ANA ETA MINTXO

Trenean

Errumaniatik itzuleran, egun batzuk Itsas Beltzean egin ondoren, etxera bidean, Sofia dugu azken txanpako geldiunea.

Emakume bat aurkitu dugu erreserbak eginda genituen jarlekuetako departamenduan. Bidaia-kide  bakarra izan dugu bera, besterik ez baita agertu, ezohikoa Bulgariako tren hauetan behintzat, beti baitatoz bidaiariz gainezka, zaila delarik eserleku bat aurkitzea aurrez erreserbarik egin ez bada. Ana du izena emakumeak, eta, hain zuzen, gazteleraz daki. Ezohikoa hori ere, Kuban lanean egondako familia bat ezik ez baitugu gazteleraz dakien beste inor aurkitu Bulgarian egin ditugun 7 egunetan.

Lo guti egin dugu bidaian, baina hitz asko. Berba-lapikoa da gure Ana. Ziurtasun osoz hitz egiten du. Oso jantzia du burua. Alderdiko emakumea behar du izan. Bera da Bulgaria, Gobernua ere bera da. Bulgaria eta Gobernuaren apologia da beti gure galderei erantzuna;  Mintxoren  etxean gertatu zitzaiguna bera gertatu zaigu berarekin, ez da posible dotrina ofizialetik kanpo ezer jakiterik: dena dago ondo, dena doa eroso, herria pozik bizi da.

Errumaniara bidean, Bulgariara heldu gineneko lehen gaua datorkit gogora. Kuban egondako familia baten etxea zen. Aita familia osoarekin joan zen tekniko gisa Kubara; gaztetxoenek ezik, denek egiten zuten gaztelaniaz, kubatar kutsuz; Alderdi Komunistako kide ziren aita-semeak. Mintxo deitzen genion semeari, beraren izena ahoskatzeko zailtasunengatik gure artean sortutako izenordea. Kuban egondako bizkaitar lagun baten bitartez egin genuen lehen harremana Mintxorekin, harengandik sortu baitzen bulgariar familiarekin harremana.  Egia zor,  ezin adeitsuago portatu zitzaigun familia osoa. Etxea oso xumea zen. Ze jende abegitsua, alaiak eta irekiak, zoragarriak. Harrituta utzi gintuzten.  Bertako edari eta janariak dastatu behar genituen nahitaez. Hestebeteak eta pasta batzuk jan genituen; likorea erabat gogorra zen, uxuala, orujoa, zirudien, atzea berotzeko bezalakoa.

Gure jakin-mina beraien bere herriaren berri eman-nahiarekin lotu zen. Orain Francoren denboran baino hobeto bizi ginen galdetu ziguten. Galderez josi genituen geuk ere. Askatasun osoa omen zuten Bulgarian, ez omen zegoen kritika egin beharrik, agintariren batek ez zuen bere betekizuna egoki betetzen hurrengo hauteskundeetan ez omen zuten aukeratuko, zuzendari onak herriaren premien berri jakin behar duela, ... Alderdiko gizonak ziren, nabari zenez. Ez ziren inola ere kritikoak, ez zegoen inolako kritikarik ezeri, Bulgarian dena hain ondo ote zebilen galdetzen nion nire buruari. Brigaden gaia erabili genuen: produkzioa, lantegiko eraketa, brigaden bidez egituratuta omen dago. Brigada bat da produkzio unitate bakoitza, bere kontu ditu produkziorako behar dituen tresneria eta gainerako baliabide denak, brigada bakoitzak  bere kontu konpondu behar du bere betebeharra aurrera ateratzeko. Brigadako buru eta gainerako arduradunak aukeraketa demokratiko baten bidez aukeratzen dira. Ezin izan nuen jakin zein aukera eta bide duten tresneria lortzeko, eskatzea nahikoa den, azpilana beharrezkoa den lortzeko, aitapontekorik behar den, eskabideak erraz betetzen diren, ze denbora joaten den eskatzetik lortzera, burokraziaren eraginik ote, zarrastelkeriaren arriskua eta errealitatea, ... Ez zuen ezer negatiborik aitatzen Mintxoren aitak, dena da ona, denari buruz zegoen baikor. Nork planifikatzen du produkzioa, brigada bakoitzaren zeregina, nork zehazten du produkzioaren zenbatekoa. Nola konpontzen dira lantegiak, kredituen bidez ?. Mila horrelako galdera nituen, baina ez zegoen erantzun sinesgarririk.

Anak ere ez digu erantzun fidagarririk eskaintzen.

Goizaldera heldu gara hiriburura, ez hotel, ez ostatu, motxilak bizkarrean, Sofiako egunsentia kaleetan ezagutuko genuelakoan geunden, baina Anak ez gaitu utzi nahi kale gorrian, bere etxera eraman gaitu. Goizeko laurak jota dira. Autobusa hartzen dugu Anaren etxeraino. Hankaz gora dago etxea: Ana Bourgasen egon da amarekin  eta egun horietan etxea pintatu dio semeak. Konpondu gara baina, eta lo ere egin ahal izan dugu. Min dut besoan, eguneroko min etenik gabea Itsaso Beltzean besaburua lokatu nuen ezkero, agian atsedenik eman ez diodalako da. Sagar-ozpinarekin joango zaidala besoko mina diost Anak.

Sofia

Hiria ikustera atera gara. Anarik gabe. Mintxo dugu, baina, gida eta lagun, lortu baitugu berarekin lotzea.

Tranbia hartu dugu: gustukoa dut tranbia, Arratiako tranbia nuen gogoko gaztetxotan Basaurira osabengana joaten nintzenean, horrek utzi zidan nonbait tranbiarekiko monoa; ez dut tranbian ibiltzeko aukerarik galtzen; azken aldian Coinbrakoa dut gogoan eta Leningraden azkenekoz ibili nintzanekoa, bakarrik eta neure giza taldetik at ibilbidearen azkeneraino hiritik ez dakit zein herri edo auzotara, ikusminez begiei ezin eutsiz, bertako herritarrez bilduta. Orain ez dakigu hiri erdian ala inguruko auzoren batetan gabiltzan, Mintxok Sofia dela dio soilik: ez da etxeketarik, denean da basoxka edo zuhaitz multzoa, ... Saltzaile asko dago kalean, bakoitza bere salmahaitxoaren atzean, jaki eta ortuariak saltzen dituzte. Estatuarenak direla dio Mintxok.

Eman diogu azkenez oinezkoari. Jendetza dabil, asteburuko jai-giroan, dendak, jendea, kafetegiak, jantokiak,  …, dotore jantzitako jendea da, ugariak dira gozotegiak, ugariak ere kafetegi edo antzerakoak, non jendea eserita dagoen kalakan zerbait hartuz. Ezin antz eman Bilbon, Donostian ala Europa ertzeko herri sozialista batetan gauden. Saltegiak ezagutu nahi ditugu: morboak eragiten digu, entzunak entzunda, ia ze aukera dagoen Ekialdeko herriotan; saltegiok ez dira El Corte Ingles bezain dotoreak baina txukunak dira  eta denetik dago: Espainiatik ekarritakoak direla iruditzen zait Smirnof eta antzerako edariak; merkexeago daude. Ia lurpean dagoen eliza ortodoxo batekin egin dugu topo, ez Mintxok bertara eraman gaituelako; elizkizuna bukatu berria zegoen, barrura eraman gaitu ikusminak, Mintxo, aldiz, ez da sartu, gu elizara sartu izana ulergaitza iruditu zaiolakoan nago; serora zebilen bazterrak txukuntzen, ez da urre eta antzerakorik, ez zen eliza distiratsua, bai ordea polita. Sindikatuen Egoitza, eraikintzarra: izar gorri erraldoia du dorre-puntan, Moskuko Unibertsitatekoaren paretsu, baina hura harroago eta biziagoa da. Minarete bat, kaskarra iruditu zait; meskita, aldiz, berrikuntza lanetan dago, hesiz inguratuta, ez du harrotasun handirik erakusten: turkoen pean egindako gizaldien ondoren islamaren aztarna edo monumentu gehiago espero nuen. Erromatarren harresi eta etxeen aztarnak, elizatxo polit bat. Estatua erraldoi bat plaza erdian: Alderdi Komunista, Turkoengandik askatasuna, Bulgariarren nortasun-urtebetetzea, ... edo zerbait antzerakoaren omenez eraikia. Zahar, gazte, umeak, ... erruz plazan ere. Hemen ez dago txakurrik, oso txakur guti ikusten da Sofian.

Santa Sofia Basilika famatura egin dugu ondoren: ikusi beharreko bitxikeria da izan, utzik egin behar ezin zaion horietakoa gidaliburu guztien gomendioz. Inguru interesgarri eta atseginean kokatua, giro baketsuak bildua aurkitu dugu joan gatzaionean, turista uholderik gabe. Moskuko Kremlinaren tankera hartu diot inguruari: esparru oso zaindu batetan plaza handi bat, eraikin ofizial bat, eliza  eder bat, museoa eta Basilika. Basilikaren kupula eta dorreko teilatu urrezkoak dira deigarriak lehen begiradan: Khrustxev Errusiako buruzagiak oparitu zien bisita batetan teilatuok berriro urreztatzeko behar zen urrea, ordainez, errusiarrek gerraren batetan teilatuko urrea gerra premietarako erabili zuten nonbait eta. Izugarri handia dela, ia beste sentipenik ez dit sortarazi Basilikak, ez nau txunditu, ez dit inolako zirrararik sortarazi, etsipena soilik, zerbait berezia espero nuelako, eliza ortodoxoen egiturako edo antzerako zerbait berezia izanen zen zerbait aurkituko nuelako joan bainatzaio, baina eraikin neoklasikoa da, dotorea eta erraldoia, hori bai, agian bi ezaugarri horietan datza bere ezaugarritasuna; gehiago hunkitu nau plaza bereko eliza zaharrak.

Atezain zegoen agureak ez digu utzi praka motxekin basilikara sartzen, Joseinak eta biok euritarako plastikozko gainjantzia lotu dugu gerrian, bernak erdiraino estaliz; ze tipoak gureak!!!, ezin aldrebesagoak; baina agureak, barretxoa ezpainetan, baiezkoa egin digu buruarekin, eta barnera sartzen utzi. Askoz itxurosoagoak geunden praka motxekin, eta ez tankera arlote harekin, baina gizontxoak araua bete du, eta kito.

Etxera itzulerako azken egunetan gaude, bidaiari bukaera eman aurretik itxurazko bazkari bat egitea erabaki dugu, ze demontre!. Jakiak ez ezik, inguru xarmantak, jantoki dotoreak, baxeraren erakargarritasunak, atseginagoa egiten dute bazkaria, jangarriagoa jakia bera ere. Hotel dotore batetan bazkaldu dugu, goialde batetan jarri gaituzte ezkontza batek hartua zuelako behe aldea. Plater bakarra eman digute, izugarri garestia, oskola ordaindu dugu mamia baino gehiago. Kristalezko potekada bana jogurt ere jan dugu, gozoa benetan duten famari erantzunez. Ikustekoa zen Mintxoren aurpegia faktura ekarri digutenean!!!!. Eskandalizatuta daukagu, mendebaldarron gehiegizko gastuekin. Ezingo diogu Anari horrelakorik kontatu.

Kultura-etxera eraman gaitu Mintxok, harro bera. Eraikintzar izugarria da Kultur Etxea, munstro bat, baina munstro dotorea. Lur-azpiko estaian kafetegiak, dendateria, dantzatokia, ... dena da han dotorea: zeramikazko horma da osagai deigarriena: erliebedun horma irudi ez-formalez osatua, bertan geldiro  irristatuz ura, horma barrenean tamaina guztietako zilar eta urre koloreko bolak, distiratsu, arratsaldeko azken eguzki izpien ñirñirak zapi garden kulunkaria bihurtuko balu bezala ura. Mintxoren irribarreak ez du etenik, fier, harrotasuna darie bere begi eta ezpainei. Hamar solairu ditu eraikinak, igogailuan egin dugu gora: zain daudenen ilara beti dago luze, etenik gabe; jubilatu itxurako gizon bat jarlekuan eserita, sarreran, « nahiko » esan du eta talde erdia kanpoan geratu gara hurrengo txandaren zain. Gaineko zabaldia ez da  handia, baina erabat egokia, bada non eseri barruan, baina guk nahiago dugu kanpoan eseri, eta suerteak ere irribarre egin digu Mintxoren ezpainek bezala: tokia izan baitugu. Ikuspegi paregabea izan dugu ilunabarrean, Sofiako basilika famatua han dakusagu, bere urrezko teilatu borobilarekin, hobe, urrezko txapelarekin. Garagardoa, tea, kafe turkoa, izozkia, …  Sofia gure oinetan dugula. Bertan egin ditugu etxerako opari-erosketak; Mintxo eta arrebarentzat ere erosi dugu zerbait: Mintxo erabat harrituta dago, agian eskandalizatuta ere, egin dugun gastuagatik.

Dirua aldatu dugu. Kaleko merkatu beltzean. Mendebaldarron iruzur eta norberekoitasun sena. Diru aldaketan ziria sartu digutelakoan geratu gara, polizia inguruan zuela itxurakeriarekin presa eta beldurra sartu nahi izan digu tipoak. Hau ere sekretua izanen da Anarekin solasetan. Atzo trenean zorrotz eta gordin kritikatu zuen diru beltzaren azpi merkatua, Estatuari egiten zaion iruzurra, bertakoen herriarentzat axolagabekeria eta turisten atzerriaz baliatzea.  

Mintxuren familia despeditu dugu. Oparitxoak eskaini dizkiegu. Ezingo diegu inola ere ordaindu erakutsi diguten abegikortasuna.

Anaren etxera jo dugu lotara, lo zegoen jadanik bera: bi aulkirekin egina zuen bere ohea, ohe eta gainerako aukera erosoenak guri uztearren!!!!.

Mendian

Mendian eginen dugu gaur eguna, Ana dugula gida eta lagun, berak aholkatu eta antolatu digu mendixkara. Mendizaleen jaialdia omen mendi batetan, baina nahiago izan du beste mendi batetara eramatea. Tranbiaz atera gara hiritik, honek mendira igotzeko telekabina baten irtengunera eraman gaitu. Telekabina berezia da, launaka pertsonako kabina ilara.

“Entzun, Maria, ...”.  (Maria deitzen dio Josuneri, auskalo zergatik).

Aterpe batetara arte egin dugu zintzilikatuta, handik ekin diogu oinezkoari. Erdi pista erdi errepide, zainduak daude bideok.

“Sarri etorri ohi naiz, ...”. Ez dirudi nekatzen denik, gu, aldiz, bere hitz-jarioak nekatzen gaitu ibiliak baino gehiago

Alderdi Komunistaren mendi-aterpera egin dugu, non Anak harritu, hunkitu ere, egin gaituen: miresmen liluratu batez aitortu digu egona dela behin aterpe horretan,  lagun batek eraman zuela!. Halako ohore eta zorion puska zen beretzat han egon ahal izana une batez!.

 “Estos nuevos asientos no me gustan, han cambiado de injeniero”. Ana hitz eta pitz.

Mendi bidetik goaz. Magaletik orain, aldatsik gabe.

Harri-uholdea: jasa izugarri batek eragina edo urteetan osatua, erreten zabal eta luze batetan harriak datoz goitik behera, gainetatik zulora, uholdean bailetoz, harri uholde bat instante batetan bertan gelditu bailitzan.  Zirraragarria da.

Ana ez da isiltzen, bidea ez, Anaren hitz-jarioa da nekagarria.

Musikarien etxea: musikarien biltokia den mendi-aterpea, Sofia eta Bulgariako musikari ezagunak biltzen dira bertan.

Anaren hitz-jarioak ez du aterrunerik.

Zinbili-zanbulu batekin egin dugu topo: enbor luze bat erdiko euskarrian orekatuta. Ekiten diogu jolasari, saka hemen eta salto han, Ana erabat aztoratu eta estutzen zaigu, min hartuko genuen beldur, ...

Gora eta behera luzatzen den mendilerrotik doa ibilbidea, maldan biribilkatuz, mendi tontor tentagarriak daude, erakargarriak, baina ez da posible denetara igotzerik.

“Jon, ven”, hitz zaparradarentzat ez dugu aterperik.

Bigarren harri-uholdea.

“Abestuko dugu?”, nekaezina da gure Ana, batez ere isilezina.

Gosez gaude, bazkaldu nahi dugu: “hemen ez, beherago” dio beti ere Anak.

“kontatuko dizuet...”, hori da bere etengabeko leloa, eta beti du zerbait berria kontatzeko!.

Orduak aurrera doaz, gero eta biziago egiten digu kosk urdaileko atximurkadak. “hemen ez, beherago ...”.

“Bolatxo hauek jan ditzakezue...” sastraka bateko igaliei buruz, baina guk motxilako ogitartekoen gose gara.

Harrizko 3. uholdea: agian uholde bera da sigi-saga doan bide bihurriak zeharkatzen duena  maila ezberdinetan.

“Hemen bazkalduko dugu!!!” erabakia hartu dugu aterpe batetan. Ana zerbitzariarekin hitz egiten du ezkutuan bezala, misteriotsuki, agian guretzat prezio egoki bat hitzartu nahian. “Honek balio du ....”, eta guk ardoa edatea erabaki!. “Ardoa???!!!”, Mintxok Sofiako jantokian adinako ezustekoa hartu du.  Gu baino austeroagoak dira, ez dute hainbeste diru, edo gutxiagorekin ohituta daude, espartanoen gisa, aberria indartzeko.

Oso inguru ederra da mendialde osoa. Naturgunea. Mendi osoa da baso, inguruko menditeria osoa da baso, gureetan pinudia lez, hemen pinua ezik bestelako zuhaitz mota asko dago.  Eurrez dator jendea bertara, adineko zein gazte. Aterpe edo mendiko etxola edo etxetxo ugari dago,  zuhaitz artean gordeta, zuhaitzek bilduta. Susmatzen dugu Bulgarian ere badirela ura soilik edateko baino ahalmen ekonomiko sendoagoa dutenak, gurekin baino beste zenbait askorekin eskandalizatzerik baduela Anak, baina, normaltzat jotzen ditu etxola eta txaletxook. Alderdiko aristokraziak funtzionatzen du, eta onartua dago, ez du behintzat inongo kritikarik azaleratu, alderantzik, begirunez eta harrotasunez erakusten dizkigu eraikinok.

 “Goazen beherantz”, eta etxerako bidea hartu dugu..

Harrotasunez  erakusten dizkigu hainbat zertzelada. Harrobi batek mendiari egin dion hozkada estaltzeko landatu dituzten zuhaitz luze sendoak, diren bezain handi sartu omen dituzte, beharrezkoa izan omen zen harrobia etxe berriak jasotzeko herriari.

Oso naturarekiko errespetu bizia erakusten du. Lehor utzi duten erreka batekin egin dugu topo, izugarri erakargarria behar zuen erreka, inguru paregabean. “Ura lapurtu diote errekari, Ana!”. “Ez ...” eta zuritzen du ur-lapurreta, lehen harrobia bezala. Bulgarian ez dago gaizki egindako ezer.

“Itxoin, zerbait kontatu behar dizuet eta”. Hitz-lapikoa bor-bor.

Etxola batetan, mahai kantaria erakutsi digu: mahaiak soinu berezi bat ateratzen du, modu berezi batez igurtziz.

“Itxoin, zerbait erakutsi behar dizuet eta ...”. Ez da isiltzen.

Soinujole bat aurkitu dugu bide ertzean. Zirraragarria gerta zaigu. Agerpen bat bezala bakardade total hartan. Pertsona bera eta basoa biltzen zuen soinuak. Emanalditxo bat eskaini digu, dantzan egin dugu, solasaldi goxoa izan dugu berarekin. Ana ur-bitsetan dago, herri-giroak bildu gaituelako. Bere herriaren aurpegi liluragarri bat ikus ahal izan dugulako.

“No he acabado la historia, ...”

Olerkari baten hilobia izan da Anak bide ertzean erakutsi digun azken bitxikeria. Olerkia munduari begiratzeko era ezberdinik bada, basoan aurkitu dugun soinujolea izan da gaurko olerkaria, hura bai bazen munduari begiratzeko era ezberdin bat.

Heldu gara herrira. Autobusa hartu dugu: “Ikusiko duzuen monumentuaren historia kontatuko dizuet, ...” ez da isiltzen autobusean ere. Dena erakutsi nahi digu, Bulgaria sartu nahi digu begietatik ez ezik belarrietatik ere. Maite du bere aberria, harro dago bere herriaz.

Etxera bidean

Sofiako parke batetan jaitsi gara, parke zabal ederra, arduraz zaindua, mimatua. Euskaldunen presentzia bertan: Bolibar Hegoamerikako askatzailearen estatua gailentzen da berdegunean. “Zuhaitz haziak birlandatu ditugu, ez pentsa gero parkean bertan hazi direnik”, “Parke hau egin dugu...”,  “Guk egin dugu,...”, “Hemos, ...”. Ez dakit gobernuarekin ala herriarekin identifikatzen den, agian biekin, baina herria eraikitzea, maila guztietan,  arazo pertsonala da berarentzat. “Ez dakit non bukatzen den parkea, ez bainaiz sekula azkeneraino heldu ...”. Egia da izugarri zabala dela, baina berak zabalago eta ederragoa ikusarazi nahi digu.

Luze doa oinezko hirira ibilia,  egarri gara, eta hara non taberna bat: “geroago edango dugu”. Guk eseri nahi dugu. ”Nekatuta zaudete?”. Baietz.  “Geroago”.

Bigarren taberna bat: “Hemen edango dugu”!!!. Aurrea hartu diogu, eta eseri egin gara, egarria ase dugu azkenik.

Alboko emakume batek zerbait bota du zakarrontzira, non ura egon zegoen eta zipriztinek guretako bati jantzia lohitu diote. Orban bat bezala izan da Anak irudikatu nahi digun argazki idilikoan.

Ohera aurretik mina kentzeko enplastu famatua jarri dit Anak.

