun ere. Frantsesezko itzulpena, gero eta ahulagoa duelako Vrin argitaletxeak banaketa.

Gaztelaniazkoa, Joxe Mari Ripaldak egina, eta Escritos de juventud bilduman jasoa, aspaldi argitaratu zuen Fondo de Cultura Económicak, eta agortuta dago. Nik banuen 80ko hamarraldian erositako ale bat, baina, kasualitatea, zuriz dakartza “Kristautasunaren izpiritua eta haren patua” idazkiko hainbat orrialde bikoiti. Interneten ere ahalegindu nintzen erosten, baina kale.

Azkenik, Bilboko “Laurak” liburudendako arduradun Mikel Antóni esker lortu dut.

Horregatik uste dut ia beste inork baino gehiago merezi dituela Mikelek 150. Salmoaren alabantzak.

Aleluia! Gora Mikel!

Goretsazue Mikel, Laurak liburudendako bere santutegian,

goretsi bere zeru-sabai tinkoan.

Goretsazue bere egite ahaltsuengatik,

goretsi bere neurrigabeko handitasunagatik.

Goretsazue adar-soinuz,

goretsi harpa eta zitaraz.

Goretsazue danbolin eta dantzaz,

goretsi hari-soinuz eta txirulaz.

Goretsazue txilin ozenez,

goretsi txilin durunditsuz.

Gorets beza Mikel arnasadun orok!

Aleluia! Gora Mikel!

Askotarikoak dira ikastetxeak eta irakasleak, eta aldakorrak, baina patroi orokor batzuei buruz mintzatzeak ez dirudi zentzugabea. Jendea nortasunaren arabera sailkatzen dugun bezala, badago halaber irakasleak taldekatzea: lasaiak, lotiak, Real Madrilen zaleak, santuak, kaskagogorrak, belarriprestak, konstituzionalistak, arraroak, piperrak, lotsatiak, eskuzabalak, barnerakoiak, kanporakoiak, ausartak, koldarrak, indartsuak, ahulak, sadikoak, masokistak, zorrotzak, itxiak, irekiak, estuak, isilak, berritsuak. Noski, etengabekoak izaten dira gurutzaketak eta bilakaerak. Kasurako, ohikoa da jende berez isila berritsu bihurtzea irakasle lanetan hasi orduko.

Eztabaidagarriagoa da ziur aski hurrengo ideia hau: ematen duzun ikasgaiak mundu-ikuskera eta nortasuna moldatzen dizkizu, neurri batean bederen. Adibidez, Historiakoek dena dakite. Biologiakoek ez dute Etikan sinesten: instintuek goitik behera erabakitzen dutela giza jokabidea uste dute, eta susmagarria zaie egoismo naturala itxuraz baztertzen edo gainditzen duen portaera etikoa: egoismo maltzurrago baten mozorro gisa ikusten dute.

Filosofiakook, berriz, irakaskuntzaren kalitatearen aldeko betebehar etikotzat dugu formakuntzei muzin egitea, irakurtzeko denbora kentzen baitigute, eta zenbat eta gehiago irakurri orduan eta hobeto mintzatzen gara ikasleen aurrean. Bestalde, hobeto daramatzagu bizitzak ematen dituen zartakoak, batez ere urtea joan urtea jin estoikoengan, Epikurorengan eta eszeptikoengan jarri badugu azpimarra. Orobat, lasaiago ibiltzen gara irakaskuntzako krisialdietan, barneratuagoa izaten baitugu desatxikimenduaren doktrina, bigarren azala balitzaigu bezala, hainbeste bider irakatsi dugu-eta.

Horregatik egin zitzaidan hain deigarria lanegun arrunt batean nire mintegikide normalean patxadatsua bere onetik irtenda aurkitzea. Filosofiaren Historia irakasten zuen, selektibitatean sartzen den ikasgaia. Halako batean, baja hartu behar izan zuen. Eta Erlijioko bat jarri zioten ordezko, ideiarik ere ez zuen arren filosofiaz, ezta San Agustini eta Santo Tomasi buruz ere. Ezin zutela deus ere egin esan ziguten hezkuntza sailean. Sumindurik eta garrasika ikusi nuen korridoretik. Pirronen printzipioak aplikatzeko aholkatu nion, epojé eta adiaforia, indiferentzia filosofiko sakona, baina antzarak ferratzera bidali ninduen.