Anak jarri gaitu goizean aireporturako autobusean, linea aldaketa egin behar dugu  bide erdian, baina ez dugu galbiderik. Heldu gara. Pertsonaiaren bat espero da nonbait, ugariak dira kamara eta fokoak, norbaiten zain, agian dokumental baten filmaketa soil bat da, bidaiari eta aireportuko gorabeherak filmatzen ari baitira. Ez dago non gosaldu, dena dago itxita, baina lortu dugu zerbait jateko. Anak emango liguke  argitalpen bat.

Mintxo eta Ana

Hitzaren bidez estaltzen dute lotsa edo lotsarik eza politikoek, marfilezko dorrean gorde direnez, ulertu ez ezik entzun ere ez dute egiten inguruan pentsatu eta esaten denik, beraien sukaldean egosten dute denona den eltzea. Ezagutu ditugun bulgariarrek baina, herri xume eta langile izanik, politikoen kutsu bera duela dirudi. Talka egiten dute nire hausnarketak beraien pentsamoldearekin. Bazka dena bakartxo batzuek bere esku izatean datza gizarte kapitalistako arazoaren erdia, besteok apurrekin konformatu edo ez, hori da arazoaren beste erdia. Arazo txiki konponerrazak dira gainontzekoak.  Ezagutu ditugun bulgariar lagunok apurrekin bizi izateari amore eman dioten jendea dela iruditu zait. Agian arrazoia dute, denen bultzada da beharrezkoa, baina hemen ere klaseak daude, ekonomiak eragindako bizimolde ezberdinak.

Maitagarria egin zaigu Mintxo. Herriko mutil xumea, politizatua, baina politika ofizialez bildua. Fedea du alderdian. Alderdiarentzako biziz herriarentzat egiten ari dela fedea du. Bera ez da politikatik bizi, baina bera eta berain antzerakoen bizkar  bizi da sistema edo estatua.

Alderdiak jarri digula Ana, hori izan da denok atera dugun azken egun hauetako lehen ondorioa, Ana gure departamentuan aurkitzea ez zela txiripaz gertatu. Baina emakumea izugarri jator portatu da gurekin. Ala portaera hori bera ere programatuta zegoen, kontrolatu nahi gintuztelako Sofian egin genituen bi egunetan?. Ez nuke nahi hala izatea, baina bi egunotan  korapilatu eta suertatu ziren gertakizun eta portaerek hori susmarazi digute.  Ekialdeko estatu sozialistei buruz  Mendebaldean sartu diguten totalitarismo eta polizia estatuari buruzko pentsaeraren eragina izan daiteke, baina uneoro izan dugu kontrolatuta geunden irudipen eta sentipena. Agian mendebalekoon psikosia besterik ez da. Hurretik ezagutu ditugun pertsonen Alderdiarekiko fideltasun eta esanekotasunak, kritikotasunik eza ebidentzien aurrean ere, ideia bera finkarazi digu. Anaren gurekiko beti gainean egon beharra, dena antolatu, beti gurekin, gure ikusminak kontrolatu beharra edo mugatu nahia. Gure autonomia mugatu eta plana berak zehaztu ahalegina. Kontrolatuta geunden sentipena sortarazten zigun. Ana Estatuak, edo estatuko erakunderen batek, poliziak sakonean, jarritako agente bat ote sen. Agian Anaren jendetasuna besterik ez da izan. Bere herriaz harro, kanpotarroi bere herriaren edertasuna erakusteko gogoa besterik ez da izan akuilatu duen arrazoia. Eta sartu diguten Ekialdeko sozialismoari buruzko estereotipoen ondorioa besterik ez da gure iritzia.     

Anaren eta Mintxoren eskutik eta beraien gidaritzapean jakin dugu hainbat xehetasun, gozatu ditugu paisaia eder asko, Sofia ezagutu dugu eta monumentu ugari bisitatu. Baina Ana, bera da monumentu bat. Berritsua, baina sekulako emakume puska, jatorra. Ez senadoretzak ez diputadutzak, ez politikagintzak,  ez du berezkoa barne oreka edo dotorezia, Anak, baina, politikan jantzia arren, erakusten du barne dotorezia hori.

Ana eta Mintxo Bulgariako Sofia hiriburuarekin betirako  lotuta geratuko zaizkigun emakume puska  eta gazte zintzo eta jatorra izanen dira. 

CEAUSESCUREN  ITZALEAN

1983

I

Bukarest

Goiz jaiki, bizkar-zakuak berriro bete, ostatua ordaindu eta autobus bila gara laster batetan. Berehala agertu zaigu autobus bat, hutsik dator, gelditu egin zaigu eta gidariak igotzeko keinua egin digu. Igo dugu, bai!, autobus osoa genuen guretzat: erabat ezohizkoa zaigu txoferrak berak igotzeko esatea, “bidezko joanen da”, “zein adeitsuak diren errumaniarrak”, ... ordaindu behar genuenik ere!.  Jaisteko orduna alafede haserre itxuran keinuka hasi zaigu gure gidaria adeitsua sari edo eskupeko eske: berera zebilen, ia gugandik txanpon batzuk aterako, ... Josunek autobusaren txartel-ordain ofiziala ordaindu dio eta kitto!. Zapuztu ditugu gidariaren ametsak!.

Geltokian

Leku aldaketa oroko nahasketa gaur ere: txartela ateratzeko gure leihatila aurkitzea da lehen arazoa, txartelak lortzea da bigarrena. Jendetza dago txartela ateratzeko ilaretan, geroagorako uztea erabaki dugu. Lanak izan ditugu bizkar-zakuak uzteko zaindegia aurkitzen eta komediak izan ditugu aurkitutakoan ere:  turistek hiru aldiz gehiago ordaindu behar dugu fardelok uztea, kirol-fardelak aldiz beste hiru bider behiago, haserre dago gure  Josune. Hurreratzen gara txartel-leihatilara, luzea dirau ilarak; txanda egiten geratu gara gizonok, neskok dirua aldaketa ofiziala egin eta turismo bulegora informazio bila joan dira. Luze egin dugu ilaran, eta hara non esaten diguten bukatu direla txartelak, trena beteta omen: hango nahasmena, hango iskanbila!. Jendea barra-barra muturra sartu eta aurrea hartzen zuen arren leihatilan, inork ez zuen kexarik agertzen, txartelak bukatzean baina, ikustekoa izan da leihatila aurreko iskanbila!, batak besteari aurrea hartu nahian, buruak leihatila aurrean pilatuz, ... emakume bat arren baina arren ibili zaio zarata bizian leihatilako bestaldekoari, ez dugu ulertzen  zer arrazoi azalduz, beste gizonezko bat ere antzera, ... ez dakigu ezer lortu duten. Arratsalderako hartu behar izan ditugu txartelok. Errumanian trenekin nahiko arazo dagoela esana zion lagun batek Josuneri, eta ziurtatu ahal izan dugu hala dela. Ezberdina eta deigarria egin zait txartelak gauzatzeko era: txartel zuriak, edo tarte at zuria dutenak ditra, zuk eskatutako norakoaren arabera, aparailuak berak inprimatzen du bakoitzari dagokion helbidea.

Goiz guztia daramagu geltokian, aspertuta, gogaituta. Neketsua joan zaigu goiza. Bero egiten du, bero izugarria, sapa.

Josuk haragi frijitua aurkitu du geltokiko jantokian, erakustoki batetan ageri dira eskaintzako janariak, eskatu, ordaindu, mahaira eraman eta jaten duzu. Lortu ahal izan dugu mahaitxo bat eta bertan egin dugu bazkaria edo bazkari-pasa, pare bat botila ardo behintzat hustu ditugu.

Trenak ez digu ikuskizun apartekorik eskaini, trenbide ertzeko zuhaitzek tarte bat uzten digutenean ikusi ahal dugu paisaia; lur lauak dira hauek. Ploestri industria herri handia da, industria-herri petoa, bi geltoki ditu eta bien artean gasa-edo daramaten tutu sendoak doaz batetik bestera; erabat luzatzen da hiria: kilometroak aurrera egin ondoren ere kale eta etxeak ageri dira. Azkenik mendiartean sartu gara, tontorrak, bailarak, erreka bat, zuhaitzak, ...  Josu erne doa, mapa eskuetan, gure helmuga lurraldea non ote.

Eta heldu gara.

KARPATOS LURRALDEAN

Sinaia

Geltoki handia du, oso zaindua. Turismo-herria izaki. Eskale asko dago, zaharrak eta umeak.

“Non dago herria?”, “Han goian”. Geltokitik atera gara, errepidearen beste aldera egin,  eta han goaz eskaileretan gora, ardi galduak bezala berriro, ibiltzeko gogorik gabe, zer egin erabaki gabe, denda non jarri ahal izango dugun ez dakigula, ... batzuk aurrean, besteak atzean, “nora ote goaz”, ... Heldu gara azkenik gooooraino: hau da Sinaia.

Turisterria: garbia, dotorea, hotel handi bat du, inguruetara bidaiak eta mendietara telekabinak iragartzen dituzte karteletan, traktore batek atoitutako tren antzerako bat ere badabil, ... jendea erruz harat-honat, .... eta inguru osoan mendiak, basoak, ... Ba omen bainuetxe bat ere, baina oraingoan ere, beranduegi jakin genuen eta Itziar bere ametsa bete gabe geratu behar izan zuen.

Eseri gara kafetegi antzerako batetan, baina kafea soilik hartu daiteke, garagardoa nahi dugunok edaritegi batetara joan behar izan dugu, ... nolanahi bizkar-zakuak erabat astunak daude eta ze arindua hartu dugun uztean.

Ahaleginduz, lortu du Josuk turismo bulegoa aurkitzea, baina ez dute inguruko maparik, ez dakite ezer, ... ez digute behintzat ezer argitzen, … ez dugu herriko berri handirik atera bertatik. Jakin dugu gutxienez, auskalo nola,  kanpalekua non den; bertara abiatu gara: sartu ahal izan dugu oraingoan ere gure fardel izugarri eta guzti gainezka zetorren autobusean.

Kanpalekua

Ez omen gelarik, ez etxolarik, ... ezta denda jartzeko tarte erosorik ere. Denda asko dago egon, edonolako bazterretan jarrita, ...; laukoteak zuhaitzarte batetan jarri ahal izan du denda, Alfontso eta biok ibai ertzean jartzea lortu dugu gure denda txikia.

Aldatu ditugu arropak, erabilitakoak garbitu . Bainatu ere bainatu gara, korronte indartsua dakar ibaiak, gogor heldu behar diot  harri handi bati urak eraman ez nazan, nire ondoan Alfontso dut bainatu eta gorputz garbiketan, gorago Josu dakusat ibai ertzean, berarengana joan naiz eta ibai erdiraino sartu gara, oso eroso eta gustura joan ahal da uraren  alde, baina kontuz ibiltzeko ingurua da. Etengabeko tren-pasa dago ibaiaren bestaldean.

Jantokira egin dugu, patxada osoan gaude jada, lasaitu gara, ...

Jantokia beteta dago, beste jangela batetara eraman gaituzte. Joseina jakien hiztegia osatzen ari da, ikusi eta dastatu ditugun jakien izen zerrenda, hurrengoan ere eskatu ahal izateko. Orkestra jotzen ari da, Josune eta Josu dantzara atera dira. Orkestra mutilak mahaira hurbildu eta  mahaian gurekin esertzen zaizkigu, deigarria egiten zaie fariasa, baina tabako gorria nahi dute, guk, baina, ez dugu, saltzeko behintzat.

Orkestrak bukatu du, hasi dira argiak itzaltzen, zerbitzariak kontuak prestatzen hasiak dira ertz batetan, ... “bagoaz”?. Tragoxka batzuk ondoren laster banatu gara lotarako. Zigarro bat erre dut ibai ertzean, korronte hotsa, tren hotsa, kotxe hotsa, han-hemenka argi geldiak zein ibiltariak, ...

TRANTSILVANIA

Nortasun propioa du Trantsilvaniak Errumanian. Karpatoak dira bertako mendiak. Garrantzia handia du lurraldeak Europako historian, hau izan zen turkoak heldu ziren azken muga, ezin izan zuten aurrera egin. Menditsua izaki,  babesgune lez zein inbaditzaileei aurre egiteko kokagune egokia. Ez da baina, gure begientzat ageriko behintzat, turkoen astarren askorik gelditzen.

Sinaia

Sinaia herrira jo dugu. Nabarmena da turista giroa, jende asko dabil kalean. Ez da erraza, ia ezinezkoa, gosari egokia aurkitzea, denetik dago egon, baina txosna edo leku bakoitzak bere jaki bakar propioa soilik eskaintzen du, hanburgesa eta antzerakoa, ez du besterik; hotelak eta jatetxeak dira lekurik aproposenak gure jan-molderako, bertan  dute aukera gehien eta ez dira garestiegiak guretzat;  hotel eta jatetxeetan ere nahikoa lan dugu zer jan nahi dugun ulertarazten, edo jaki izenen esanahia ulertu eta jakiok aukeratzen. Banatu egin gara gosaltzerakoan: hotelera egin dute batzuk, besteok kale-artean ibilalditxoa egin dugu lehenengo aurkitu dugun  jatetxe batetan bukatuz: luzarotxo itxoin behar izan dugu baina pare bat arrautza eta kafea jan ahal izan dugu behintzat.

Herriko plano eta inguruko mapa baten bila ahalegindu gara, alferrik: ez dakite ezer, ez dute ulertzen, beste bulego batetan esango digute, ...

Geltokira jaitsi gara, gure trena pasa berria da, hurrengora arte denbora luzea dugu, baina ez du merezi berriz herrira igotzerik. Geltokian gelditu gara, beraz. Bi egongela ditu geltoki orok, lehen mailakoa bata, bigarren mailakoa bestea; jarleku ezberdinak ditu bakoitzak; maila apaleko zenbaitetan izerdi edo gorputz usaina nabarmentzen da, baina biak daude garbiak, ez da inolako zakar edo hondakinik; ez dakit txartelak ematen duen egongela baterako edo besterako eskubidea, baina ez dirudi inork kontrolatzen duenik nor nora sartzen den. Bi mutiko ari dira xake jokoan jarleko gainean dutela taula.

Merkantzia-tren luze bat etorri da, joan da, geroago beste bidaiari-tren luze bat heldu da: izugarrizko ziztuan sartzen dira geltokian eta istant batetan gelditzen. Nasa luzean egin dut ibilalditxoa, ur freskoa edan, ... baita muna batetik pisa arrastada bat egin ere behean doan errekara.

Gure trena ere heldu da, eta abiatu gara. Oso giro herrikoia nagusitzen da trenean, jendea kontu-kontari, humoretsua da bidaiaria. Gure kanpaleku aurretik pasa gara, aurrean Karpatoak ditugula, herriak zeharkatzen ditugu, turista herriak dira asko, Josuren mapatik jadanik izenez ezagunak zaizkigun herriak. Ez da industrigunerik, nekazari giroa nagusitzen da. Trenbidea konpontzen ari dira tarte luze batez, oso geldo joan gara: niretzat ezezaguna, berria eta oso aurreratua iruditzen zait ikusi dudan makineria.

Kanpalekua ikusi dugu Brasov inguruan, merezi ote duen bertara etortzea galdera ibili genuen autuan.

Brasov

Trantsilvaniako hiriburua. Jendetza dago geltokian. Argazki zenbait daude horman itsatsiak, kinki itxurakoen aurpegiak dira, zerbait idatzia dute bakoitzak azpian, Espainiako komisaldegietako “se busca” horietakoak dirudite, zigor bezala jartzen dituzte nonbait argazkiok gune publikoetan garai batetan gaizkiletzat joak pikotan bezala: “ni ez naute hormetan jarri” esanen zigun egun batetan gizajo batek. Parke handi batetan, aldiz, herriko lan arlo ezberdinetako langile onen bezala sarituen argazkiak daude ohol dotoreetan jarrita. Zirrara batek astindu gaitu argazkiok ikusteak, aldrebeskeria iruditu zaigu, zigortzeko zein saritzeko modu zitalak.

Ohiko nora-ez eta erabakirik eza. Hiria nahiko urruti dago, gezi urdinek “centre” iragartzen dute tarteka, ibilaldia egin ondoren autobusa hartu dugu. Poligono berri handi bat izan dugu lehenengo, aspaldiko etxe txikiak gero, hiriko etxe handiak ondoren, parke handi bat azkenik aspaldiko jauretxe edo kutsu ofiziala duten etxe handi dotorez inguratuta. Oraindik fresko gaude, ekin diogu kaleetan ibiltzeari. Hiri eder eta deigarria da, teilatu zorrotz eta arbelez estalitako etxeko kalediak antzinako hiriaren jitea ematen dio.  Ceausescuren esaldiak daude denean, eta bere argazkiak, garai batetan Francorenak izaten genituen bezala, edo ugariago. Metodista eliza handi bat; etxepe-portale-ataria zen eraikin batetik aurrera eginda, eliza ortodoxoa: barrura egin dut, bereziak eta bitxiak egiten zaizkit ortodoxoen elizok, betiko kandela pila eta betiko amonatxoarekin; eliza uste izan dugu zela plaza handi baten erdiko eraikuntza ere, baina museoa da. Denda erakargarriak daude, bertako eskulan eta artelana saltzen da, jantziak ere. Liburu-denda batetan sartu gara, politika sailak erakarri gaitu batez ere, liburu mordoxka du; bakar bat edo beste ezik Ceausescurenak dira denak, bera da nonbait Errumaniako pentsalari politiko bakarra; hainbeste liburu idatzi dituenik ere, ...; egin dituen diskurtsoekin osatua behar, bestela, ...;  edo badu “beltz”en bat. Lau disko erosi ditut nik, barre egiten dit Josuk, “ezetz osorik heldu etxera”.

Bero!!!. “Garagardorik?” txosna batetan: “Ez da ordua”,  “Kaferik?” beste batetan: “Ez da ordua”, ... ezin dugu ezer lortu. Nekatzen goaz, gero eta barrurago sartzen ari zaigu nagitasuna.

Non bazkaldu!. Beste komedia bat. Jatetxea zirudien  zerbaitetan sartu gara, hertsia omen dago, baina. “Vegetariano” jartzen duen beste batetara egin dugu, begetariano hori zer ote zalantzaz: barazkiak aurkitzea zen han arazoa!. Oparo zegoen, aldiz, haragia. Zerbitzaria bera, egoskorra, aurpegi txarrekoa, eta aldarte zitalagokoa. Ez da izan erraza aukeraketa egitea: Josune ahalegindu da inguruko mahaietara joan eta behatzez seinalatuz zer nahiko genukeen zerbitzariari azaltzen, baina alferrik!. Zerbait jan genuen eta kitto!. Joseinak jogurtaren apeta du gaur.

Ardi galduak bezala ibili gara bazkal ondoren, zer egingo edo nora joango, bata bestearen atzetik, bakoitza berarenarekin, ados jarri ezinik. Oso deseroso eta gaizki sentitu naiz egoera horretan. Igerilekurako asmoan tematzen da Josune eta hara egin dugu, baina kosta zaigu, kosta, bidea aurkitzea, galdetu han, galdetu hemen, badirudi inork ez dakiela non dagoen igerilekua, badirudi inguru honetako inor ez dela bertako bezero; heldu gara noizbait eta nolabait, batzuk aurretik, besteak oso atzetik, denok berotuta, pot eginda, txakalaldiak jota.

Kanpoan gelditu dira Joseina eta Itziar. Igerilekuan txanoa behar zen, zapatilak ere bai, eta guk bainujantzia besterik ez geneukan. Lanak izan ditugu emakume zaindari sedoarekin elkar ulertzen, utziko ez ote zigun ere uste izan dugu, ... baina erraz eta leun joan da dena azkenik, nonbait neskak esan nahi zigun jantzi ondoren emango zizkigula zapatila eta burukoak, hala eman dizkigu behintzat. Igerialdi gozagarri luzea egin dugu, jauzika ibili gara. Alfontsoren irudia geratu zait begietan: belarrietarako txatal bata bekokirantz eta bestea kokoterantz jarri du gomazko txanoa,  Erdi Aroko soldadua edo Erromatar gladiadorea zirudien.

Jatetxe begetarianoan egin dugu bazkaria. Kafea turkoa zen, txanoan iragazi gabekoa alegia, dena hondarrez betea: ur berora botatzen dute kafe hautsa, nahasten dute eta kitto; berez kafe-hondarra ipurdira joaten da, eta kafea soilik edaten duzu, nik ez jakin baina, eragin egin diot eta kafe hondarrez bete zait ahoa. Bertan geundela lehentxeago bazkaltzeko asmoz sartu garen tabernako neska agertu zaigu, “Españoles”, “pasaporte”, ... “Marikonera” deitzen zaion poltsatxoa ahaztu dut tabernan, eta gurea ote galdezka etorri zaigu bertan gordetzen dudan pasaporteari begiratu ondoren. Estu eta korrika joan naiz eta eskuratu dut. Kafe orduan tipo jator bat hurreratu zaigu, solasaldia egin dugu, farias bat oparitu dio Joseinak baina ez du erre, gorde egin du. Jabetu gara ez dela purua erretzeko ohiturarik, guk erretzen dugunean ere jendeak begirada bereziak dituela guretzat.

Garagardo baso baten premia bizia nuen nik, beroaren, bazkariaren edo igerialdiaren eraginez, … egarria nuen!. Edaterik ez ordea. Ez zen edarientzako ordua. Zuhaitzez estalitako mendi bat  bada Braso alboan, telekabinaz igo daiteke  tontorrera, eta telekabinaz egitea erabaki dugu, igo edo ez zalantza eta eztabaidan luzatu ondoren. Tontor atsegina, eskaintzen duen ikuspegiagatik, baina batez ere eguneko beroak leku utzi digun  ilunabarreko giroagatik. Jatetxeek hartuta dute tontor osoa, ez dute uzten tartetxorik ere inguruaz gozatzeko, jatetxe eta kafetegietako  zabaltzak dira talaia bakarrak. Sartu gara jatetxe eta kafetegietara, inguruaz gozatu dugu, baita komunaz baliatu ere, … herriari behatokia lapurtu diotelako haserre.

Behera egin dugunean igerilekurako bide motz eta erraza!!! aurkitu dugu, garagardoa edan ahal izan dut, edarien ordua baizen jadanik.

Oinezkoen kalean ibili gara, patxadan, arratseko giro lasaian, erabat erlaxatuta, gustura. Jende asko dabil gora eta behera. Informazio-bulegoa ere aurkitu dugu azkenez, Carpatos hotel dotore handian: oraindik ez baitugu ze lurraldetara joko dugun erabaki; nora ez ezik, nola ere erabaki behar dugu: autoa alokatzerik dagoen, hegazkinez joan daiteken, ... Drakularen gaztelura nola joan ere jakin nahi genuen, lurralde honetan baitago.

Zerbait garrantzitsua ikasi dugu arratsalde honetan: hotel dotoreetako sarrerak dira  patxaran eserita egon eta besaulki ederretan atseden hartzeko aukera paregabeak, sartu eseri eta egon, inork ez dizu galdetzen bezeroa zaren edo zertara zatozen.

Geltokirako autobus bila eginahalak egin behar izan ditugu, geu ere ez gara ados jartzen, jadanik joan, oraindik ez, edo nola joan, autobusez, taxian, harat-honat ibili gara, ... azkenik Carpatos hoteletik eskatu dugu taxia bertako dotore trajeztutako morroia genuela laguntzaile. Ekaitz izugarria izan dugu geltokian trena hartu zain geundela, haize bortitza altxatu da, ez zen ezer ikusten harrotu duen hauspean, aurretik jaitsi diren lagunak larri daude gure zain, tren ordua da, korrika, “Sinaiarako nasa?”, “hemendik ez,” “hortik”, arnasestuka, .... piiii, eta abian gara azkenez.

Busteni

Pena ematen digu etxeratzeak. Ilunabarreko giro erakargarriak herritxo berri batetan gelditzera bultzatzen gaitu. Busteni izeneko turista-herri batetan jaitsi gara. Herri erakargarria da, kalean gora eta behera ibili gara giro patxadatsuan.

Ez da autobusik gaueko hamarrak arte, beraz autostop egitea erabaki dugu. Hiru joan dira kotxe baten, bi bestean, bakarrik gelditu naiz, azkena. Auto bat gelditu zait, nire atzetik bikote bat ere sartu da, nahiko narru sendokoak, “mesedez aurreraxeago utziko gaituzu” eskatu diote herrira heltzean gidariari bidetik aldendu araziz. Gidariak alemanez eta ingelesez egiten du, baina frantsesez moldatu behar izan gara nolabait. Bere oker batez kanpinetik urrunago utzi nau. Ibilalditxo bat egin, eta dendan nintzen. Geuretzat soilik izan dugu jatetxeko jantokia, musika eta guzti, Jesus eta Josune aritu dira dantzan. Ez dut atsegin dantza lotua, ez dakidalako, baina batez ere arau neurtuetan beti dantza-kidearen arduraz eta menpe egon behar naizelako.

Itzali egin dizkigute jantokiko argiak. Jatetxe aurreko mahai batetan eserita jarraitu dugu gaueko solas goxoan J$B botila solas-lagun genuela. Jatetxe sarrerako morroi gaztea ere hurbildu zaigu, jatorra da, tragoxkak ere neurri oparokoak egiten dizkio botilari, une batez joan zaigu eta kamioilari batekin etorri zaigu; azkenik norbaitek deitu dio eta joan dira biak. Guk ere dendara egiteko ordua dela erabaki dugu.

Karpatoak Menditik eginen dugu bihar eguna.

Karpatoak

Goiz jaiki, herrira joan, gosaldu eta telekabinara egin dugu. Bazkaltzeko zerbait erosi dugu, jogurta eta fruta eguerdirako. Umeek saltzen dituzte lurraldeko oroigarriak, txirulak, ... masustak zituen salgai ume batek, erosteaz gain Joseinak boligrafoa oparitu dio eta pozik gelditu zaigu mutikoa.

Bi telekabinaz egin dugu gora, lehenengoak bide erdian utzi ondoren, bigarrenak bi mila metrotaraino jaso gaitu. Jende asko dabil mendian, ibilbide ezberdinak eskaintzen dituzte,  oso argi eta txukun zehaztu eta iragarrita daude. Inguru oso zabala da, behin goian ez da aldatsik, zeharka, lauan doa ibilbidea gorabehera leun batzuk baditu ere. Elurtzarako ezaupide diren hesola mehe garaiak daude luze eta tinko sartuta. Dena da berdea, belar motz batek estaltzen du lurzoru osoa. Baina ez da zuhaitzik, gune zabal batean ezik, gune hau pinuz estalia dago, baina ez pinu tantaiez, jite bereziko pinuz baizik: ez dira metrotik gora luzatzen pinu-arbolok, adarrak lur gainean zabaldu eta luzatzen dituzte, adar-sare bat osatuz, adar luzeak dira, lur gainean luzatuz, arrastaka bezala. Biziraupenaren eraginez, berez dira horrela, genetikoki, edo haizeak eta elurrak etzanarazten ote ditu. Oso bereziak dira. Bi zaldi aurkitu ditugu, larrean: zuria zen bata. Tontortxo batetan militarren gunea, ez zegoen argazkirik ateratzerik.

Tralasca

Tralasca edo antzerako izena zuen etxe multzoa, aterpeak, ohe askoko uda-negu leku, jatetxe, kafetegi, ... Bada stadium bat ere, futbol zelai eta atletismorako pistekin: adar-jotzea ibili dugu han entrenatu zirela-eta Errumaniako futbol ekipoa, batez ere Mexikoko txapelketarako. Jende asko dabil. Drakularen gaztelua dago iragarrita, lau bat ordutara dago,  “ikusi gabe ezin gara gelditu” zioen Josunek. Erabaki bat hartu behar dugu: telekabina batez igota muntaia bat ikus daiteke oso goian; telekabinak harat-honat dabiltza beste norabide batzuetara ere. Norantz hartuko erabaki ezinik luzatu gara. Kanpalekutik ere ikusi ahal dugun gurutze erraldoi bat ageri da eskuinetara, nahiko urruti, gauden tokitik, baita kanpalekutik ere, handik nahiko gertu badirudi ere. “Goazen gurutzera”.

Telekabinak dabilzkigu buru gainetik. Aterpe batetara jaitsi eta handik ekin diogu gurutzeko tontorrerakoari. Josunek dio, bere pausoan, baina igoko dela. Bide pikoa da, harkaitz azpietatik gora, pendiz gainetan sarri, ibilbide atsegina. Loretxo bitxiek edertzen dute ingurua, Itziarrek egin du xorta bat, baita Joseinak argazkia atera ere.

Gerran hildakoen oroimenez jasotako gurutzea da, izugarri handia, oina izugarri handiagoa. Paregabea behar du izan ikuspegiak hemendik, baina lainoak hartua du inguru osoa. Sagar batzuk jan eta behera ekin, ez dugu beste aukerarik. Errekatxo baten alboan bazkaldu dugu, inguruko mendi-aterpean erositako garagardoarekin eztarria bustiz; Josu harkaitzetik jauzian datorren uretan dutxatu da. Kafea hartu asmoz aterpera egin dugunean inguruan genuen artaldea inguratu da gure errekatxora: ze ur mota edan ote dugu!

Nola itzuli kanpalekura, “Hor beheko bidezidor horretatik berehala gaude behean, ez du merezi telekabinaraino igotzerik”, nioen nik. Aterpeko horman mapa zahar handi bat dago, begiratzen ditugu inguruko ibilbideak, bi artzain daude kopa bana edaten eta galdetzen diegu beherako bideaz, jatorrak artzainak, hiru bat ordukoa omen da jaitsierako bidea, “hauek ez dakite gu nolakoak garen mendian”, puru bana oparitu diegu: hauek ere gorde egin dute purua. Josu Drakularen gaztelura joateko asmoa nola bete begiratzen dabil, galdetu bati eta galdetu besteari: bihar telekabinaz igo, oinez bidea egin eta handik Brasovera egonen al da moduren bat, ...

“Goazen behera”, “nik bertigoa dut” dio Itziarrek, “bide erraza izanen da”, ... Eta abiatu gara, abiatu!. Ahuntzen bidea baino okerragoa da, Itziarri bertigoa kendu ere kenduko liokeena, kentzekoa balitz. Haitz artean zintzilik, belarretan irristatuz, ia perpendikularrean beti. Bukatzen ez den gainbeherako aldats ezin pikoagoa. Errekatxo batetara heldu gara: “hemendik aurrera errekatxoari jarraitu eta kitto”. Baina berehala errekatxoa han zuloan zegoen eta gu han goian. Behera, behera, behera, ... Burdinak eta sokak aurkitzen ditugu noizbehinka, lagungarri. Burugainetik telekabinaz doaz eta datoz mendizaleak: “ia erori eta azpian harrapatzen gaituen”. Halako batetan trumoi hots ikaragarria, ondoren zaparrada, egin dugu egonalditxoa zuhaizpe batetan, aterki izatea utzi dion arte, hezurretaraino blaitu gara babesgarririk ekarri ez dugunok, Alfontso hankaz gora erori da, toki batetan oso larri ibili gara denok, irristaka, ia-ia erorian. Bilbo ezagutzen duen batekin egin dugu topo, itsasgizona izaki. Gazteak dabiltza gorantz zein beherantz, denak bizkar-zaku izugarriekin, baina gu baino bizkorrago denak.

Heldu gara behera azkenik, eta une horretan atertu du. Bi mila metroko garaieratik  ia itsas gainetiko altuerara egin dugu, 5 ordu behar izan ditugu, ulertzen dugu orain artzainen barretxoa.

Busteni  

Mendi barreneko herria. Etxe txikitxoak dira herri-herriko edo alde zaharrekoak, orein handi bat aurkitu dugu larrain batetan. Hotel dotore batetara egin dugu, esperientziak erakusten digunez: arropak aldatu ditugu, kafea ere hartzekotan ginen baina inor agertzen ez zaigunez zer nahi ote dugun galdetzera ere, kalera egin dugu. Josu eta Josune kafea hartzera sartu dira kafe-txosna batetara, besteok garagardoaren egarri gara: “garagardorik?”, “hertsia dago”, “garagardoa non”, ... “hotelean” ¡, hotelera egin dugu, “ordua pasa da”, “ekar ezazu botila bat ardo”, ... eta azkenik ekarri du!. Hobe dugula kanpinean afaltzea erabaki dugu, hemen jantokiko orkestra tentagarria zaigun arren. Oreina duten etxeko leihoan kanpineko harrerako mutila aurkitu dugu, atzo J$B zurrupatzen lagundu ziguna.

Stop eginez itzuli ordez, autobusa hartu dugu gaur, nahiko abentura izan dugu eta!. Aldatu, afaldu, orkestrarekin gozatu, ... Bustita aurkitu ditugu dendak kanpinean, baina ez digu loa galarazi, geneukan nekearekin, ... Lo bustia, baina loa behintzat, eguneko nekeak zor ziguna.

Eskuko atzazal gaina zornatu egin zaio Josuneri, nahiko gaizki dabil egunotan, horrez gain, edo horregatik, goitibeherakoarekin ere badabil; egun txarrak beretzat, eskerrak zaildua dela. Izan dira arazoak paperezko kuleroekin ere, ...

Bihar alde egitea erabaki dugu, ez da ez erakargarria, ez egokia ere, euri honekin Drakularen gazteluraino mendizko ibilaldia egitea.

Etenik gabe ari du euriak, dendak bustiak daude, ... bildu ditugu dendok. Bagoaz. Josune Drakula ikusi gabe geldituko bada ere. Bertakoek ez dute inola ere aintzakotzat hartzen Drakularena, ez dira egon ere gehienak gazteluan, turistentzako muntaia dela diote, ez zuela inor jaten, itoarazten baizik, ez dela hemen Drakularen pelikularik  ematen. Halaz ere joango ginen eguraldia itxurosoa balitz, mereziko zuen mendiko ibiliak.

Kanpalekuko jantokian gosaldu dugu, musikariak entseatzen ari ziren kantaria zuzendari zutela.

Brasovera goaz, handik iparraldera jotzeko amoz, eguraldi honekin lurralde hartara joateak merezi ote duen kezkak ziztatzen bagaitu ere. Okerreko trena hartu dugu, Pedrealen gelditu zaigu. Kitto bidaia. Behar dugun trenaren zain luzatu behar izan dugu goiza geltokian. Teilatu zorrotzeko eta beirategi zabaleko eraikuntza oso berezia da. Gure trenaren berri galdezka, alemanez bigarren hizkuntza bezala eta frantsesez hirugarren bezala egiten duen gazte batekin egin dugu topo: eskolaurrean hasten omen dira aukeratutako bigarren hizkuntza ikasten, gaztelaniaren aukera tarte, eta gure EGB ikasturtetan aritzen dira lau urtez hirugarren hizkuntza lantzen.

Brasov

Mitinlari bat ari da geltoki aurrean entzule ugariz inguratuta: ez gara jabetu zertaz ari zen. Geltokian bertan hartu dugu autobusa, oraingoan esperientziak eraginda;  okerrekoa baina. Halaz ere jabetu gara erruaz eta lortu dugu hirira heltzea. Carpatos hotel dotorean arazo orori aterabidea ematen dioten bulegoak daude, mota orotako bulegoak alegia. Guk autoa alokatuz jarraitzeak ze diru eramango liguken begiratu dugu, oso garesti daude auto-alokairuak, ezinezkoa zaigu, gainera bi kotxe beharko genituzke eta ez dago furgonetarik alokatzeko; beraz trenez jarraitzea erabaki dugu. Suceavara joanen gara: oso goian dago, urruti, hegazkinez itzuliko ginateke.

Self-service bat gomendatu digu gizonezko batek bazkaritarako: merkez merkea zen baina irentsi ezineko janaria zuen: arrain edo zerbait antzerakoaren zaporeko zerbait ezezaguna. Mahaian utzi dugu janari dena. Hurrengo egunetan izanen zen beste nonbaiten antzerako jakiren bat ere. Kafe turkoa zen gaurkoa ere, ez dut hartu, kafe hautsa jatea bezala zait, agian ez dakit hartzen, agian ez nion beste hartan hondoratzen utzi kafeari, nahastu egin nuen gozagarria bailitzan edo gozagarriarekin batera. Josune eta Itziar zerbait ikusi, erosi edo egitera joan zaizkigu. Gizonezkook aldiz kalean zehar ibiltzeari eman diogu eta eliza ortodoxora jo dugu: elizkizunean daude, erabat bitxia egin zaizkigu errito eta abestiak, popearen abesti itxurako irakurketa  monotonoa, negar doinua irudi. Ondoren oinezkoen kalera egin dugu, kale lasaia, patxadako ibili barea giro zoragarrian bilduta. Oinetakoak 1.600 ogerlekotan daude, alkandorak 600ean. Janariren bat erosi eta jan egin dugu.

II

BUCOVINA

Errumania goialdea, Errusiarekin mugan.

Erratu gara gaur ere. Sinaiatik pasa behar dugu berriz, ez genuen, beraz, Brasovera etorri beharrik Suceavara eramango gaituen trena hartzera. Brasoven erabaki ahal izan dugu nora bideratu hurrengo urratsak, kotxe eta hegazkinen berri ere badugu. Beraz, kitto!.

Ilundu digu, ezagunak zaizkigun inguruetatik goaz, ... Euriak ekin dio berriz ere. Josu non jetziko adi doa maparen gatibu. Daramagun trena Bukarestera doa, beraz tren-aldaketa egin behar dugu Ploesti herrian, honanzkoan industria-hiri aipatzen nuen hartan: Suceavara edo Errusiara doan trena hartu behar dugu. Galdetu galdetzen dugu, baina oso zaila zaigu ezer garbirik ulertzea.  Jaitsi gara Ploestin, gure motxilatzarrekin euripean, baina berehala jabetu gara zerbait ez zebilela ondo bertan, Josu izan da lehen kezkatu dena, “geltoki txikiegia da hau halako hiri handi baterako”. Galdetu dugu, “bizkor, hau ez da gure geltokia, eup, berriz gora!”, Gure estutasuna, igo ahal izan dugu garaiz  eta heldu gara hurrengo geltokira:  hau da hiriko geltoki handiena, bertan dira tren-gurutzatze eta aldaketak.

Ordubete inguru egin dugu geltokian, jende asko dago, luzeak dira ilarak, zaila zaigu inorekin ulertzea,  ... Josune, beti bezala, izan da leihatila aurrean moldatu dena. Galdetu, txartelak trukatu, zulatu, ... Saltzailea dirudien gazte bat hurreratu zaigu, adeitsua, jatorra, laguntzeko prest, ... asko arduratu da gutaz eta asko lagundu digu. “Jon, hoa andenera, gauza ikusgarria zegok”: bi solairuko autodun trena zen!.

Heldu da gure trena, gainezka dator, bidaiari pila gaude sartu asmoz, tartean lekua eskatzen dute gure motxilatzarrek ere. Barrukoek ez digute aterik zabaldu nahi. Hango iskanbila. Txartel-zulatzaileak nahi du zerbait egin baina inork ez dio kasurik egiten. Halako batetan zabaldu digute ate bat, han genuen begiratzailea bizkortzeko eskatuz, erdi bultzaka, “no me toques!!!” Josunek, erdi haserre gabiltza denok, urduri, “rumano!!!”.

Treneko erreserbak ez ziren benetako erreserbak, ez dute balio tren honetan behintzat, balio dienak eurek ere ezin dute bere toki izendatukoa lortu, eserita daudenak ez dira inola ere jaikitzen-eta, treneko arduradunak ezin du ezer egin, ezer inposatu. Korridorea  jendez beteta doa, zutik, ahal duen bezala konpontzen da bakoitza. Eta korridore horretan moldatu gara gu ere, motxila gainean eserita, jarrera egokirik hartu ezinik,  nekatuta, ... Sei orduko bidaia dugula pentsatuz oraindik nekatuago.

Bizi-bizi jarri da berehala  korridorea, herri umoretsua eta alaia da hau, ohi denez bat gailentzen da denen artean, errusiarra edo mugakoa behintzat. Giroa suspertuz joan da, patarra, ardoa, gozokiak, txokolatea, ... trukatzen dugu elkarrekin. Errusiarrari purua oparitu dio Josinak, haren poza, “trabuko” esan eta gorde egin du. Amodio-kontuak ere sortu dira, nire alboan hitzezko kontuetan hasi da bikote bat, harremanak aurrera joan dira, azkenez zuzenbideak trukatu dituzte, geltoki batetan neskak lagundu dio mutilari ateraino, bakarrik jarraitu du gero bere eserlekuan.

Husten joan da trena, gutxienez arintzen, nasaiago joan ahal izan gara, azkenik eserleku hutsak gelditu dira eta eseri ahal izan dugu. Erdi lo, nolabait eserlekuan gorputza egokituz, …  bagoaz aurrera.

Herrixkak, geltokiak, ... ikuskizun bereziak dira gaueko ilunpean. Eguna argituz joan den heinean, beste itxura bat dute herrixkek zein geltokiek. Lo egin ahal izan duena esnatuz doa, besteoi eramangarriago zaigu joana goizeko lehen argira agertu zaigun paisaia berriari begira. Goizeko 6etan heldu gara azkenik. Nahiko ilun dago oraindik.

Euria!!!.

Jende asko dago geltokian, zihoazenak, gentozenak, ... Ez dago azpiko pasabiderik, tren artetik zeharkatu behar izan ditugu errailak. Egongelan izerdi usaina, gorputz usaina, ... kiratsa dario giroari.  Bela beltzak kua kua kua zuhaitzetan, milaka belabeltz, ia-ia belztuta adarrak belokin, beste hainbat hegaz bira-biraka, karrazka hots beldurgarria ateratzen dute, goizeko erdi ilun erdi argi ordu hartan, ilunago argitua baino, zeru estalian, euria dariola, ... zirraragarria izan da!.

Bidaiariaren amarruak ikasiak ditugunez, bizkar-zakuak zaindegian utzi ditugu. Autobusez goaz hirira.

Euria!!!.

Urruti dago hiria, ibai zabal bat zeharkatu dugu zubi luze batez, soroak, tabernatxoak, bidegurutzeak, .... Jendez gainezka doa autobusa. Heldu gara hirira, etxe bakanek osatzen dituzte kaleak, ez diogu antzik ematen non jaitsi. “centrum” da bidaia-kideei egiten diegun galdera, ... jaitsi gara azkenik.

Euria!!!.

Suceava

Herrialdeko hiriburua, eragin eta garrantzi handikoa garai bateko historian.

Ez diot antzik ematen hiriari, kale luze zabala da, baina ez da gu ohituta gauden kale horietakoa, ez da kale “normala”, zuhaitz eta lorategiz inguratutako etxe bakanek osatzen dute kalea. Non baina hiri “normala”?.

Euria!!!

Erdi bustita, aterpe bila beti,  zira arina ere bustita, etxe-kontraz etxe-kontra gerrako filmetan soldatuak hiria hartzen dirudigu.

Euria!!!

Codina izeneko hotela etorri zaigu bidean. Bertan gosaldu dugu. Dotorea bera!, “orain arteko merkeena” zioen Josune taldeko poltseroak. Komuneko emakume garbitzailearekin izan ditugu ika-mikak, keinuka zenigun garbitu berria zela, oraindik bustia beraz, eta ez sartzeko

Hiri batetan garen bakoitzean giro berdina sortzen da taldean, tentsioa, eztabaida, ... asmoak eta nahiak zehaztu, adostu, eta abian jarri arte, ez dugu haserrerik kanporatzen, baina inguruan dabilkigu patxadarik eza. Suceavan ere.

Aldatuko dugu dirua?, bai, ez, zenbat, trukaketa ofiziala, kalekoa, ... Gela bat hartuko dugu, non, nolakoa, ... Hegazkinez itzuliko gara, trenez, ... Garestia da ... Nora itzuliko gara, itsasertzera, mendira, ... Balkanetara joko dugu, bai, ez, noiz, ... Hirian nora egingo dugu, nola, kotxez, … Lurraldez edo hiriz aldatzen gareneko ohiko gorabeherak Suceavan ere.