Oroitzen naiz behin batean Erlijiokoak ezin zuela ordutegia Bermeoko orduekin bakarrik bete, eta Gernika eta Lekeitioko ikastetxeetako orduekin osatu behar izan zuen. Allokoa zen, eta behin baino gehiagotan entzun nion marmarka “Lerín, Lerín, altas peñas, gente vil". Ordu arte, Gotzaindegiak dietak ordaintzen zizkien halako kasuetan Erlijioko irakasleei. Baina alloarrari ukatu egin zioten. Protesta egin zuen Gotzaindegian irakasle bizardunak, eta harrituta utzi zuen eman zioten erantzunak: “Tranquilo, hijo, lo entenderás desde la fe”.  

Akuilu ugari ditu Gazako sarraskiak. Hona hemen pare bat: Netanyahuk espetxea saihestu du; eta aurrerapauso ikusgarria eman du Biblian aipatutako Israel Handia edo Agindutako Lurraldea berrezartze aldera. Orain dela 3000 urteko David Erregearen erresumaren mugen baitako Israel palestinarrez hustu, juduz birpopulatu, eta estatu judua finkatzea da Netanyahuren helburu teologiko-politikoa. Ekonomiak baino askoz ere munta handiagoa du aurreiritzi erlijiosoak Gazako holokaustoaren bultzatzaile gisa.

Hegelen esanetan, Abrahamen Jainkoa erro-errotik zen beste Jainkoak ez bezalakoa. Egia da bere Jainko nazionala gurtzen duen edozein herri bakartzen duela fedeak: Batasuna zatitzen baitu, eta beste guztiak baztertu egiten ditu berari dagokion zatitik. Hala ere, judaismoak ez bezala, grekoek edo erromatarrek onartu egiten zuten beste zatien existentzia; ez zuten esklusibotasunik aldarrikatzen fede kontuetan, ez zituzten besteak oro egozten zinezko sinesmena omen zenetik. Aitzitik, eskubide berdinak aitortzen zizkieten, eta Jainkotzat onartzen zituzten besteen Jainkoak ere. Aldiz, Abrahamen eta bere ondorengoen Jainko jeloskorrak deiadar ezin zatarrago hauxe errepikatu zuen: bera dela benetako Jainko bakarra, eta bere nazioa dela egiazko Jainko bakarrean sinesten duen herri bakarra.

Paragrafo ikaragarri batez amaitu zuen Hegelek “Judaismoaren izpiritua eta haren patua”: herri juduaren tragedia ez da tragedia grekoa, ezin du ez beldurrik ez errukirik sortu, beldurra eta errukia gizaki zintzo baten nahitaezko erorikoak eragiten baititu, zoriak aginduriko hanka-sartzeak; aitzitik, herri juduaren tragediak ezin du eragin higuin izutua eta mespretxua baizik (Hegel: “Abseuch”; Joxe Mari Ripalda: “horror”; Olivier Depré: “dégoût”). Hegelen iritziz, Macbethena da herri juduaren patua: bere jainkoek abandonatu egin zuten, eta bere fedean bertan izan zen Macbeth puskatua eta birrindua.

Auschwitz baino 250 urte lehenago idatzi zuen Hegelek hori. Milioika fededuni zaio erlijioa kontsolamendu, baina ez dago zertan ifrentzua disimulatzen ibili beharrik. Ateoa da Luc Ferry, baina fededunekin ondo konpontzeko nahiak testuen zentzua desitxuratzera darama batzuetan.

Horrela, berdintzen ditu Jesu Kristoren “maita ezazue elkar nik maite izan zaituztedan bezala”, edozein gizakiri zuzendua, eta mila urte lehenago idatzitako Lebitarrena liburuko “maita ezazue lagun hurkoa zeuen burua bezala”; eta ezkutatu egiten du azken honek ez duela balio juduentzako baino, herkideentzako. Halaxe nabarmentzen du Jainkoak berak aurreko esaldian.