Brasov-en hegazkinez itzultzeko aukera ikasi genuenez, hegazkin-bulego baten bila hasi gara- Josu bere maparekin aurretik eta besteok atzetik. Jotzen genuen halako tokira baina  ez zen han. Josu goibel samar jarri zaigu, “fidatuko al zarete ba nitaz” esan digu une batez.   Fidatuko ez ba!, sekulako gida zaigu bidaia osoan!. Aurkitu dugu azkenez: TARON deitzen da Errumaniako hegazkin konpainia.

Jakin dugu bainuetxeak zeudela bai Sinaian, bai Pedrealen!. Ezin hurrago izan zenuen zure ametsa betetzea, Itziar.

Hiria ezagutuz goaz. Oso berezia zait. Gustukoa. Kale zabalak, etxe bakanduak, zuhaitz asko, ugariak parkeak, ... kaleotan daude, nola ez!, plaza, etxetzar ofizialak, antzerki edo antzerako eraikin ederrak, estatuak, ...

Hotela hartu dugu, eguraldi hau ez da kanpalekurakoa!. Hiri erdi-erdian kokatua, oso eroso beraz, plaza handi baten ondoan, bere inguruan daude denda eta bulego gehienak, baita autobus geltokia ere. Ez da garestia, 2. mailako hotela, dutxa du gelan bertan, baina komuna korridoreko ertz batetan du.

Trenez itzultzea erabaki dugu, txartelak ere hartu ditugu, oraingoan erreserba eta guzti; egun hauetako nondik norakoa ere zehaztu dugu. Biharko autobusen berri ere jaso dugu.  Geltokirako autobusaren zain, Espainiako gerran ibilitako gizon bat ezagutu dugu, gizaki jatorra. Izan da mozkortutako gizon bat ere, ondo jantzita arren, erabat epelduta.

Ekarri ditugu bizkar-zakuak geltokitik, txukundu gara, eta atera gara kaleetara. Dendaz denda gabiltza, batetan hainbat gauza polit daude: brusa, zapi, eskulan ezberdinak, ... tartean kolore biziz margotutako arrautzak.

Atertu du!!!

Jantoki txukun bat aukeratu dugu bazkaltzeko, autobus geltoki alboan. Itziar joan zaigu sukaldera jaki aukeraz jabetu asmoz, baina ez da aukera handirik, horrelako jantoki xume batek eskaintza zehatz xume bat  besterik ez du. Merke, hori bai: arrazoia zuen hogei ogerlekorekin Errumanian bazkaldu zitekeela esan zigunak. Oso zintzo eta jator porta zaigu neska-zerbitzaria.  Gazta erosi dugu, arratseko mokadurako ere izango zitzaigulakoan, baina bazkarian bertan eman dio azkena gure apetituak edo aurreko janarien urriak. Neska sukaldaria hurreratu zaigu KENT zigarroa eskatuz, une hartan erretzeko zigarroa  nahi zuela uste izan du gure xalotasunak, baina berak paketea edo kaxa osoa erosi nahi zuen. Badirudi turistek tabakoa saltzen dietela errumaniarrei. Zer uste ote bertakoek, aberatsak garela tabako mota hori dugulako ala behartsuak garela eta tabakoa saldu behar dugula oporrak ordaindu ahal izateko. Guk ez dugu Kent tabakorik, eta kitto. Fariasak dira Joseinak ekarri duen gure altxorra.

Kafearekin izan ditugu berriro arazoak: zenbait txosna edo kafetegietan ez dute kafe aukerarik, zenbait kafetegi hertsiak daude, hurrengoak ere badu aitzakiaren bat. Ez dakit Errumaniako ohitura eta ordutegirik ikasiko dugun!.  Arazo bera dut nik garagardoarekin: Non, zer,  noiz?, hori da arazoa. Halako batetan aurkitu ahal izan dugu ditxosozko kafea: txosna berezia da, behetik begiratuz lehen solairu bat zirudiena, kale mailan dago bertara igo ondoren, aldatzean dago nonbait. Esnegaindun gustuko zapore eta apar zuriko kafea gozoa izateaz gain, halako patxada lasaigarria eskaini digute besaulkiek.

Ateri  darrai!!!

Nahiko urruti, mendi-tontor baten gorenean zaldizkoa ageri da zaldi gainean. Bertara egitea erabaki dugu. Bide atsegina bertarakoa, ondo zaindua, gora, behera, ubide baten alboan, bidegorria tarteka, ehunka mailako mailadia baso erdian, ... Arazoak ditu Itziarrek txorkatilarekin, nahiko gaizki dabil mailetan, asko kostatzen zaio ibilbidea, Sinaiako gainbeherako hartan trokatu  zuen edo zaintiraturen bat egin.

Inguru oso zaindua da mendi-tontor inguru osoa. Arratsalde-pasarako zein ibilaldiak egiteko aisialdi-inguru aparta da guzti hau. Izugarri erraldoia da tontorreko zaldia, zalduna bere neurriko ikaragarria: Estefan izeneko erregeren baten omenez jasotako brontzezko eskultura neurrigabekoa. Irudi zaleak dira errumaniarrak, agintariak behintzat: hainbat antzinako pertsonaien irudiak daude hotel alboko plazan ere. 

Ez zegoen inor gu egon garenean, baina itzuleran gorantz doazen hainbat gazterekin gurutzatu gara. Leku aparta taldeentzat zein bikoteentzat.

Arratsalde baketsua, barea, erlaxatuta gaude, lasai, ...

Joseinak berarekin darama beti argazki tresneria osoa, nahiko astuna den poltsa. Gustukoak dituen argazkiez gain, gure gustukoak diren gaiak zeintzuk diren esateko eskatzen digu sarri.

Euria! hasi du berriz hirirakoan txabola batetan geundela. Atertuz joan da eta heldu gara hirira. Kalez kale ibili gara, hiri atsegina zaigu, bizitza bateko etxez osatutakoak, baratz eta fruitu-arbolaz inguratuta bakoitza. Elizak ere ukitu berezia ematen dio bere  dorre bitxiarekin.

 “bere” bat irabazi dugu, gorputzak ere eskatzen digu. Taberna batetara sartu gara. Larunbata izaki, Errumanian ere jende asko dabil, kaleetan ez ezik tabernetan ere. Ugariak dira mozkorrak. Oso herri-giroa dago tabernan. Buila ikaragarria. Erruz dabil ardoa nahiz garagardoa. Ijito taldea nabarmentzen da, emakumezko eta gizonezko, mahai baten inguruan biltzen dira. Ezin uka arraza ezberdinekoak direla, azalera beltzekoak, aurpegi jite propiodunak; gizonezkoek sonbreiru beltza daramate,  emakumeek kolore, batez ere kolore gorri, biziko soinekoak eta lepo-zapi dirdiratsuak. Haien berbotsa, haien buila, nork igarri haserreak ala barreak diren ahotsok. Ikuskizun zaizkigu. Haserreren bat ere izan da beraien artean, emakumeak batez ere gailentzen dira, ikustekoa!, kanpora atera dira edo atera dituzte, kanpoan, baina, berdin jarraitu dute.

Mozkorrilo bat inguratu zaigu, ... ingeles ere badaki, ... zigarroa ematea izan da gure galbidea, ezin dugu gainetik kendu, kalera atera gara baina atzetik datorkigu, hotelera jo dugu  baina gure gazte alegera atzetik izan dugu, hotel barrura sartu da, bidali dute, barruan dugu berriro gurekin, ...

Bera ez dela hormetan agertzen denetarikoa esan digu gure jarraitzaileak: hormetako paperetan agertzeak badu eraginik gizartean beraz, markatuta uzten du nonbait.

Lixiba egin dut gelan, eseki-lokarriak jarri ditut eta han gelditu dira nire arropok dilindan.

Ezkontza bat dago hoteleko jangelan, eguerditik daude bilduta, jan edan eta dantzan egin, zahar eta gazte, umore handiz. Trago bat hartu dugu bertan geuk ere. Jantoki bila atera gara, batzuk hertsiak daude, bestetan ez da lekurik, hango hartan ez da orkestrarik, ... beraz hotelera itzuli gara. Han dirau eztei festak. Jaki bereziak eskaini dizkigute, ezkontzarako prestatuak seguru aski: aza-orriz bildutako haragia izan da deigarriena, odoloste itxura du, zaporea erabat gozoa. Ohera egin dugu 11etan. Ezkontideek han gelditu dira jan eta dantza, ...

Aldaketa eguna gaurkoa, ikuskizunez polita izan da, bizipenez aberatsa, sentipenez bizia.

Labur eginen dut kontakizuna:

Zortzietan gosaldu dugu. Batzuk besteon aurretik atera dira txartelak hartzera. Bederatzietan dugu autobusa. Jendez  gainezka dago geltokia, herri-herriko jendea. Autobusak ere asko dira bertan. Heldu da gure autobusa, beteta dator, pila gara bertan hartu nahi dugunok, ezinezkoa dirudi sartuko garenik, baina sartu egin gara, denak sartu dira, jendez gainezka doa autobusa. Zutik, beharko, bata besteei itsatsita, antxoak latan lez, oso nekagarria da. Bidean oraindik bidaiari gehiago sartu da!. Herri giroa dugu autobusean, baserritar jitea dute gure bidaia-kideak, agian herritik herrira doaz auskalo zertara.

Eguraldi iluna gaurkoa, ateria baina, lauso daude leihoetako kristalak, eskuz garbitu ahal izan du aurrekoak, ingurua begiratu ahal izan dut nik. Oso etxe bitxiak dira, zurezkoak, ezberdinak egituran ere, Bukaresteko museoan ikusitakoen tankerakoak. Behi aldra izan dugu errepidean, udaberrian ardiak ibili izan ziren bezala gure gaztetako herrietan.

Gura

Geltokiko komun zikin-ziiiikin-ziiiiiiiiiiiikiiiiiiiiiinaaaaaaaaaak!!!!. Puf!!!. Josunen haserrea!. Garagardoa hartu dut taberna batetan. Pastel batekin gonbidatu ditu emakume batek Josune eta Josu bere urtebetetzea ospatzeko. Geltokian argi eta egoki iragarrita daude bidaiak eta bidaietako orduak;  nahiko eroso konpontzen gara. Hemen bertako arduradunak, dotore uniformatutako gizaki jatorra bera, lagundu digu Humorerako autobusa hartzen. Autobusez aldatu behar izan dugu beraz; 6 kilometrotara dugu bila gabiltzan herria.

Humor

Gidariak diosku 4etan dela itzuli-ordua. Igandetan berak jartzen duela ordua dirudi.

Monasterioa deitzen diote, agian hala zen garai batetan, zurezko kanpandorrea hormaz inguratutako esparrura sarreran, goialdean esparru zabala inguratuz gaztelua dirudi zurezko balkonada batez osatutako dorreak eskuinera.. Eliza da esparruko altxorra: eliza zoragarria, erabat margotuta ditu hormak kanpotik zein barrutik, bere aspaldiko ederrean irauten dute margook.

Eliza-abestiak entzun ditugu hurreratzeaz bat, koru batek abesturikoak. Meza ordua. Kapelak elizpean utzita sartzen dira gizonezkoak elizara, hango kapelu pila!, txukun eta ordenuan utzita. Eliza lepo dago, gizonezkoak aurrean eta emakumezkoak atzean, gure herrian txikitan bezala hemen ere. Lotsakor edo errespetuz, atetik kukuka ikusi gaituztenean barnera sartzeko keinua egin digute, barruan ginela aurrera egiteko konbita hartu dugu, aurrean ginela lehen lerroetan jartzea eskatu digute. Errito ortodoxoko meza da, hango intsentsu, prozesio, harat honakoa, abestiak, ... izugarri berezia eta atsegina egin zait hango giro berezi eta bitxia. Oparien otarra erabat deigarria da: janariz eta gozokiz beteta, lorez eta zintaz apaindua. Meza osoan iraun dugu barruan, atseginez: turista ugari etorri da bitartean, elizara sartu, aurreraino egin eta alde egiten dute, denbora mugatuarekin datozen autobuskadak dira. Meza bukatzean, aurretik pasa zaizkigu nekazariok kanpora bidean, txundiduta  begiratzen diegu, jantziek eragindako liluraz. Gizonezkoek jantzi berezia daramate: atorra-brusa zuria eta alde batetik ilea eta bestetik larrua erakusten duen txamarra; emakumezkoek txamarra polit bat daramate: ez dakigu berenez eta ohituraz daramaten jantzi hori, ohikoa zaien, ala turistei begira janzten duten.  Itziar eta Josune zenbat balio ote duten txamarrok, non saltzen duten, galdezka izan dira. Oso jende jatorra baita, adeitsua, hizketarako zein argazkiak ateratzeko beti prest. Badakite  altxor bat dela eliza eta ikuskizun  direla beraiek. Eliza esparru inguruetan oroigarrien dendatxoetan eskuz margotutako arrautzak saltzen dituzte: erosi ditut, lagunek barre egiten didate, ezetz osorik etxera heldu: osorik heldu ziren ba!. Joseina eta ni gaztelu antzerako kanpandorre horretara igo dugu, inguruko ikuspegi zabala eman digun balkonada. Ze nolako ekinaldia egin duen kanpai-joleak.

Autobusa utzi eta herrira jotzea erabaki dugu, gustura gaude eta, stop eginaz itzuliko gara.

Herri txikia da, bertako etxetxo propioz osatua, herria bera da aire libreko museoa. Jende multzoa dago hilerrian, bertara egin dute meza ondoren. Ogitxo bana dakarte emakumeek eta ardoa edaten dute kanposantura bisitariok, guri ere ogia eskaini digute, baita guk janez ezkertu ere. Izan da gizontxo bat zutoihal batekin, baina ez dakigu erritoaren nondik norakoa.

Auto-estop egin dugu. Poloniar autobus bat geratu zaigu: txalupaz betetako atoia dakar, txalupaz zeharkaldiren bat egin behar dute. Atzo Suceavan dolarrak aldatu zigutenak dira, gaur ere aldatu nahi digute. Poloniatik txartelak dakartzate, Errumanian txartelak diru bihurtzen dituzte, eta gu bezalako turistekin dolar bihurtzen dute bertako dirua. Jende jatorra da, erabat atseginak gerta zaizkigu 6 kilometroak.

Gura

Herri xarmant, zaindu-zaindua. Taberna batetan “bere” , garagardoa, edan eta ardoa erosi dugu. Giro berezia dago tabernan, ardo edo mozkor giroa egin zaigu, zarataka hitz egiten dute, baina ez da haserre-buila; guretzat gizaki arraroak dira, ezberdinak, azal beltzeko sendokoteak.

4 kilometro omen Voronet herrira, oinez egitea erabaki dugu: ibilbide eta ibilaldi erabat atsegina eta patxadatsua gerta zaigu: belar-sail eta soroa da errepide alde bietara lurralde osoa, antzar asko dabil denean, gureetan oiloak ibili ohi ziren bezala, sagarrondoa da nagusi fruta-arboletan, ugaria da; errepide ertzean osinak, zurezko estalkiarekin eta ura ateratzeko gurpil  handiekin, izan dugu ibai bat, zubia, ... dena zaigu bitxia eta deigarria, baina batez ere etxeak: baratzez inguratutako etxe txikiak, sarrera berezia dute, ostean  patioa  dator, patioa inguratuz korta eta etxebizitza bera, dena da zurezkoa, dena bitxiki osatu eta landua, balkonadak hartzen du fatxada alderik alde, patio orok du bere patina.

Eta hara non, Europako bazter galdu honetan J.R.ren argazkia balkonada batetan!!!.

Euria hasi du!, berriro.

Itziar eta Joseina atzean gelditu dira, ondoren Alfontso eta ni, Josuk eta Josunek beraiek bakarrik egin dute aurrera, sakabanatu egin da taldea. Aterrunetan ibili eta zaparradak ekitean gelditu. Bi aldiz ere geratu gara Alfontso eta biok, erdi bustita, umelduta. Etxe baterako sarrera batetan gelditu garen batetan, estalpeak baitira; etxeko nagusia ere bertan zen, leihoan zegoen aurreko etxeko gizonarekin solasean. Lastima harremanik ezin egina. Azkenik atertu du eta elkartu gara, denok ibili baikara aterpe bila etxaurre eta estalpeetan.

Voronet

Herri txikia da, ez da inor ageri.

Monasterioa herritik at dago, aurrerago; autorik ez dabil geratzeko eta autobusez egin dugu monasteriora.

Monastegia. Humorekoa baino egoera hobean dago. Josuk azaltzen digu oso famatua direla bertako marrazki urdinak. Gogoan dut Josuk kartzelan arte liburuei begira egiten zituen tarteak. Kanpoko hormak erabat pintatuta daude, kolore urdina nabarmentzen da. Ikusgarria. Hemen ez dugu Humoreko girorik, ez da mezarik, ez da bertako jantzitako herritarrik, turistak bakarrik gaude eliza eta eliza inguruan. Liluratuta begiratzen diegu hormoi: filminak erosi ditu Joseinak, postalak besteok.

Ateri dugu, sikiera!. Bertako patin handi baten ondoan bazkaldu dugu, Suceavatik ekarri ditugun pastelak eta Humoren erosi dugun ardoa. Norbaitek izan zuen izozkiaz bukatzeko ideia;  bazkalondo gozatua.

Kartetan ari ziren mutil-koskor batzuk hurreratu zaizkigu, ingeles apur bat dakite, alemanera ez omen zaie atsegina. Zerbait eman diegu, ez dut gogoratzen zer, nagusi batzuk alde egiteko agindu die.

Oinez itzuli gara Gurara. Neuk daramat botila hutsa, ez dakit nora bota, sastraka artera bota dut azkenik disimuluz, ezkutuan, baina hara non harriren bat jo du eta izugarrizko kristal hautsi hotsa atera du!!!. Patxada, lasaitasuna, erlaxa, ...

Guran autobusa hartu dugu. Geltokian ez zegoen inola ere argi gure autobusaren nasa, uste genuena ez zen egokia, baina bertan geunden lasai esperoan, gizonezko bat etorri zaigu non zen argitzera, berari ezker ez dugu izan ezustekorik.

Luze joan zaigu non afaldu erabakitzea. Josu eta Josune jatetxeak esploratzera joan dira: aurkitu dute kafeontzi espresa!!!, bertara jo dugu beraz, baina orkestra  duen jangelan ez da lekurik, lekua dugun jangelan aldiz ez da orkestrarik, ... hotelean afaltzea erabaki dugu, egin dugu dantzan afal ondoren,  Alfontsok ere, Josunekin noski, bera baita taldea dantzara animatzen duena. Argiak itzaliz bota gaituzte jangelatik. Dantzatokira egin dugu, baina itxita dago. Oherako alper, Itziar, Josu, Alfontso eta laurok kartetan egin dugu:  batekoetara.

Monasterio ospetsu asko dago inguruan, baina atzo nahiko monasterio eta eliza pintatu ikusi genuenez, gaur pausoa beste norabait zuzentzea erabaki dugu. Goiz ibili gara, 8etan hotelean bertan gosaldu eta autobusera egin dugu. Astelehena izanik uste genuen ez zela atzo hainbat bidaiari izanen geltokian, baina hara non atzo baino gehiago ginen autobusa hartzeko prest. Tira eta bultza, sartuko ez sartuko, kabituko ez kabituko, baina denok sartu gara gaur ere.

Radauti

Herritik kanpo dago hemen ere geltokia, autobus asko dago, denen azken muga baita. Autoa oso gutxik duenez, garraio publikoa darabil jendeak. Txanpon gehiago izanen nuke nik ere autorik ez banu, edo gure herrietan autobus gehiago balebil; autoak isolatu  egiten gaitu, bakoitza bere pospolo kaxan gabiltza, bakartuta, hemendik hara. Nolanahi hemen ere ez dirudi harreman handirik sortzen duenik garraio publikoak, bakoitza bere jarlekuan doa, isilik, bere ardura, pentsamendu eta asmoetan murgilduta.

Herrira egin dugu. Etxebizitza gutxiko etxe xumez osatutako herria. Denda ugari  dago. Parke zabal ederra du herri erdian. Parkean jadanik ohiko zaizkigun iragarki-taulak: bertan agertzeko merezimenduak egin dituztenen argazkiak daude batetan: gidariak, argiketariak, ..., beste argazki-taulan, aldiz, bertan agertzeko haina oker egin dituztenen argazkiak: ez dakigu ze “delitu” duten, baina oso gogorra egiten zaigu zigortzeko edo eskarmenturako sistema hori.

Kaleetan erakusleihoen aurrean begiluze ibili ondoren museoa bisitatu dugu. Sarrera merkea du. Oinetakoen gainetik zapatila berezi batzuk jantzi behar dira museoa zikindu ez dadin:  sarreran zapatila piloa dago eta norberak aukeratu behar du bere oinetakoen neurrikoa.  Areto bakoitzeko argia ere bisitariak berak piztu-itzaltzen ditu.  Oso interesgarria gertatu zaigu museoa, oso gogokoa izan zaigu, ikusmin ibili gara aretoz areto: tresneria ezberdina, lanabesak, zeramika, jantziak, kolore bizi eta anitzeko ehunak, ... bitxikeria ugari. Ba da buztina lantzeko tailer bat ere.

Itziar eta Josune txamarrekin liluratuta daude, politak, koloretsuak eta tentagarriak dira izan, oso garestiak dira baina, tratuan ibili dira salneurriaz, Josunek Josu zirikatzen du: “nire  urtebetetzerako oparia ...”.

Herriko plazara egin dugu: Inguruko nekazarien salmahaiek osatzen dute azoka, denetikako eskaintza dute. Fruta erosi dugu guk. Dirua ere aldatu dugu: pare bat gazte etorri zaizkigu, nahiko misterioz egin dugu aldaketa, ertz batetara joanda, zintzo zebiltzan eta ez da arazorik sortu.

Zaldiko-maldikoetan ere ibili gara, txikitatik ibili gabe nengoen “kateetan”. Betiko horietakoa zen, klasikoa, beste apaingarririk gabe kateak eta jarlekoak soilik, gaur egun ez da ikusten holakorik gure plazetan, umeentzako tramankulu txiki eta motelak ezik,  agian utzi ere ez diete egiten segurtasun neurriengatik. Ibilaldi luzea egiten du ordain-sari bakoitzeko. Gozatu ederra hartu dut, baina ezin izan dut lortu aurrekoa harrapatzea, gorputzari eragiten nion arren; arraioa, bazen bat aurrekoa harrapatu ez ezik ziztu bizian aurrera bidaltzen zuena; beste bat ere bere baitan kiribiltzen zena, kateokin kate bakarra eginez, ondoren ziztu biziko abiadan deslotzeko.

Indarrak ere neurtu ditugu tramankulu batetan, pilota handi bat joz, nahiko barre eginez. Josu izan da garaile.

Erakusleihoetan begiluze berriro, eliza batetara egin dugu: ospe handikoa da, margoak ia galduak ditu baina izen handiko errege bat dago  bertan lurperatua, ama, aita eta auskalo zenbat familiakoekin, harrizko kutxetan. “Zaldi eta guzti, zaldi gainean gainera, lurperatuta omen” esan digute.

Josunek militar botoi bat aurkitu du, aurkikuntza ikusi duen gazte bat oso misteriosoki zerbait esaten egon zaio, ez genuen ezer ulertzen baina “Josune, kartzelara” esaten ziola itzulpena egin dugu.

Nekatuta gaude, kafetegi batetara sartu gara, non luzatu garen kontu-kontari patxada gozoan, atseden lasaian, erlaxatuz, ... ardoa edanez. Kriston basokadak ateratzen dituzte, ardo gozoa da.

Denbora dugunez, hotelera itzuli ordez beste norabait egitea erabaki dugu. Josu murgildu da bere gida lanetan: “Inguruko zeramika beltza oso famatua da”. Maparekin lanean, Meajinea proposatu digu, “gertu dago”. Autogarara egin dugu horrenbestez, beste “bere” bat hartu eta prest ginen autobuseko abentura berrirako.

Meajinea

 Herri txikia da, errepidearen  luzeran alde bietara kokatutako zurezko etxe bitxiko bi ilara ia besterik ez, soro, zelai, fruitu-arbolez inguratuta. Zeramika beltza egiten dute, lau labe, lantegi eta biltoki ikusi ditugu. Hainbat ontzi erosi dugu, oso merke gure ustez, mauka iruditu zaigu. Erosi ditudanak ziran bilduz egin dut pardela: platerak, hautsontziak, botilak, ... “Ezetz  etxera osorik” Josu tentalari arrautzak erosi nituenean bezala. Ikusiko genituen zeramika beltzeko ontzi berdinak lantegiko salneurri berean denda dotoreetan ere. Salneurri bera dute hemen salgaiek denda dotoreetan zein biltegietan.

Neska batekin egin dugu harremana geltokian, beltzarana bera, oso jatorra, ingelesez moldatzen gara, tabakoa erosi nahi du honek ere, tabakoa eta xanpua. Galdetzen diogu ia zer egiten duten hainbeste antzarrekin, etxaurrean ez ezik zelaietan, errepidean, kalean, edonon ikusten baititugu antzarrak.  Fabriketara saltzen omen pate egiteko. “Etxean ere egiten dugu”. Ez daki non saltzen den fabriketako pate hori. “Suceavako dendetan uste dut”. Galdetzen diogu ia nolako ontzi, kaxa, pote, edo nola bilduta, .... baina ez du gure galderarik ulertzen.  Eta ez genuen paterik ikusiko ere, agian ikusi genuen baina ez genuen jakin zer zen patea, ez genuelako ze ontzi motatan zetorren, ezta ontzietako izkribuak ulertzen ere.

Patin bat dago geltoki ondoan, bere gurpila, bere katea, bere pertza, antozina, ... Freskoa eta gozoa da ura ere. Jostailua gertatu zait, xarmangarria.

Radautiko “gara”n gaude berriro. Denboraz gabiltza, tartean alboan dagoen “Kabana” izeneko txosnara egin dugu. Taberna berezia da, zur edo kanaberaz eginikoa, handia, filmetan agertzen diren mendiko aterpe horietakoa. Stadium eta futbol-zelaia ditu alboan, zainduak erabat. Pitxerkada bana “bere” edanez bete dugu autobuserako tartea. 7etan trena dagoela eta bera ere Suceavara doan gizonezko batek trenera eraman nahi gaitu, guk aldiz autobusez itzuli nahi dugu, autobuseko sartu-kabitu-irten ezinen monoa dugu nonbait. Eskerrik asko eta agur gure gizonari.

Trumoiak jo du, zaparrada ederra ere bota du. “Autogarara” egin behar genuen eta nik fardel bihurtuta nuen zira!.

Sikiera oraingoan tokia dugu autobusean!. Baina bete, bete egin da orain ere. Patxaran noa. Hara non baina gizonezko berritsu bat eseri zaidala alboan. Eten zait nire tarte barea. Gizonezko ihar luze bat da, sonbreiru eta guztikoa, gabardina darama eta bi hortz falta zaizkio. Haren hitz-jarioa!, ez diot ia piperrik ulertzen baina berak etenik gabeko leloari eusten dio, keinuka eta mila aldiz hitz eta keinu beti berak errepikatuz komunikatzen gara: euria txarra dela patatentzat, hotz dagoela, neguko arropak jantzi behar izan dituela, benzina garestia dagoela beraz autoa utzi eta autobusez ibili beharrean aurkitzen dela, ... Portugesa, italiera, errumaniera eta espainiera oso antzerakoak omen, nik frantsesa ere antzerakoa dela aditzera eman nahi diot temati behin eta berriz, baina berak berea errepikatuko du frantsesa behin ere aitatu gabe. Bi lagun ditu, bere antzekoak biak. Bere zuzenbidea eman dit, bere lagunetariko batek idatzi dit, boligrafoa eta papera  neuk eskaini behar izan badiot ere. Nik ere eman diot nirea. Arren eta arren postal bat bidali diezaiodala eskatzen dit behin eta berriz, berak ere  bidaliko didala agintzen dit. Mila aldiz errepikatu dit gauza bakoitza, etengabeko hitz-jario ulertezinean, baina zerbait ulertu diot edo ulertu diodalakoan gelditu naiz.

Izugarrizko eragozpena da hizkuntza harremanetarako erbestean. Batzuetan amorragarria ere bada. Lursailok norenak diren jakin nahi nuke. Nola bizi diren bucovinatarrok. Zenbat irabazten duten. Ceausescuri buruz zer. Politikagintza nolakoa. Herriko arazoak zeintzuk. Ohiturak nolakoak.  Jolas-bideak.  Mila galdera ditut baina ezinezkoa zaigu elkar ulertzea.

Norbaitek esan zion lehengo batetan Itziarri mendietako lurrak nekazarienak zirela, beheko lursailak aldiz sozializatuta zeudela..

Autobusak hoteletik gertu utzi gaitu, urruti utziko gintuen trenak.

Batekotara eta “al burro”ra jokatu dugu denok afalondoren Alfontso eta nire gelan. Barre egin dugu behintzat, ordu goxoa bete ere bai.

Lixiba ederrak egin ditugu denok egun hauetan hotelaz baliatuz.

Ohera aurretik komunera joan naiz, pasilloko ertzean dugu. Kaka egin dut, lasai.

Bucovina utziko dugu bihar

Bukarestera

Presa gabe jaiki, motxilak egin, esekitokia kendu eta hotela uzteko prestatu gara. Une horretan jabetu naiz 300 dolar galdu egin ditudala, atzo gauean komunean utzi nituen!. Dirua zaindu beharra hainbeste aholkatu ziguten, hain gutxi ibilia ni, poltsatxo batean gordeta nituen, praketan gordeta. Alferrik joan naiz bila. Galdetu dut harrera-mahaian, neskak frantsesez soilik egiten du, nik ez dut erraztasun gehiegirik, eta kosta zait konturatu araztea  zer gertatu zaidan; konturatu denean, batez ere galdu dudanaren kopurua esan diodanean, ikaratu samarra geratu da, diru hori hilabetean irabazten ote du!. Inork ez du ezer aurkitu duen berririk eman; nola ba!. Zerbait aurkituz gero garbitzaileak itzuliko omen luke. Auskalo nor joan zen nire ondoren komunera. Egunean zehar pasatuko naiz hoteletik badaezpada ere galdetzera. Nire diru guztiak galdu ditut.  Ze atsekabea!!!. Joseinak nahiko diru duela eta aurreratu dit kopuru bat. Pasatuko zait tristura.

9etan elkartu gara denok. Eguraldi paregabea argitu zaigu azkenean. Bizkar-zakuak geltokira eraman ditugu, museo bat bisitatu dugu ondoren. Hotelean bazkaldu dugu. Kosta zaigu gero joan den eguneko kafetegia aurkitzea. Aurkitu dugu, baina oso eskasa zen gaur kafea.

Luzaro egon gara kalean, jendeari begira, bertako berri jaso nahiz, azken irudiak begietan zizelatu nahiz. Bikote bat hurreratu zaigu tabakorik saltzen genuen galdetuz.

Biltegi eta saltokietan ibili gara: denetik aurkitu daiteke. Eskaileretako hormetan, solairu guztietan, Ceausescuren argazkia eta esaldiak daude.

Desfilerako tribunak jasotzen ari dira plazan. Kale erdian berriz gehienak militar jantzitako neskak desfilea entseatzen ari dira, hara eta hona, joan eta etorri. Gizonezko bat dute aurrean, baina ez du zirkinik ere egiten. Gerora bakoitza bere etxera bidean ikusi ditugu neskok.

Zer egin gelditzen zaizkigun orduetan?. Josu, Josune eta Alfontso zinera joan dira. Errumaniako filmarik ez dago, nik ez dut gureetan ikus ditzakegun filma bat ikusteko gogorik. Joseina, Itziar eta hirurok Museora joan gara, bigarren museo batetara, zapatilak jarri behar izan ditugu hemen ere: behe solairuan jantziak, tresneria, ontziteria eta antzerako ikusgaiak daude ikusgai. Goiko solairuan aldiz lurraldeka banatuta dago Moldavia, bakoitzeko berezitasun eta bitxikeria pila: mozorroak dira ugarienak, lurralde orok ditu bereak. Ez askorik, baina ibili bazebilen bisitaria.

Ikaragarrizko zaparrada bota du museoan geundela. Barnean eutsi diogu hertsi duten arte, bota gaituztenean, atariko teilapean jarraitu dugu, patxadan eta gustura.

Tximistek zuhaitzak argitzeari utzi diotenean, trumoi danbarradak isildu direnean eta atertu duenean, zalduntzarraren inguruan dagoen gaztelua bisitatzera joan gara: erdi hondatua dago, baina ikusgarria behar zuen izan; handia, herri osoa biltzen zen harresien barruan, kanpotik aldiz lubaki edo zulo erraldoi zabal eta sakonak inguratzen du. Suceava zoragarria ageri zen gausenti euritsuan Gaztelutik begiratuta. Gaztelu ingurua bera ere erakargarria da, emanaldietarako oholtza bat dute belartza zabal baten erdian; zein goxoa eta erakargarria behar duen izan belartzan etzan eta musika emanaldi bat entzutea.

Afaltzerakoan elkartu gara. Oso bizipen  berezia izan zaie zinemakoa: zenbakidunak dira sarrera zenbait, sarrerok erosi dituztenak esertzen dira bakoitza bere aulkian, bestelakoak hartu dituztenak aldiz zutik gelditzen dira alboetan; filma botatzen hasi aurretik garai bateko hasi aurreko txirrin hotsarekin batera zutikakook hasten dira arrapaladan aulki hutsak hartzen, izugarrizko zalaparta sortzen omen da. Usai berezi oso sarkorra omen zegoen aretoan.

Hotelean afaldu dugu. Ligetxoa omen geneukan Alfontsok eta biok, bi neska gure alboan eta ertz batetan ondoren, ..., begiradatxoak egon dira, ... baina ....

Geltokira egin dugu. Vodka erosi dugu, gaua luzea da eta ez dugu literarik.

Espainian, ala Errusian?, egondako brigadista batekin egin dugu harremana. Ze tipo jatorra!.

Hartu dugu trena, gau guztirako triki-traka. Gazte bat doa gure departamendu berean, Kirol-jauzkaria omen da, Bukarestera doa, handik hegazkinez nonbaitera lehiaketa batetara.

Alfontsok berehala hartu du lo, ikustekoa zen nola igurzten zuen sudurra.

Errementari baten monumentua geltoki batetan.

Bukarestera goaz triki-traka, gure vodka pizgarria trenean ahitu zaigu, botila jarlekupean erorita hustu baitzaigu!. Lurraldeko xarmaren lurrunak biltzen gaitu.

Gerora irakurriko nuen Norman Manearen “Huliganaren itzulera” liburua. “Pagoen herria” esan nahi du Bucovinak. Izen bukolikoak historia latza gordetzen du; beti alboko herri nagusien harrapakin, gerra guztien erdigunean, gerra ororen mota guztietako ondorioekin; sozialismoa, komunismoa, diktadura, diktadura ondorena, Ceausescu,… bizi izan ditu; izugarria izan zen judutarrek jasan behar izan zuten jazarpena,  bizipen beldurgarriak, … Azalean geratzen da bisitarien begirada; sakona eta korapilatsua da, ostera, herri baten muina, herri honena ere. Nolanahi, oroitzapen atsegina da, liluragarria ere, Ipar Errumaniak utzi zigun bizipenen bilduma.  

ITSASO BELTSA

1983

Sei lagun ginen, iragarki batek elkartuta. Bi neska-mutil bikote eta bi mutil. Asmo zehatzik gabe gindoazen, Bulgariara gindoazela, hori zen lehen pauso finkatu bakarra. Geroak erakutsiko zigun aurrerakoa.  Kontraesana badirudi ere, gozoa da bidaia hasierak ohi duen urduritasuna. Hurrengo egunek zer ekarriko, planifikatu gabeko egunak nola beteko, hori zen kezka bakarra. Ereindako ametsak uzta oparo bihurtzea, bidaia ororen erronka eta aldi berean dema. Taldean izanik, partaidetzaren, komuntasunaren, esperientzia berri bat, aldi berean bakoitzaren erantzukizuna. Eskola eta ingude da bidaia oro.

Bidaia

Atsegina zait, entretenigarria ere, aireportuetako giroa, jendearen joan-etorria, bidai ezberdinen ordu eta nondik norakoaren pantailak, bozgorailuen oharrak, ia jostailu zaizun ekipajearen gurditxoa, ... Lasai eman ditugu itxaron orduak aireportuan, Alfontso larritu zaigun arte, motxila barruan utzi baitut pasaportea, baina konpondu da arazoa.

Ze goxoa den aspertuz norbere burutazioetan entretenitzea, nahiz hegazkineko eserleku estuetan, bidaia-kidez inguratuta, bakardadeko gogoetan kiribiltzea norbere baitan bilduz. Ze txikia mundua han behe hartan. Txikiak garelako itotzen gara sarri ur basoan, ezer gutxi garelako asetzen gara, baita  titara gozagaitz bat garelako zitaltzen ere. Ezer gutxi garelakoaz baliatzen da herriaz une eta gune bakoitzeko jauntxoa ere.

Lurrartzera behartu du hegazkina ekaitz batek Sofia aurretxoan. Ekaitza noiz baretuko zain, izan da une xelebrerik: bidaiari pila geunden hegazkinaren zain, eserita, mokadu bat hartuz, lo kuluxkan, ... seiok mugitu gara une batez hegazkineratzeko aterantz, eta hara non bidaiari oro mugitu zaigun atzetik, ate aurrean pilatuz denok: urduri egon ohi da hegazkin bidaiaria, errespetua dio airean tramankulu hegodunean zintzilikatzeari. Bata bestearen premia gehiago sentitzen dugu arriskua usaintzean; beldurrak badaki gizartea sakabanatzen, baina baita babesik ezak elkartzen ere.

Sofia

Heldu gara Sofiara. Gau beranduan. Odisea bat izan da ostatua aurkitzea eta lehen urratsak bideratzea. Baina goxo hartu gaitu Sofiak biharamunean.

Ez zegoen txakurrik kaleetan, ia ez da txakurrik ikusten Sofian, ez solte ez uhaletik lotuta oinezkoaren lagun. Bakardadearen pipiak ez du oraindik zulatu nonbait Sofiako hiritarra, nahiko barne-har zaie eguneroko bizi-ardura.

Inguruabarrak Kuban egoniko gazteleraren jabe den familia batekin egin gaitu adiskide. Beraien etxean egin dugu bigarren gaua. Herri xumearen hitz aspertuan joan dira ehuntzen berandura arte orduak, hain egoskorrak ohi diren lapikoko babarrunez kalakan. Konpontzeko agintarien koplarik beharko ez luketen arazoez herri xehearen erretolika apala izan da gurea, teoriko, agintari, politiko eta ospetsuen bakoitza bere zilborrari begira, bere belarriei hizketan hitz eder handiko erretolikatik urrun.  

Ahalegin bizia egin zuen Mendebalak Ekialdea menperatzen, zilegi ziren eta ez ziren bitartekariz; tentagarria zen Mendebalarentzat merkatu berria, arriskugarria bertako politikagintza errotik ezberdina. Irakurri berri dut gailenkeria dela boterearen indarrez besteari bizimaila ezartzea; gailenkeriaz ezarri nahi zaie Mendebaleko bizimaila ez ezik bizimoldea ere Ekialdeari, Europa Batuaren amua erakutsiz. Jakingo al dute herriok aurrerapausoak ematen mendebaleko sareetan erori gabe, anarteko esperientziaren alde onak gordez.

Kostalderantz

Itsaso Beltzera goaz. Hainbat aldiz berregokitu behar izan ditugu bidaiako nondik norakoak, hala egin beharko dugu hurrengo egunetan ere. Hori da norbere kontu bidaiatzearen xarma, ezarritako errailik utzi ezinik gabe, zailtasunak gaindituz eta asmoak norbere gaitasunez gauzatuz. Bizipoza esan nahi du bidaia prestaketak, barne ahala erakusten asmoak gauzatzeak. Nahitaezkoa du asmoak aldatu eta egokitzeko gaitasuna bidaiariak.

Trena hartu dugu. Luze doa joana. Aspergarria ere tarteka, errepikakorra baita paisaia. Paisaia fisikoa zein dakusagun humanoa. Nire garunetan kiribiltzen naiz: iruzurrera ohituta gaude kapitalismoan, goi mailetan daude agintariak, iruzurtzen gaituen sentipen bizia dugu behe mailakook, ez dakigu zer egiten duten gure zerga diruarekin. Herri xehea bera ere Estatua iruzurtzen ahalegintzen da; baina ez da zekenkeria, ezta iruzurkeria ere:  hitzen kontraesanean dagoen jokabidez, ezabatuz joan da gizarte eta politikoek gizarte bera osatzen dugula sentipena eta pentsaera, eta herriak ahal duen neurrian ziria sartu nahi dio politikoari. Ideologia arrakalatuaren mendeku tristea. Mendebaldarrok esan ohi dugu Europa Erdialdeko eta Ekialdeko hiritarrek beldurraren eraginez ordaintzen dituztela zerbitzu publikoak. Zenbaitzuk agian bai, baina uste dut  kolektibitatearen, erantzukizunaren filosofian hezita, bestelaz  jantzita daudela nazioari buruz.

Bourgas

Guraso pila dago Bourgasko geltokian udalekuren batetik datozen seme-alaben zain. Oporrak eta txangoak. Etxeek, kaleek, jendearen jiteak erakusten du nabarmen udalekua dela hiria. Josunek jaso du argibidea gazte batengandik:  ez dago autobusik guk nahi dugun kanpinera, beste herri batetan hartu beharko genuke, beraz informazio-bulegora jo dugu, bai prezioz bai zerbitzuz egokia zaigun hotel batetara handik. Jantoki batetan afaldu dugu: ez zaigu izan erraza tokia hartzea, are gutxiago zer afaldu erabakitzea,  ez baikenuen kartarik ulertzen ezta zerbitzariaren erretolika ere. Goxoa izan da afal ondorengo kale-arteko ibilia, epel egiten du, ia gauerdia da eta oraindik dena dago zabalik, jende pila dabil, ... Folklore puntua ere izan dugu. Bi emakumek kriston zalaparta sortu dute gizonezko batekin kalean. Kosta zaigu kale-giroa uztea, baina ohera egin dugu.

Kosta zaie gosaria ateratzea: gurina, York-eko urdaiazpikoa eta gazta gazia. Kale-artean egin dugu ibilaldia, liburu-dendak bisitatuz batez ere. Espainiako edozein kosta-herri dirudi honek. Sofiarako tren-txartela atera dugu, baita Sasopolerako txartela ere itzulera segurtatuz; hondartzara egin dugu ondoren, Joseina eta Itziar gelditu dira motxila zaintzaile. Itsaso Beltza da. Jendez gainezka dago hondartza, ordaindu egin behar da hondartzara sartzea; beraz,  ez sartzea erabaki dugu, ez baitugu uretarako asmorik, ezta hondartzan hazala erretzeko astirik ere, jendetza horretan sartzea bera ez zaigu inola ere tentagarria. Bada jantoki bihurtutako itsasontzia hondartzan, zerbait dirudi postaletan baina bertatik ezer gutxi da; garagardo bana edan dugu hondartza gainean, itsaso eta jendeari so, turistek ohi dutenez, patxadan. Harrotuta dago itsasoa, olatuak atsedenik gabe datoz hondartzara, harro, garai eta oldarkor, indartsu dabil haizea ere. Beltza da hemen gureetako bandera gorria, arrisku-ikurra. Han aurrean petroliontzi asko, trenetik ikusi dugun birfindegian zama hustu zain nonbait.

Jendez gainezka dago geltokia ere, denak Sasopolera joan asmoz, inork ez daki gu baino gehiago autobusei buruz, kanpotarrak dira denak gu bezala, herri kosmopolita da Bourgas. Etorri da azkenik autobusa: “asalto a motxila cargada” esaten dugu esaldi ezagunaren kutsura. Eta gezurra bazirudien ere, sartu egin gara gure motxila eta guzti, gu eta zain geunden denok. Ordubete egin dugu autobusean: itsasertza, hondartzak, kanpinak, petroliontziak, ...