Halaber, Ferryk dio Hegelen testua ez dela antisemita: judaismoaren kritika duela xede, eta ez juduen aurkako joera xaxatzea. Ez dakit ba. Esaldi askok iraintzen dituzte pertsona juduen eta herri juduaren portaera historikoak. Nire ustez, juduen erlijioaren kritikan baino gehiago, juduen aurkako kristauen obsesiboan kokatzen da “Kristautasunaren izpiritua eta haren patua”, zeinaren lehenbiziko zatia baita “Judaismoaren izpiritua eta haren patua”.

Gauzak behar bezala ulertzeko, alta, zenbat eta karta gehiago mahai gainean agerian, hobeto: errazago ikusiko dugu horrela Pentateukoko hamaika esaldi erabil ditzakeela Netanyahuk masakrearen alde, baina beste horrenbeste direla bere jokabide kriminala zigortuko luketen esaldiak, edozer eta  kontrakoa aldarrikatu baitute gure inguruko monoteismoetako liburu sakratuek.

Hegelen esanetan, munduak eta jende orok eragiten zion mespretxua zuen Abrahamek bere ideal jainkozkoaren sustrai eta elikagai. Bere burua mundu eta jende errealarengandik etengabe bereizteak eman zion Abrahami bere gogoak sortutako Jainkoa sendotzeko bazka eta Jainko horren mendean bizitzeko bultzada, fede-molde ikaragarri hauxe piztu eta garatu arte: nirea da zinezko Jainko bakarra, eta nire herria da benetako Jainko bakar horrek aukeratutako bakarra. Etsaiak dira gainerako herriak, gezurrean nahasirik bizi dira.  

Berea baino indartsuagoak ziren herrietan —hala nola Egipto edo Gerar— erregeek konfiantzaz tratatu zutelarik, orduan Abrahamek, fidagaitz, trikimailuak eta itxurakeria erabili zituen, abantailak lortzeko. Koldarki jokatu zuten juduek Egipton. Egiptoarren aurkako borroka zuzenari ekin beharrean, Jainkoari bidalarazi zizkioten plagak eta izurriak. Aurrez aurrekorik ez, beti zeharka eta bitartekarien atzean ezkutaturik. Penagarri jokatu zuten Egiptotik alde egitearen bezperan ere: mailegua eskatu zieten egiptoarrei, jakinik ez zietela sekula itzuliko. Era miserablean erantzun zioten eskuzabaltasunari.

Ostera, boteretsu sentitu ziren aldietan, errukirik gabe gobernatu zuten juduek, indarkeria gordina baliaturik, tiraniarik gogor, amorratu eta suntsitzaileena erabiliz bizitza ororen aurka, heriotzaren gainean baizik ezin baitziren batasun gisa eratu. Esaterako, abominazio sataniko batez mendekatu zuten Jakoben semeek arrebaren aurkako laidoa, sikemdarrek ontasun eredugarriz erreparatu nahi izan zuten arren.

Zailtasunik sortzen ez zioten herriekin harreman juridikoetara mugatzen zen Abraham, zuhurtzia kalkulatzailez, defentsako jarreran. Behar zuena erosten zuen; ez zuen inola ere onartu Efronek eskuzabaltasunez oparitu zion Sararen hilobirako lurra. Horrela saihestu zuen berdin bati esker ona adierazi behar izatea. Gisa berean, ez zion semeari Kanaango maitearekin ezkontzen utzi; aitzitik, emaztea bere ahaideen artean bilarazi zion, urruti bizi ziren arren.

Abrahamek ezin zuen ezer maitatu, eta ez zuen maitatu nahi. Urduri jartzen zuen maitasunak, guztitik nahi baitzuen aldendu. Zama eta eragozpen bihurtzen zitzaion berehala edozein izaki errealenganako maitasuna. Seme Isaac zen maita zezakeen bakarra —oinordetza ziurta ziezaiokeen heinean—, eta ezinegon handia eragin zion Abrahami maitasun horrek. Halatan, maitasun hori ere suntsitu nahi izatera heldu zen, semeari bere eskuez lepoa ebakitzeko prest egotera. Semea hiltzeko gai ez izateraino ez zela iritsi egiaztatzeak baretu zuen azkenik Abraham, semearenganako maitasunetik ere libre gelditu baitzen horrela.