Sasopol

Ameskeria baino abentura  izan da Sasopolen Kavaziterako txartela hartzea: jendeak ez du txandarik gordetzen, batak besteari aurrea hartzen dio, autobuseko eserleku haina txartel saltzen dutenean ez dute txartelik gehiago ematen; autobus bat herri batetara doa, bestea bestera, badator autobus bat, badoa bestea,  ezin diogu igarri ze autobus norakoa den, ez dago taxirik edo daudenak bezeroekin datoz edo doaz, .... Azkenik jakin ahal izan dugu lauretan dela gure autobusa; ordu-biak dira oraindik, luze eta aspergarri doa autobus-arazoa, bero egiten du, tarteka haize hotzak jotzen badu ere. Ez dugu zer janik, dendak itxita daude edo janaririk gabe gelditu dira, ... azkenik arraina dirudien jaki bat lortu dut pasta edo antzerako zerbait saltzen duten txosna batetan, Itziarrek gazta urtua duen ogia ekarri digu, ...

Gainezka dago Sasopolen ere hondartza, bandera beltza eta gorria jarri dituzte. Portu handia du, gerraontziak nabarmentzen dira beste aldean, handiak dira arrantza-ontziak, baina bada belaontzi eta aisia-ontzirik ere. Parkera ere joan gara: Maya erlearen adar edo antena malguak daramatzate hemen ere umeek gureetan bezala.

Ateak itxi dizkigu autobuseko txoferrak hurreratu garenean, hori bera egin digu goizekoak ere. Ernegatuta gaude. Gizon bat hurreratu zait espainolak garen galdetuz, “no hay derecho” entzun dio nonbait guretako norbaiti; bulgariarra da baina, gaztelaniaz daki. Espainian autobusak nola dabiltzan galdetu digu; gero berak lagundu digu, bere autobusean sartu gaitu, eman dizkio azalpenak gidariari eta Kavazitera heldu gara azkenik gidariaren oker batek ia eraman gaituen arren aurrera. Delako gizonarekin hitz egin dut autobusean: argitu diot nongoan garen; bera Bartzelonan egona da, ezagutzen du Euskadiko arazoa; ba omen dute dirua Bulgarian, baina zer erosi gutxi; sobra dituzte lanpostuak, batez ere nekazaritza eta etxegintzan.

Kavazite

Hiruzpalau kanpaleku daude Kavaziten, baina hartuta daude bungalow denak, beraz dendak jaso behar izan ditugu. Leku atsegina da, izugarri luzea hondartza. Milaka gara bertan turistak.

Bainua hartu dugu itsasoan. Sorosleak bidali egin gaitu geunden tokitik, bere zaintza orduak bukatuak ditu eta ez du nahi inor inguru hartan, aurrerago joan gara eta kitto.

Itsasora begira  afaldu dugu toki bitxi batetan kokatutako jantokian, arratseko giro apartan. Ohiko afaria: entsalada eta “txuska” edo zerbait antzerako zeritzan jakia. Zerbitzari abegikorra izan dugu, maiz ikusiko dugu ondorengo egunetan; ze nolako alproja argia, diru aldaketarako ahalegin bizian dabil, jantokiko ugazabarentzat, ez beretzat.

Gazte asko dago jantokian, baina ez datoz denak afaltzera, zerbait edanez dantzan egitera baizik. Lorcaren “me la llevé al rio” ezaguna, dendara eramatea da hemen. Orkestrak “Pajaritoz” jo duenean, jantokiko mahaikide oro atera da dantzara, bai alaitasun biziz dantzatu ere.

Alboko kanpinen ingurutik egin dugu ibilaldia, jendez lepo daude denak, poloniarrak dira bezero gehienak. Bada hegoamerikarren bat ere tarteka. Ze nolako algara eta dantzak “poronponpero”rekin!. Abestuz eman dugu tarte luze bat hondartzan, txalupa batetan eserita, trago batzuk eginez. Lotara ordez, hondartzatik egin dut nik ibilalditxoa, giro zoragarriak bildurik. Gauerditik aurrera egin dut dendara; han aurkitu dut oraindik “palomita” edo arto-ale erretzaile-saltzailea, “Hemen ere pobreak pobre” pentsatu dut, baina hurrengo egunean kotxez ikusiko nuen, ez da beraz hain pobrea, ez baitu edozeinek autoa Bulgarian. Nahiko algara dago dendetan, jendeak ez du logurarik, alai sentitzen da oporretan.

Eskasak dira komunak, garbitu, egunero garbitzen dituzte, baina jende asko gabiltza eta hemen ere bada txukuntasun gutikorik, ondorioz gainezka egiten dute, gune osoa kakakeria bihurtuz.

Istripua

Olatu handiak daude, garaiak eta sendoak. Beti izan ditut gogoko olatuak.  Gozamena zait uhinaren gandorrean etzan gorputzaren aurreko erdia airean dudala, eta zangoei azkar eraginez, ia hondartza bertaraino irristatzea. Eta hala nenbilen gaur ere gozamenean urtuz. Baina zurrunbiloan harrapatu nau olatu batek, azpian hartu, txilipurdika eraman  eta hondartzaren kontra kolpatu. Zutituaz bat jabetu naiz okerren bat egin dudala eskuineko besoan. Olatu batek bota nau berriro oraindik lurrera besoari eusten ahalegintzen nintzela. Bazterreratu naiz, Alfontsori egin diot keinu bat, soroslearengana hurbildu naiz, adierazi diot okerren bat egin dudala, txabola batetara eraman nau eta han gelditu naiz. Lasterrera etorri dira besteak. Lokatu egin dut nonbait besoa, sorburutik. Gizon  eta emakumeak daude osagile edo erizain, bihotz-larrialdietarako eta itoaldietarako daude prestatuta nonbait baina ez nire gaitzerako, ahalegindu dira hezurra bere lekura eramaten baina ezin izan dute. Minik ez dut izan hasieran, baina mina gehituz doa denborak aurrera heinean, eman didate mina arintzeko zerbait, deitu dute anbulantzia,  arropak ekarri dizkidate eta jantzi naiz. Ordubetera agertu da anbulantzia, Bourgaseko ospitalera eraman behar naute, Josu etorri da nirekin. Ez da gozoa izan bidaia, erabat minduta dut sorbalda eta ezin dut egoki kokatu nire beso lokatua.

Ospitalean

Ospitalean osagile lirain eta erizain bernapotola batek hartu naute harrera-gelan, beste erizain bernapotola baten atzetik egin duk eskaileretan gora, erradiografia egin behar zidaten gelara eraman naute. Ez nuke nahi neskoz trufatu, matxismoz salatuko naute, baina minez, okertuta, lurrera begira, ez dut aurreko berna potolook besterik ikusten, izugarri deigarriak egiten zaizkit gainera, hain dira biribil gizenak. Ez da gozoa izan erradiografiarena: postura zehatz batetan jarri nahi zidaten besoa, hala behar omen, baina ezin nuen, behartzen ninduten eta nik garrasi egiten nuen minez, erizaina ia haserretu zait, deituta edo nire garrasietara erizain berri bat agertu da, kokolo honek aurrekoaren bide berdina hartu du eta ni garrasiz defendatzen nintzen. Erizainok barre egin didate garrasiengatik eta orduan Josu izan da neskekin haserretu dena; azkenik erizainen burua, agian osagilea, agertu da, zentzu edo esperientzia gehiagokoa nonbait, besoa behartu gabe atera dit  erradiografia.

Bernon atzetik noa berriro, eskaileretan gora, igogailua ez dabil, korridoreetan jendea ageri da kontsulta zain edo, denek begiratzen didate izugarrizko ikusminez, erabat aldrebesa izan behar du nire itxurak: erabat makurtuta, minez bihurrituta, besoari eutsiz nolabait mina arindu nahian, praka motxez jantzita eta auskalo nola ileak ez baitut orrazteko aukerarik izan; gela batetara eraman naute bernok. Txabusina zuririk gabeko gizakume bat dut zain, hezurra bere tokira eraman behar didan dotorea. Kanpora bidali du Josu. Nik ulertu  dezakedan frantses xumea egiten du, lasai egoteko esaten dit, erlaxatzeko, “utzi besoa”, ... tiratu du besoa, krakadatxo bat  egin du junturak eta hezurra behingoz bere tokian zegoen. Ze nolako lasaitasuna!. Bendatu dit besoa, “Ezazu kendu 15 egunean, bestela errazago aterako zaizu berriro”. Ez dut ezer ordaindu behar izan, nahikoa izan da seguruko paperak erakustea.

Nongoa naizen galdetu didanean osagileak, Euskal Herrian ze alde zehatzekoa jakin nahi izan du: Tolosan egona da Abesbatza lehiaketa batetan osagileek osatzen duten koru baten partaide baita!.

Kanpinean berriro

Errepidera  jo eta taxia hartu dugu autobus geltokiraino. Bidaiariz gainezka dago gaur ere  geltokia, etorkizun beltza usnatzen dugu, ajeatuta dago oraindik nire gorputzaldia, beraz taxia hartu dugu kanpineraino. Ez dakit nola funtzionatzen duten taxiek: gureak alde egin digu une batez, lasterrera beste hiru bidaiarirekin agertu da, herri batetan utzi ditu beste hirurok, eta eraman gaitu gu kanpinera. Ez dakit negozioa borobildu nahi izan duen, zerbitzua merkeago egiteko bide bat izan den,  ala lagunak doan eramateko amarrua.

Hondartzan dago laukotea. Abentura bukatu da, eta onik. Arnasa hartu dute eurek ere. Izan dugu nahiko kontu eta zeresan. Gauza denek dute lehenengo bat, lehenengoa azkena balitz sarri!. Hezurrek bidea ikasiz gero, edo zainok bigundu ezkero, badakite sarri lokadurak batak besteari jarraitzen.

Patxaran iragan dugu arratsaldea eta afaritan ospatu dugu Josuneren urtebetetzea.

Sasopol

Sasopolera egin dugu gaurko txangoa, Josune eta Josu oinez, besteok txu-txu trenean. Herria bisitatu dugu: etxe bereziz osatutako alde zahar ederra du, hondartzan bainatu gara, portu aldetik paseatu, baita zenbait erosketa egin ere, tentagarria baita dendetako eskaintza. Egun sapa da gaurkoa. Une batez ahulezia hasi da erroak botatzen, baina lehenengo egunetako esperientziaren ondoren erabakia dugu beroaldietan hobe dugula ibilia eten eguerdi aldera, eta patxada hartu, gehiegi nekatuz giroa okertzen zaigulako bestela. Kaleko txosnetan bazkaldu dugu, turista eta herritar gehienek bezala: txosna bakoitzak janari edo edari bakarra du, ez besterik; arraintxo txikiak izan ditugu guk bazkari; kafea, aldiz, itsas gainean hartu dugu.

Herriak itsasoz lotzen dituen itsasontzia da “Cometa”: itsasoz eginen dugun ibilaldia zehaztu dugu, baita ontziaren ordutegia argitu ere, antzua izan da, aldiz, Mintxorekin lotzeko ahalegina,.

Arratsaldez

Txu-txu trenean itzuli gara kanpinera seirok: gogoan izateko bidaia gerta zaigu, hiru bagoitxok osatzen du trentxoa, traktore bat da eroalea, jendez gainezka doa ohi denez, buztanikara baten gisa dabil batetik bestera jauzika errepidetik irten behar bailu, itsasertz eta itsasgainetik, bigarren mailako errepide batetatik, ikuskizun aparta eskainiz bidaiariari.

Inguruko zenbait herritxo bisitatu nahi ditugu arratsaldez, errepidera atera gara autobusa hartu asmoz, baina ezinezkoa da autobusa hartzea. Ibili badabiltza, baina bidaiariz gainezka datoz eta ez dira geratzen. Bi orduz ahalegindu gara, gu bezala beste asko; batzuk auto-stop egiten dute; asperturik, Josu eta Josune oinez joan dira ibilaldi bat egitera, hondartzara egin dugu besteok. Pedaloian ibili gara, ez naiz ausartu itsas barruan igeri egiten, pedaloira esku bakarrez igotzea ez baita erraza izanen. Medusa pila dago itsasoan, txikiak zein metro erdi diametroko txapeldunak, ikustekoa zen itsas gaina, disko zuriz beteta. Hondartzan bainatu naiz, ez dio kalterik eginen ur gaziak besoari, bestalde nahiko eroso moldatzen naiz igeritako beso batez.

Oso luzea da hondartza, erdigunean dute bere tartea nudistek. Hura dut nik nire toki aukeratua, izugarri atsegina izan zait harat honazkoa jendarteko bakardadean, olatuek oinak miazkatzen zidatela:  nire traila da hondartzako oihal zati bakarra, ze itxura ote dut, biluzik besoa trailan dudalarik.

Pedaloien arduradunak ETA aitatu digu euskaldunak garela jakitean, ia metrailetarik daramagun galdetu digu txantxetan.

Zertzeladak

Sokan zintzilikatuta zituen jantzi denak eta zapatilak lapurtu dizkiote Alfontsori bart. Badira lapurretak herri sozialistetan ere, hemen ere ezin da ezer begien bistan eta inoren eskura utzi, tentazio gaindizaila dira Mendebaleko aberatson jantziok Ekialdeko ekonomia murritzagoarentzat.

Ibilaldi goxoa egin dugu itsasgain-itsasgain Joseina eta biok arratsaldez. Behean,  kalak,  batak besteari jarraiki, eta bidezidorrak edonon kalaotara. Basaran pila dago, azken egunean mordoska bat jaso eta etxean patxarana egitea erabaki dut, Eibar aldean ez baitut aranik eskura.

Josu, Alfontso eta hirurok Suapkar edo antzerako izeneko hondartzara egin dugu bidezidorretatik arrats beranduan: kanpinak, txosnak, jendetza, ... “Bere”, garagardo bana edan eta itzuli gara. Erabat erakargarria izan da ibilaldia.

Itziarrek eta Alfontsok “Peste”, arraina, bazkaldu dute, Josuk oilasko errea, barau egin dugu Josune, Joseina eta nik.

Ilargi betea, gau gozagarria. Hondartzara jo dugu, pedaloietan eserita, atzoko Josuneren ospakizunean geratutako xanpaina edanez egon gara kalakari.

Patxadako eguna gaurkoa.

Ropotamo

Ropotamo aukeratu dugu gaur ibiliaren helburu.  Josu eta Josunek goiz atera eta oinez egin dute 20 bat kilometroko bidea, autobusez besteok. Zain egon behar izan gatzaie; oso luze egin zaigu itxarotea: izan ohi dira tentsio-uneak horrelakoetan baina gainditzen dugu haserrerik gabe. Beste zerbait izanen zela uste genuen gida-paperetan goraipatzen duten Ropotamo delakoa: ibai zabaltxo bat besterik ez da, mendiek inguratutako bailaratxo baten erdian, kanaberadi ditu ertzak non gordetzen diren dortoka txiki pila eta zenbait ahate.  Ikasi eta zaletuentzat izanen da interesgarria, guretzat ez du apartekotasunik. Ibaiko ibilaldia izan zaigu guri atseginena, dortokak begiz bilatu eta ahateri begira. Batel handi batzuk besterik ez diren ontziz egiten da hondartzara arteko tarte hori. Itzulia joaneko ibilbide bera zenez, hondartza aurrean gelditzea erabaki dugu.

Arkutino

Arkutino herriko hondartza zabal batetara egin dugu oinez eta bertan bota dugu eguerdira artekoa eguzkia hartuz. Lasaitasunean, patxadaz, ez baitzebilen jendetzarik gu geunden ertzean. Hiru hortzeko tresnatxoa aurkitu dut, urpeko arrantza-arpoia; jaso egin dut arrunta arren: halako ukitu berezia izan ohi du huskeriaren batek noizbehinka, jaso ohi ditut leku pertsona edo une berezien oroigarri gisa, hor egon ohi dira, harri, torloju, .... etxeko zoko eta kosketan barreiatuta hauts kentzen lana emanaz.

Herrian bada errepide bazterreko txosna eta jatetxerik, non bazkaldu dugun; bada ere eraikin-multzoa, turistak ekarri asmoz eraikia segur aski, baina erabat utzia, hondatua, biluzia eta hila, erabili ere egin gabe hondatua, asmo eta plangintza amestuen porrotaren adierazle.

Istinga itxurako laku batetara egin dugu arratsaldez, likin berdexka eta nenufarez estalitako urmael zabala: ez zen inola ere atsegina, orri lehor horixkek kentzen zioten lilura. Hemen egon zen norbaitek deituko zion igebelar nenufarrari, igel pila bizi baita bertan. Oholezko pasabide bat barneratzen da ur gainetik nenufar artean, igelok ikus ahal izateko: jolas erabat atsegina bihurtu zaigu igelok begiztatu, aurkitu, zein zirikatzea ere.

Belartza bateko zuhaizpean egin dugu siesta;  oinez, ondoren etxerakoa atzo ibili genituen bidezidorretatik.

Ze atseginak diren hondartzako zurrutak, ilargiaren argipean.

Egunaren joanean

Berandu batetan jaiki gara, atzoko nekeaz ajeatuak; euria, lainoa, ... hondartzan ez da giro, eguraldiak berak ere ajeatua dirudi.

Dirua aldatu dugu, jatetxean zerbitzariarekin: amarru gisa edo, ahalegintzen zaigu zerbitzaria egunero zerbait ezberdin eta berezia eskaintzen: tripakiak afaldu ditugu gaur, gozoak. Dantzan egin dugu, ez baita hemen afaltokirik musikarik gabe. Alfontso zirikatzen dugu ilehori bat dela aitzakia, baina irribarretxoarekin soilik erantzuten digu.

Sasopolera joan gara Josune, Josu eta hirurok, Sebastopolera, txantxetan esan ohi genuen bezala. Han ginen 20 minututan bidezidor batetik. Basaran asko dago soro eta belartza ertzeko hesietan. “Cometa” ontzien ordutegia begiratu dugu berriro, Mintxo aldiz ezin izan dugu aurkitu gaur ere. Jende asko dabil kaleetan, nabari da itsasertzeko ohiko uda-giroa.

Txu-txu trenean itzuli gara, ikaragarrizko motxilekin zamatutako bi neska eta mutil bat jarri zaizkigu alboan; azkeneko bagoian, aldiz, gizonezko bat dator erdi zintzilik, jolasean ala doakoaren bila?,  guk umetan aldaz gora  kamioien atzean, eskuak kartolan eta oinak matrikulan,  ohi genuen antzera.

Siesta bota dute Joseina, Itziar eta Alfontsok, Josu eta biok hondartzara egin dugu, hondartza nudistara, gerora denok elkartu gara hondartzan, gozoro bukatuz arratsaldea.

Poloniarrak

Eki Europa aldeko turistak dira askogatik gehien kanpinean ez ezik kostalde osoan. Bonoak edo puntuak irabazten dituzte lanean, oporretara joateko aukera dute kopuru ezarri bat metatutakoan. Estatuak eskaintzen die opor-leku ezberdinen aukera, puntuen arabera aukeratzen du bakoitzak nora joan, puntu gehien duenak du lehen aukera, gutxienen duenak azkena.

Poloniar familia baten denda dugu alboan, harreman estua egin dugu beraiekin.

Kometa kaput

Bidezidorretik oinez egin dugu Sasopolera “Cometa” ontzia hartzeko. Ez dago txartelik ez Varnara ez Nessebar-era, salduak daude denak. Biharkoak ezin daitezke aurrez hartu, bihar goizean baizik. Hegorantz egitea erabaki dugu beraz, Michuri-ra, Bulgariako ertzean, Turkiako mugako hirira. Txartelak hartzea ez ezik, kosta zaigu gosaltzea bera ere: goizegi zen. Portutik ibili gara, bada jatetxe bihurtutako ontzi bat; peskari ugari dago moiletan; ontzitxoek ekarri daramate jendea inguruko hondartzetara. Iskanbila zaratatsu gordina egon da gazte batzuk ontzitik jaitsi nahi ez zutela eta.

Lineako ontziak dira Cometa deitutakook, oso bizkor dabiltza ia urik ukitu gabe. Ibilaldi atsegina izan da, itsasoa eta itsasertza ikuskizun, ur gainean abiadura bizian jauzika.

Portura sartu gara Primoskon bidaiari zenbait utzi eta berriak hartzekotan. Matxuraren bat izan du nonbait ontziak, “Cometa caput”, beste argibiderik ez digute eman, jetziarazi gaituzte eta hor bukatu da bidaia. Biziki protestari jarri da talde bat, alferrik, arrazoirik eman ez ezik, txartel-ordainik ere ez digute itzuli. Kitto, eta kalera.

Primosko

Hondartzara egin dugu, jendez lepo dago, hemen ez da nudista txokorik, baina turistentzako muntaia izugarria da, denda, museo, hotel, txu-txu trena,... baso erdian paratua.

Josu eta Josune bere kasa joan dira ibiltzera.

“Herriko errementariaren” showa

Itzulerako autobusera sartzean bidaiari gizonezko sendokote batek galdetu dit ia zergatik neraman besoa trailan; ez dugu batak bestearen hizkuntzarik ulertzen; keinuz eta hala moduz, argitu diot sorburua atera dudala. Izugarrizko erretolika bota du, niri, guri, gidariari eta autobus osoari, ez zuen inola ere onartzen traila eramaterik, besoak aske behar zuela eta ariketak egin behar nituela zioen: keinuengatik ulertzen genion guk hori dena, aberatsa baitzuen hitz jarioa ez ezik, mimika ere. Segurtasun osoz hitz egiten zuen, sasimedikuren bat bailitz. Trailarik ez eramateko zion behin eta berriro, eta nonbaitetik zintzilikatuzko ariketak egiteko. Une batetan ikusi du tutu-arku bat geltokian eta hara eraman nahi ninduen bertatik zintzilikatzera, autobusa ateratzeko ordua zen zorionez. Ez da isildu bidaia osoan, bere geltokian jaitsi denean, atetik ere traila kentzeko esaten zidan eta bere erretolika ozenaz jarraitu du kanpotik barrurantz, baita autobusa martxan jarri denean ere. Herriko errementaria zela zioen Joseinak. Nolanahi nik entzun nahi nuen aholkua eman dit,  eta betirako baztertu dut traila.

Jada herrian, traumatologoak izugarrizko errieta egingo zidan trailarik ez neramalako, ia nork esan zidan trailarik ez eramateko. Beste bost aldiz ere atera nuen besoa ondorengo urteetan egoera ezberdinetan, arrazoi ezberdinengatik, operatu egin ninduen arte; ez dut behien ere jakingo trailarik ezak erraztu zituen ondorengo luxaziook.

Arrautzak afaldu ditu Joseinak, kopa edan dut nik. Neskak ohera erretiratu dira, baina lau gizonok ardo botila baten berri eman dugu ilargi betearen argi goxora.

I la nave va

“Bartolo eguna”, Elgoibarko jaiak, eguzkitsua argitu zaigu. Josune eta Josu Nassebarera joan zaizkigu goizeko 5etan, hondartzara egin dugu besteok, nudisten txokotik pedaloian ikusten ditut Joseina eta Alfontso. Lainotu zaigu azkenez, haizea harrotu da, ospa egin dugu denok hondartzatik.

Mintxo etorri zaigu, telegrama jarri genion atzo, telefonoz  jakin ostean Bourgasen zegoela. Ez du bazkaldu nahi izan gurekin, baina  kontu pila esan digu, Sofiarako plana ere egin dugu, laburbidea nondik zen galdetuz joan zaigu azkenik. Kanpineko argazkia atera dugu mendixka baten tontorretik. Josu eta Josune itzuli dira: oso polita omen da Nassebar, eta errusiar asko omen dabil bertan. Gurekin argazkia atera nahian hurbildu zaizkigu poloniarrak. Harreman estuak ditugu, lagun egin gara, tamalez ia ezinezkoa zaigu elkar ulertzea. Gazte asko zen gaur jatetxean, mahaikada handi bat izan dugu alboan, kanpotarrak ezbairik gabe. Bakarrik egin dut dantzan jatetxean, dantza eskatzen zidan gorputzak, inori lotu gabeko dantza, gorputza aske, mugimendua biziz, musikarekin kulunkan.

Egunaren gurpilean

Kapela bat oparitu diote poloniarrek Alfontsori, tokatzen ziren argazkiak atera ditugu. “Txiki eguna” Elgoibarren: dotore ibiliko zen kapelarekin soka-muturraren aurrean Alfontso han balitz.

Hondartzan egin dugu goiz osoa, Primoskoko errementeriaren aholkuei jarraituz  igerian egiten dut etenik gabe, orain arte beso bakarrez ordez biekin nire beso  gogortu hau luzatu nahian orain.

Poloniarren ama izugarri gizena da, neurriz kanpoko horietarikoa, izugarriak dira haren zabalerak. Senarra aldiz gizon txiki argala du. Badira tankera berdineko beste emakume batzuk kanpalekuan; ez dira bere itxuraz arduratzen, hondartzara doaz, lasai janzten dute bainu-jantzia haragiak gordetzeko ahaleginik gabe, txitxia sendoak zintzilikatzen zaizkiela jantzien barruan zein kanpoan,  han daude olatuetan bustiaz zut edo hondartzan karta-jokoan aulkietan  eserita haragi tolesdurak erakutsiz, bularrak zilbor gainean, algaraz eta humoretsu. Biziki gogoangarriak ditut irudiok, emakume beldurgarri gizen zabalok gerrirainoko uretan zein hondartzako itzalkien gerizan kartetan, bost axola ziela loditasunak eta hondartzako begien harridura.

Dendan bazkaldu dugu. Basaran bila joan naiz, poltsakada jaso dut, ikusi beharko nola heltzen diren. Lagunek adarra jotzen didate; Errumanian erosita, hemen dauzkat, osorik oraindik, Baskoa Arrautza deituriko horietako batzuk, pintatutako arrautza dotoreak.  Nerabezarotik ditut gustuko arrautza pintatuok, Bilboko austriar lagun batek oparitzen zizkidan urtero Basko jaietan. Etxerako denentzat erosi nituen. Nola helduko ote, hortik datoz txantxak. Heldu ziren. Osorik!!!. Urte luzeetan izan genituen etxean Maria Luisari eta neure buruari oparitutako arrautza marraztuok. Behin eztandatxoa entzun nuen, ez nion antzik eman zer izango zen, baina nire arrautza aurkitu nuen erabat lehertuta eta zatietan barreiatuta.

Kartetan egin dugu hondartzan poloniar seme gaztearekin, berak erakutsitako joko batetan.

Katoliko sutsuak dira poloniarrok. Familia osoarekin afaldu dugu beraien denda aurrean: mundiala izan da.

Izugarrizko eztabaida eta haserrea erabili dute bi neskak beste bi mutilekin gauean, komunetan egon dira gordeta bi neskok aurkitu ez zitzaten.

Komunak negargarri zikinak egon ohi dira gauerako, guti dira komunok eta jende pila gara, dena dago gainezka azken ordurako, komunok eta komun ingurua.

Agurrean

Iritsi zaigu alde egiteko eguna. Bagoaz. Bihar doaz poloniarrak eurak ere. Dendak tolestu ditugu, fardelak egin eta txu-txu trenez Sasopolera egin dugu autobusa hartzeko. Alfontsok hartu du orain nire motxilaren zama, nik aldiz berea, handiagoa eta astunagoa baita nirea berea baino, eta nik zailtasunak ditut nire sorbaldarekin. Bourgaserako autobusean motxilena ere kobratu nahi die Josu eta Josuneri, besteoi aldiz ez. Motxilak utzi ditugu kontsignan. Kafetegi batetan eseri gara, bertako pastelez gozatuz. Bizartegi batetara joan naiz  bizarra egin diezadaten, Sasopolen ere izan nintzen behin bizartegian, goiz atera eta Joseinak astirik izan ez zuenean: egun guztian daude zabalik bizartegiok, emakumeak dira bizarginak,  txandaka egiten dute lan, txartela hartzen duzu sarreran eta irteeran ordaintzen. Saltxitxak bazkaldu ditugu, gero parkean egon gara autobus orduaren zain. Mintxoren bila joan gara, bera bizi den ikasleentzako egoitzara, baina ez dugu aurkitu: nahiko eraikuntza berezia da, koadro edo partiduko jende aukeratua dator hona. Inguru zabala du, landatuberri zuhaitzekin, baita hotel dotorea ere non hartu dugun kafea. Hondartzara jo dugu lehenik, gero berriro belartzara ...  

Kale-artera egin dugu berriz, Folklore jaialdia gauzatzen ari da kaleetan, Nazioarteko jaialdia da izan, baina Europa Ekialdeko herrietakoak dira partaide gehienak. Izan dira euskal kutsua zuten taldeak, frantziar hegoaldekoak, Ipar Euskadiko muga ingurukoak nonbait. Izugarrizko giroa dago kaleetan, jendez gainezka  daude bazterrak, bata besteren ondoren desfilatzen dute talde ezberdinek. Dantzatuz eta abestuz.  Zirrara sartzen digu, guretzat erabat ezezagunak ez ezik erabat ezberdinak diren abesti eta dantzak baitira. Sartu gara zenbait talderen barruan, argazkiak atera, beraiekin hitz egin, dantzari zein kantariek ez dute ardurarik argazkiak ateratzeko ikusleekin, erabat adeitsuak dira, ... Mila urteko gibeleratzea egiten genuela iruditzen zitzaidan, jantziak, itxura, giza emakumeen jitea, aurpegiera, doinuak, dantzak, ... zirrara batek astintzen ninduen. Gure herriaz egin dut amets, herri batu bat izan behar dugu, herri zatitua ez da behin ere herri librea independentea bada ere, baina batez ere eguneroko euskararekiko militantzia pertsonala erneko duen zerbait sortu behar dugula egin dut amets, euskararekiko militantzia zabala. Erakunde eta taldeak gaindituko dituena, morrontzarik gabekoa, herriari arnasa, ilusioa eta bizia emanen diona. Nahia eta izatea baina ezberdinak dira, ametsa eta egunerokoa bezala. Ez beti.

Mintxoren hitzordura goaz, baina ez zaigu agertu. Eseri eta “bere” edan dugu. Afaldu eta geltokira bidean gara.

Belar-pila meta bilakatu zenekoa

“Bizitza da muin-muinean zigilu ezabazaezina ezartzen duen sakramentu bakarra”. Ehun bigunez bildu edo txarrantxa mingarriz banandu ohi dituzte bidaia-kideak txangoko laztasun zein goxotasun elkar harilkatuek. Bazkari baten mahai inguruak zein ospakizun edo ekimenen batek elkartu ohi gaitu tarteka-marteka 1983 urtean uda batez Bulgariara bidaiak lagun egin gintuen seikotea. “Edozein belar-pila ez da meta” zioten zaharrek, ezta edozein gizaki-bilkura lagunartea ere, uztartu geniezaioke. Meta gara jadanik  belar-pila ginenok lehenengoz elkartzean, lagun  gara lehen hurbiltzean ezezagun ginenok. Udazkeneko hego-haize epelak emeki higitzen dituen lez uso-pasako ehiztariaren babes-pagoaren orriak, tximeletaren hegal bigunek ferekatzen dizkidate metamorfosiako oroitzapenak bazkalondoko lagunartean.

Ez naiz beranduegi iritzi, azkena izan banaiz ere. Elkartu gara seikotea: Josu eta Josune,  Itziar eta Joseina, pasaporte arazoengatik bidaiatu ezin den M. Luisaren tokia bete duen Alfontso eta ni. Josu eta Josunek erein zuten bidaiaren hazia, han-hemenka zabaldutako iragarki batetan non Bulgaria eta Errumaniarako bidaia baten aukera aitatzen zen nahiko bidaia lagun bilduko bagina.  Lagun mina dut Josu, zazpi urte egin ditugu elkarrekin esperientzia latz batetan, eta elkarbizitza horrek sakon errotu du bion arteko kidetasuna; ezaguna zait Josune ere, Josuren bikotea izaki; Joseina eta Itziar aurpegi ezagunak zaizkit aurreko bilera batetik; gaur ezagutu dut Alfontso: “Ia lagun ona zaizun, berarekin osatu beharko duzu bikotea eta, ia nola konpontzen zareten, bakar batetan haserretu ere egingo zarete nahiz ondo konpondu.”, esan dit abiatzean M. Luisak;  hilabeterako laguna zait Alfotso: laurentzako denda bat ekarri dute bi bikoteek, bertan konponduko dira; nirean moldatuko gara Alfontso eta biok.

Elkarbizitzak erakutsiko zidan zein jatorrak izanen zitzaizkidan bidaia kideok, ikasiko nuen ere bizia dela lagunartea. taldeak eta taldexkak sortzen direla, laukoteka, hirukoteka, bikoteka bizi ohi dela tarteka taldea, unearen arabera,  bakoitza bere kasa bakarka dabilen unerik ere badela. Ez ginen behin ere haserretu. Hilabete elkarrekin, nahiko egoera berezietan, esperientzi aberasgarria izan zen, taldearentzat arragoa, galdategia eta ingudea.  Geografikoki sakabanatuta, baina taldeak nolabait dirau, lokarri ikusezinek lotzen gaituzte, ez zen altzairu hauskorra gorpuztu genuena.

Anaitasunaren hasera, agian ezinikusiarena, edo laster batean oroitzapenean arrastoak besterik geratuko ez zaizkion ezagutzarena izan zitekeen. Ez dago arazo edo egoera berezi bat bizitzea bezalako eskolarik. Lotura kontrajarriak sor ditzake horrelako ikasketak; gu, bidaiaren erakarpen eta ikuskizun, lagun bihurtuko gintuen gizataldeko esperientziak.

Dagoenean eta dagoenetik ez dagoenerako egitea izan da betiko pobrearen jitea.  Gosaria nolakoa, hori da mantenu erdiko hotela hartu duenaren lehen burutazioa. Dagoenean bonbon, ez dagoenean dagoena jagon.

Trakata, trakata, trakata, … errail hotsa muineraino sartu arte luze egin zaigu bidaia. Taldea osatuz doala pentsatzen dut, harreman ehun saretuagoak txirikordatzen doazela. Erabat  taldeko sentitzen naiz. Talde orotan badira berenez eragileak, sortzaileak diren kideak, beste zenbaitzuk ekintzaileagoak, pentsalariak, ... Jite ezberdineko jendea elkartzea da bidea aberasgarria bilakatzeko osagaietako bat, ezberdinak arren uztarriari lotuta joango diren kideek dira legamia, gurdi gainean joan ohi direnak aldiz zama eta bizikidetzaren pipi. Ezberdinak gara taldean baina gure ahalmen ezberdinak uztarriari lotuta doaz, bidaia gauzatzeko ahaleginean. Beharrezkoa du gizakiak iritzi ezberdinetako taldea gauzatzea, erabaki uneko eztabaidetarako iturriko kanila ezberdinak eskutik gertu izateko, burua gutxienez minimoki aske gordetzeko. Bidaia eta lagunarte hau aberasgarria izanen zaidalako sentipena dut trenaren joan monotono honetan. Kontu-kontari aspertuan eman ditugu tarte asko, paisaiaren ikusminaz, ametsa edo gai ikusezina den aspertuzko solasaldian.

Diktadura garaiko “escepto Rusia y paises satélites” debeku famatua desagertu berria da pasaporteetatik Espainian, aldi berean Ekialdeak aurpegi berri bat erakutsi nahi dio Mendebalari Europan. Gizakia bada George Sanden esanetan bidaia batetako ikuskizun nagusia, lagunarte berria zait giza esparru kilikagarria, misteriozko ganduak bildutako “altzairuzko oihal” osteko gizartea, ikusmineko paisaia, han-hemenka zabaldutako iragarki batetan erein hazia umotu den bidaian. Josu eta Josune, Itziar eta Joseina, Alfontso eta ni, sei pertsona ia ezezagun treneko konpartimenduan Bulgariako ametsak kilikatuta.

Madrilen ez zaigu hitzordura agertu bere etxean fardelak utzi ahal izango genituen Josunen laguna, ez dugu etxean aurkitu informatu behar gaituen Sofian egondako neska, ez dugu bulgariera hiztegirik aurkitu. Alfontso larritu egin zaigu, larritu egin gaitu Alfontsok, aireportuan:  “motxila barruan utzi dut pasaportea”; galdetu hemen, bestera joan, eraman dute barruko norabait, eta laster zetorkigun pasaportea eskuan zekarrela, elkartua zitzaigun laguna. Lehen legamia bilakatu zaigu taldearentzat  kera txarreko hasera, kidego-zeramika hauskaitzago    bihurtu da ezbeharraren laban sarri hauskor den harreman-buztina.

Trumoi antza hartu du inguruak. Erraldoi ikaratua dirudi hegazkinak berak, halako astinduz dardaratzen zaigu!. Burumakur edo Joseinarengana estutzen ikusten dut Itziar, Alfontso ume batekin jolasean, Josune alboko emakumearekin solasean, Josu  mapan babestua, ni neu ere harremanetan hasi naiz aldameneko emakumeekin. Apokalipsiko zaldizkoetako bat dabilkigu zamalka inguruan, zaldiaren apo-hotsak gero eta hurrago, kirten gorriko sega beltza metalezko zomorro hegalariari kaskaka. Sofiatik ordu batetara dagoen Plovdin hiriko aireportura behartu gaitu ekaitzak. Larritasunaren eraginez, harreman berriak sortzen eta egindakoak estutzen doaz: Bulgarian egondako neska-mutil bikoteari badu zer galdetu gure jakin-minak, Kubatik datozen bulgariarrek ere ez diote aterkirik zabaldu galdera zaparradari. Josuk nahikoa lan du, mapa eskuan, gure ibilbidea gorpuztu eta zuzentzen. Une urdurietako ezjakintasunari erantzun bila edo babesgabetasunaren ondorenez, hegazkin-kide denok atera gara aireportuko egontokitik kanpora une batez; lasterrera  baina, barrura egin dugu: artalde baten gisa goaz bere atzetik ipurterre egonezin batek zirkin bat egin orduko, ahula baita kohesionatuta ez dagoen multzoa.

Gu bezala lo non bila dabiltzan bi gazte hurreratu zaizkigu Sofiako aireportuan: bulgariera ikastera datorren gailegoa da bata, Egiptora doan portugaldarra bestea. Zortzikoteak osatzen dugu beraz ohe bilako espedizioa Sofiako lehen gau honetan. Ez dakigu nora jo, ezta nola joan ere. Bidaiari asko gara, taxiak, aldiz, gutxi, ez da nonbait garraio publikoaren ordua. Azkenik turista talde bateko gidak eraman gaitu bere autobusean hotel batetara, hotelak baina ez digu lo-tokirik eskaini. Inguruko hotel baten izena eman digute. J&B botilari tapoia urratu dio indarberritu beharrak, goxo eta erraz sartzen da isuri suspergarria, gure gailego eta portugaldarra ere ez dira lotsati atzean gelditzekoak.  Atzeko hotzik ez, hotela bertan omen, oinez abiatu gara. Ia nondik galdetu diegun mutilek beraiek ere bertatik pasa behar dutela eta jarraitzeko: bizkorregi doaz mutilok, taldea luzatzen doa motxilen zamapean, “esan polikiago joateko”, baina mutikook bere pausoan diraute. Heldu gareneko Josunek ezarria zion bizkar-zakua mutiletako bati, honek pentsatu du gutxienez ligatu duela neskarekin, kosta behintzat kosta zaigu mutila gainetik kentzea. Hotel dotorea, garestiegia gure sosentzat, “hau aterrizajea” zioen Joseinak. Gailegoak dio nekatuegi dagoela eta ez doala beste inora, seikoteak ere ostatua bertan hartzea erabaki dugu gaueko ordu-bata ez dela-eta inon logela bila hasteko ordua, amore eman beste aukerarik ez du izan portugaldarrak.

Mintxorekin lotu dugu Sofiako lehen goizean, bera dugu Josuneren lagun baten bidez Sofiako kontaktua: berehala datorrela, luze joan zaigu itxaronaldia. “Nolakoa ote delako Mintxo”, izan da denbora galduko jolasa. Kubatar kutsua du Mintxoren gaztelerak. Etengabeko galderez josi dugu mutila, Alderdiko kidea dirudi, Bulgariako sistema politikoa eta Alderdia goratuz erantzuten die galderei. Ostatuetan ez da lekurik, hirira etorri ohi dira herrietakoak asteburuetan. Mintxok motxilak bere etxera eramateko erabakia hartzen du, aitari deitu dio, honek etxera eramanen ditu autoan motxilok gure bizkarrak arinduz. Hiri erdira egin dugu honenbestez Mintxo gida dugula.

Ttipi-ttapa egun osoz hiritik barrena, ostatu bila. Nekea izan da oraingoan oreari gorputza eman dion legamia, ostaturik eza bilakatu zaigu norabidean elkartu gaituen bidegurutzea: freskagarrien inguruan kalakari hartu dugu atseden eta Sofia uztea erabaki. Mintxoren etxea izan dugu azkenik lo-toki aukera bakarra. Kuban egondakoak, gaztelaniak erraztu digu harremana. Alaia eta irekia, jende zoragarria. Bertako edari eta janariak dastatu behar ditugu nahitaez. Gure jakin-mina beraien berri eman nahiarekin lotu da. Egongelan egin dugu lo, batzuk lurrean besteek besaulkietan: leihoa ireki dugu, laster genuen kamikaze burrunbatsu ziztatzailez beterik gela; moskito ehiza bizia egin dugu, umezaroan antzo, zapi, oinetako eta burukiak airean ibili dira, bakoitzak bere ehizakiak algaraz zenbatzen zituelarik. Taldeak funtzionatzen du.

Sapa, ura edatera jaisten gara geltokietan, misterio kutsua du guretzat nasako jendartean galtzeak. Humoretsu goaz, hitz aspertuan, abestuz, txiste batzuk kontatuz, jakiren bat ahoratu eta J&B-ri musutxo bat emanez, lo-kuluxkan kulunkatuz, ... Alfontsok baleta dantzatu digu hiltzear zisnea bailitzan, lo seko geratu den arte denon irribarrea tapaki. Harreman sarea irazkitzen doa, erabat  taldeko sentitzen naiz. Eta talde estuki engranatua bezala aritu behar izan dugu trenbide gurutzeko trantzea heldu zaigunean. Ez dakigu zein dugun tren aldaketarako geltokia, beraien eta gure ahaleginak ahalegin, ezinezkoa zaigu argibiderik jorratzea bidaia-kideekin, geltoki txiki batetan jaitsi gara, korrika egin dugu geltokiko arduradunarengana ia aldaketa non, “hori da gure trena”, jaso ditugu gure bizkar-zakuak, igo dugu tren berrira, galdetu dugu, “hau ez da gure trena”, jaitsi gara berriro, galdezka non zein noiz nora, ezin gara ulertu inorekin, gazte batekin egon gara, adineko batekin gero, geltokiko langile bati galdetu diogu, ... lehengo trenean gara azken batetan, beti bizkar-zakuak bizkar-konkor. “Lasai, nik esango dizuet”, neska zirudien emakume baten hitzek lasaitasuna ekarri digute, “ oraindik ez “ diosku geroago keinuka bagoiaren beste ertzetik, “hemen” adierazi digu azkenez gure gida xaloak, eta han utzi dugu behingoz trena.

Delico Ternovo, hala dio jaitsi garen geltokiko herri-izenak. Balkanak Mendien bihotzean gaude nora eta gutxiago nola joan ez dakigula. Hirirako autobusa hartu dugu, gainezka, lepo, mukuru, dator, baina hor gara gu ere barruan gure motxilatzarrekin, ez dakigun arren nola sartu garen. Oinezkoa omen kanpinera garraio aukera bakarra; bidean, aldats goran, gero eta urrunago ikusten dugu Sofian zamaren beldur zen Josuneren bizkar-zakua, mendiko etapa bukaeran txirrindulari indargabeari aurrera egiten dion dortsala bezala.

Monasterio ortodoxoa dugu kanpin albotxoan, Santutegi txikitxo, bitxi eta poxpolina, deigarri xarmanta; naturaz gaindi giroko errito sorgindua bailitzan, atzean duen leihotik bete-betean jotzen duten eguzki berriaren argi printzek iragazitako bizar eta ileez zetazko argi-koroa bailu, halako beste munduko irudi magiko irreala sortarazten du pope meza-emaileak.  Norbere baitan gertatu ohi da perfekzioa, baina inguruak laguntzen du barne oreka eta dotorezia ederragotzen.

Delicok badu berezko dotorezia, agian horregatik da turisterri; kaleak dotoretzen dituzten mertxikondoek eztitu gaituzte, eta etxeko atean ura eskaintzen digun herritarren abegikortasunak gozotasunez blaitu du talde osoa. Mendateko naturgunean iragartzen duten kanpinera egitea erabaki dugu. Autobus geltokira, “autogara”ra, egin dugu, ia non eta nola “aterrizatzen” dugun jakin gabe. Gure artean horrelako hiztegi berezi bat eratzen joan gara, “gara”, “aterrizatu”, “Sebastopol”, ... gehienetan bertako hizkuntza gure ahoskatze moldakaitzaz eraldatuta, ...  umore punttua jartzen du geure artean, egoera zailak leundu,  egoera estu samarretan batez ere.

Ezinezkoa dirudien arren, sartu gara gaur ere bidaiariz gainezka datorren autobusean. Txoferra eta bidaiari bat eztabaidan aritu dira ia non geratu beharko genukeen, azkenik kanpinaren alboan utzi gaituzte: gidariaren abegikortasun fina kanpinean bertan uztea!,  gero ikasiko baitugu geltokitik urruntxo zegoela kanpina.

Lurralde honetan aurre egin eta geldiarazi zituzten errusiarrek turkoak, horregatik, bukaerarik ikusten ez zaion mendikate eta behin betirako garaipenaren pare, sekulako ugari eta erraldoiak dira oroitarri eta monumentuak ere, pagadi berdeok gorritu zituen odolaren omen eta oroimenez. Bungalow, oholezko etxolak alokatu ditugu. Urrutietarainoko tontorreria berdeari so, lasaitasunak bildu gaitu inguru barean, arratseko patxadan, lasaitasunean goxoro.

Etara deitzen den bailaratxo osoa bihurtu dute aire libreko museo, bertan jaio zen Gabrovoko industriaren memoria gorde nahi dute. Ikuskizun ikusgarri, bitxi eta harrigarria: zurezkoa da osagai oro, eta urak ematen dio  bizitza eta eraginkortasuna tresneriari, baita irundegiko hari-txirrika pilari ere. Sinfonia darion errekatxo ozenaren ur kantariak kiribildu zaizkigu guri ere bihotzean: neskameak entzule adeitsu genituela, eurizirinaren umeltasunak melankoliaz blaitutako euskal abestiz girotu dugu hoteleko aterpea.

Ezkontza ospatzen ari dira taberna batetan. Jakin eta ikusmin, tabernara sartu gara gu geu ere: ezkontza giro alai eta dantzaria, herri-herriko jendea, gosegarri bezala hartzen ari diren edaria eskaini digute, edari erabat gogorra, vodka edo uxualaren antzerakoa, barra-barra edaten dute eurek, eztarri lakar eta eztulka jarri gaitu gu. Taberna berean bazkaldu dugu; ezkontza-kide zen tabernariari, manera zainduko gizon prestua bera, farias bat eskaini dio Joseinak, gustukoa izan du, ordainetan edalontziak bete dizkigu. Bat batean erabat hil da giroa, aitaren batean alde eginak ziren denak. Agur ordua jarri diote herritartasunak gozatu digun bizipenari.

Gazteleraz egiten duen emakume batek bere penak konta dizkio Josuneri, drama latz bat. Emakumearen sufrimenduak  erabat busti gaitu basoak bere altzoan hartu behar gaituen goiz honetan. Gero, pagadi arteko mendi-bide bakartiak diosaletik solasaldira luzatu ohi duen zubia zeharkatu ahal izan dugu hainbat aldiz errumaniar mendizaleekin, adineko baten “republika baski” oihuak eta gazte koadrila baten bizitasunak arindu ditu  gure zangoak 24 kilometroko ibilian. Bulgariako Alderdi Komunista sortu zen isileko arbolarte gordean plater hegalaria dirudien zementuzko perretxiko neurrigabe erraldoia erne da, mendion nagusitasun eta sendotasunez herria suspertu nahiz bezala, iraultzaren mezulari eta gizartearen aterpe, gizakion arnas eta itxaropen izan nahi duen sozialismo amestuaren sinbolo eta ezten, elkartasunaren indarra eta batasunaren argia zabalduz. Bera da natur guneko bihotza, tontor eta mendi oro gailenduz, inguru guztietatik ikusgai. Inurriak dirudigu irudiaren besoak eskalatuz mendi magaleko eskultura erraldoiaren ahurretan gorde garenean, ipotx ezereztxoak tontorreko txapel digantearen hegalpean babestean, baina talde jori eta sendoa ginen kanpineko etxolak nekeari atsedenaren pizgarri biguna eskaini dionean.

Arrosa-lurrina da Kazanli ospetsu egin duen ekoizpena. Inguruko arrosadien lurrin sarkorra darie herritar eta kaleei, ez daramagu soilik tututxoetan gordetako arrosa-esentzia, elkartasunaren gozotasunaz eta dotoretasunaren ukituaz lurrinduta atera gara hurrengo pausalekura turisterri kosmopolita gauzatzen ari den hiri pospolinetik. Txori hegalaria baita bidaiaria, menditik itsasertzera eraman gaitu hegadak, hostaila klorofilatik hondartzako urrera, gerizpe hezetik  eguzki kiskalgarrira, Balkanak Mendi berdetik Itsaso Beltz urdinera. Epopeia izan da Bourgasetik Sasopolera egitea lehenengo, Kavazitera gero, turistaz lepo baitago kostalde osoa. Bere autobusean sartu gaitu azkenik gizon batek, eman dizkio azalpenak gidariari eta heldu gara Kavazitera. Leku atseginean dago kanpalekua, hondartza gainean. Josunen urtebetetzea da bihar, oparia erosi dugu gurekin ez zegoen une batez.

Haserre da itsasoa, olatu handi, garai eta sendoek astintzen dute hondartza. Gozamenean beratuz nenbilen uhinen gandor aparrez zurietan ahuspez etzanda gorputzaren aurreko erdia airean nuela hondartzaraino bertaraino irristatuz. Kiribildu egin zait, baina, olatu bat,  azpian hartu eta hondartzaren kontra kolpatu nau. Alfontsori egin diot keinu, soroslearengana hurbildu naiz, lasterrera etorri dira kide denak. Lokatu egin dut besoa sorburutik, Bourgaseko ospitalera eraman behar naute, Josu etorri da nirekin. Besoa trailan dudala itzuli gara. Noiz etxeratuko kezkati dugu laukotea hondartzan, denok gaude pozik gehiagorik gabe bukatu delako nire abentura. Kontu-kontari aspertuan iragan dugu arratsaldea kanpalekuan, lagun-giro gozatsuan afaria Josune genuela erregina jatetxean, adeitasun barean gozatu dugu gau izartsua uhin oilartuen gandor zurien argira hondartzan.

Senar-emazte eta bere seme-alabek osatutako poloniar familia baten kanpadenda dugu alboan. Hizkuntz zailtasunak zailtasun, egunetik egunera estutuz joan dira harremanak, badirudi neskak begi onez begiratzen diola Alfontsori, kapela bat oparitu diote eta ez zaio gure adarjotzerik falta izan. Familia osoarekin afaldu dugu azken egunean beraien denda aurrean: mundiala izan da, afaria eta afalondoa, jan, edan, dantza egin, abestu, ... Opariak egin dizkigute, bakoitzari zertxobait; ezustean harrapatu gaituztenez zer oparituko bila ibili gara gure gauzetan. Zetazko haria da jada, fina baina hauskaitza, leun lotzen gaituena.

Izugarri gizena da poloniarren ama, neurriz kanpoko horietarikoa. Mantso-mantsoa du ibilia, pauso bakoitzean hurrengoa ziurtatu nahian bezala, oreka gordetzeko ahalegin berezia egingo bailu. Ez da bakarra, hainbat daude bere antzekoak, egunero elkartzen dira hondartzan. Heraberik gabe janzten dute  bainu-jantzia, han daude, eguzkitakoaren gerizan edo gerrirainoko uretan, kontu-kontari, algaraz eta humoretsu, ugalkortasunaren jainkosa preindoeuropearrak irudi, bularreko haragi tolesdurak zilbor gainean, sabelekoak izter gainean, gorputzaren estetikaz arduratutako so harrituei axut eginez. Segurtasun eta bizipoza gorputzena bezain zabal eta sendoa dela erakusten digute matrona poloniarrok.

Egun lasai, bare, lagunarteko apartak izan dira Kavatzitekoak: Sasopolera bidaia txu-txu trentxo xarmantean,  Ropotamoko naturguneko baporean kanaberadiko dortokei bisita, igel-belardiko igelekin jolasaldia, hartu ezinez autobusetako mila abentura, itsasgaineko bidezidorretako ibilaldi apartak, “cometa caput” beste azalpenik gabe eta bide-ordainik itzuli gabe bide erdiko Primosko herrian utzi gintuen itsas txangoa, Alfontsori jantzi eta zapatilak lapurtu zizkiotenekoa, autobusean besoa sendatu nahi zidan “herriko erremintari” petrikiloa, Josu eta Josune bere kasa joaten zitzaizkigunekoak, … eta hainbat zipriztin garden izan dira kidetasuna errotu digutenak. Ernegatzen genuen noizbehinka, izan dira tentsio-guneak batez ere erabakiak hartzerakoan, baina haserrerik gabe gainditu ditugu, gizalegez elkar errespetatuz. Lagunok izan ditut neuk nire beso elbarrituaren ordezko, Joseina izan dut bizargile goizetan, Josu edo Joseinak aldatzen zidaten traila, neskek garbitzen arropa, Alfontso arduratzen zen dendako gorabeheraz, etxera bidean ere Alfontsok darama nire bizkar-zaku astun handia.

Azken agur zirraragarria eman diogu Itsaso Beltzari Bourgasen. Nazioarteko Folklore Jaialdiaren arnas bereziak misteriotsuki biziberritzen zuen kaletartzea. Zenbait talderen barruan sartu gara geu ere, argazkiak atera, dantzari adeitsuokin hitz egin edo nolabait komunikatu. Mila urteko atzera jauzian. Jantziak, itxura, gizonera, emakumera, aurpegiera, doinuak, dantzak, ... zirrara sakon batek astindu gaitu denok.

Emakume bat aurkitu dugu aurrez tokia hartua genuen treneko departamenduan. Ana du izena emakumeak. Berba-lapikoa da gure Ana. Gazteleraz daki. Lotan ordez kalakan egin dugu gaua. Alderdiko emakumea behar du izan. Ziurtasun osoz hitz egiten du. Oso jantzia du burua. Bera da Bulgaria, Gobernua ere bera da. Bulgaria eta Gobernuaren apologia da beti gure galdera, jakin-min eta mahairatutako arazoei erantzuna. Goizeko laurak jota dira Sofian heldu garenean, onartua genuen kaleetan esnatuko zitzaigula eguna, Anak, baina, ez gaitu utzi nahi izan kale gorrian, bere etxera eraman gaitu.

Hiria ikustera atera gara goizean, Mintxo dugu berriro gida, erabat harrituta dago, agian eskandalizatuta ere, gure diru erabilpen nasaiagatik. Hiriko bazter, monumentu, denda, batez ere jendetza, … Lagunarte estuko egun kilikagarria izan da. Bidaiaren amaieraren sentipenak oraindik gehiago elkartu eta estutzen gaitu.

Anaren etxera jo dugu lotara, lo zegoen jadanik bera: bi aulkirekin egina zuen ohea, aukera erosoenak guri uztearren!!!!.

Mendian egin dugu Sofiako azken eguna, Ana gida eta lagun. Ana nekaezina, hitz eta pitz, bor-bor beti hitz-lapikoa, egun osoan. Zinbili-zanbulua, Alderdi Komunistaren mendi-aterpea, harri-uholdea, musikarien etxea, mahai kantaria, gure gosea eta Anaren bazkalordua berandutu beharra, Anaren harridurarako ardoa edatea erabaki dugunekoa,  ...  izan dira ibilia gozamenez zipriztindu dizkiguten une bitxi gogoangarriak.

Halako batean hara non miraria, barren barrenetik astintzen zaituen ikuskizun zoragarri horietakoa, agerpen ezusteko liluragarria: bide ertzean, botila lorontzi lora alboan duela, zuhaizpe batean, bakardade absolutuan, patxada bareenean, isiltasun ozenenean, gizon bat eskusoinua joz igande arratsalde-pasan. Gizon handi bat da, adinean aurrera, burusoila, etenik gabeko irribarre zabala ezpainetan. Kontzertutxoa eman digu, dantza ere egin dugu, kalaka gozoan egon gara berarekin. Anari adurra dario, halako une eztia eskaini ahal digulako, agian bere herriaren haize gozagarriak bildu gaitualako. “Pele” futbolaria miresten du gure basoko soinujoleak, brasildarraren argazkia du itsatsita soinuan, atera dugu argazki bat berarekin, harro gure gizona: “Jar ezazue argazkia aldizkari batetan eta bidali iezadazue”.

Kezkaren zimur bihurtu zitzaigun Barajasen  ezpainetan etxerako ilusioaren irribarrea: uholde ikaragarriak izan ziren berriki Euskal Herrian, familiak ongi ziren, nire kotxea aldiz urak  harrapatua zen. Halaz ere egun gozoa egin genuen Madrilen. Aldrebestuta zeudelako Euskal Herrirako trenbide eta errepideak, Gasteizen banatu ginen. Herrira heltzean dena zen lokatza. Baina barrenean halako oroimen goxoak leuntzen zidan uholdearen tragedia: lagunarte berri bat nuen aurrerantzean.

H I G H L A N D ,       URAREN    SINFONIA

Obertura

“Duela 85 urte hil zuten / bi hamarreko besterik ez zituela / urruna desiatzearren”.

Jakin-minaren bizipozak, ikusmina asetzeko irrikak, ekarri gaitu iparrenean lurrak itsasoari branka jartzen dion urrun hauetako labar eta fiordoetara. Atzerriko bizimodu erosoago bat amestuz ihes egin zuten, aldiz, Highland lurrotatik eskoziarrak atzerrira, lur mortuok mortuago utziz.  “Edozein jenerok eman dezakeen durduzatze ahalmena duelako”  poesiaren lilura hori bera eragin du gugan Eskoziak, urruna desiratuz eta ezezaguna irrikatuz biziberritzen baita bidaria txango atarian. Ospel, bakarti eta bustia omen Highland, lurralde entzutetsua, ospetsua, misterio geruza umel batez bildua. Bretainia Handiko lurralde iparrena, Erresuma Batuko maparen gailurra. Arkano zantzu horren ziztadak bultza gaitu mapa eta lurra bukatzen zaizkigun ertz honetara. Gure Everest hau ez da mendi tontor bat, mapako erpina baizik.  Pentsatu izan dut maparen aurkako lehian ari ote garen ere, mendizalea tontorrera bezala, ibilbide-lerro gorriz marratze-nahi batez gauzatzen mapa, hain gora, lurralde laiotz honetara etortzeko. Nolanahi, hemen gaude, itsasoz inguraturiko eta lakuz zipriztindutako Eskoziako goialdeotan. Lurraldeko xarmak barne-soka sentiberenak kilikaraziko dizkigun itxaropenez, laku mortuotan barne musikaz gozatuko ote,  fiordoen sona isilaz durduzatu  liluraz.

Lehen mugimendua

Largo

“Zisne lotien begietan”.

 Ipar Itsasoan, uhinek zartada urdinez ziri zorrotz erraldoi batekin kostaldea zartarazi balute lez, ebakidura sakon bat dirudien Moray Firth itsasadarretik goaz, tolesdura luze, itsasadar sakon, badia bildu, eta lurmutur luze estuetan kiribiltzen den itsasertzetik, zeinetan maitekiro baretzen duen magalean ama lurrak bere haserrea babestu nahian datorkion itsas bortitza, halako misterio kutsu bat darien irtenen eta sartuneen albotik, kilometro luzez, mendiartez mendiarte, urez estalitako mendi- barrenetatik, sigi-saga, itsasertz-itsasertz, itsasadarraren bihurgunetan kiribilduz doan errepidetik, genekusan kostaldetik gindoazen beste aldea dakusagula, talaia zena ikuspegi bihurtzen zaigula aldioro, gogoaren baretasun  eta begien poz den inguru paregabean, zisnearen patxadaz, burua zut eta begiak ikusmin,  …  zisne lotien lurraldea baino, uroilo eta zertzeten inguru laiotza den  Highland  busti,  heze   eta  ilun  honetan.

Staccato

A ter tu ba ko    za pa rra da,      zi ri - zi ri     go zo a,      lan gar   as per ga rri a,     eu ri ja sa     as tu n a,   e raun tsi   bel tza,      e kai tz   bor ti tza,     hai ze    ho tza,    hai ze   ta ka rra,    eu ri - lai no a,   be he - lai no a,    tru moi - lai no a,    lai no - i tsu a, ……    os pel ak   Hihg land - e ko    e gun ak.

Largo  assai

“Lizar bat itsasoaren erdian ernetzen da / ... /. Ez naiz argi mintzatzen, eta badakit / Itsaso bat lizarraren erdian ernetzen da”.

Liken eta goroldio mintz horixka berdez jantzita eliza-dorre zorrotzak  hezetasunaren hezetasunez berdegunearen bizigune-harri bihurtuak, goi-bailaraz goi-bailara gorantz doazen mendion magaletan, mailaz maila gorago bailarok, ordeka zabalak elkarri gorantz jarraiki, harriduraz ezin zabalago inguruari so begiak, egin dugu ibilbidea,  mugarritxo apal batek esaten digun arte, bi isurialdeen erpinera heldu garela, -ur korronteen sorburua, ibaien jaiotza, jaiotza oro bezain erakargarri eta kilikagarria!-, non erreten zenbatezin ugari sortzen den belar garai eta txilar  artean, zeinei begira  jolas egin dugun bi isurialdeen muga bereizten, ez baita sarri erraza, errekatxo auzoek lur zokor edo belar-torto baten arabera eta eraginez soilik banatzen baitira norabide ezberdinera, lakuak sortzeko, bailara bakoitzak baitu bere lakua, zabala luzea estua motza ordeka-azaleraren arabera,  nondik errekak jaiotzen ikusi ahal izan ditugun mendi goiotako bailara eta ordeketan, hots, erretenak errekatxo errekatxoak erreka  bilakatzen, ibilbidea lakuan bukatuko duen ibai zabal azala osatzen, errekak urmaeletan hiltzen, bertatik ibai berpizten, ondoren lakuz laku bidea eginez, mardulduz, ordekan zehar, azal eta bizkor edo lasai eta bare, ibilia bere baitan bilduz eta kiribilduz sarri, bihurgune ia paraleloetan, itsasoan hiltzeko azkenik.

Pizzicato

J a k i n   d a k i t   o r a i n    l a k u   b a t   e r n e t z e n   d e l a    b a s a m o r t u a r e n   e r d i a n.

Largo maestoso

“Eten gabeko lanbroa bezain mendekaria”.

Mendiak txilardi eta  lautadak istinga, tontortxo baten gainean lakuaren alboan uretik ihesi lez, harri ilunekoak, txikiak, harlauza ilunez, lur arrez edo lasto belztuz teilatuak, ia leiho ere ez diren  baoak hormetan batzuk,   harrizko   etxeen   ukitu  berezirik gabe zuri,    kolorgetuak besteak, txabolak irudi, argitasunaren  nortasuna  dariela, bizi-ardura nekazariaren   iraupen-lehia  latza   dela esaten digute goilautadotako etxeok, etxearen   apainduraz   harago biziraupena dela  Eskozia heze  honetako nekazarien  borroka.

Orkadak:  giza presentziarik erakusten ez duen irla luze berdea itsasartearen bestaldean, Durnes: lau etxetxo lurmuturraren muturrenean,  Tongue: herritxo zuri-grisa itsaso aurre malda berdean,  Laid: hondartza ederreko bizkaitarraren ia homonimoa, Reay: itsas gaintxoan luze sakabanatutako grazia handirik gabeko dozena bat etxe, Thurso: ibaiak bitan banatutako etxe multzo itxurosoa,  Dunet:  herri-izenaren nondik norako asma erraza,  Mey: herria bera ere motza, Gills: itsas kirrian zanbuluka ferrya datorkiona,  Laxford Bridge:  zubia eta bidegurutzea besterik ez,  John O´Groats: iparrena,  ferryen atrakalekua.

Tremolo

Heerriiootaatiik   aateeraa   ziireen   aabeerriiaa   deefeendaatuu   zuuteen   boorrookarii    fiieerraak.

Intermezzo

Sugegorria bailitzan,  koloretsu  dir-dir, lautada  mortuko  laku  artean,  sortu  zaigu, agerpen  harrigarri, sigi-saga mantso,   bakardade   geldian, …, triki-traka  ozen,  isiltasun sakonean, hurreratu zaigu, goialde bakartian, …, auskalo norantz, berriro galtzeko, urrundu da, ezerez ilunak, isiltasun gorgarriak irentsita, …, dar-dar sentiberaz,  astindu gaituen goialdeko trena.

Bigarren mugimendua

Adagio

“Memoria urdinxka bat zor dizuet, iragangaitza”. 

Noranahi ibilbidea, zain beti bat, hainbatgarrena bakoitza, paregabeak denak, mortuan soilak edo urkidiz apainduak, antzerakoak arren asperrezina bihurtuz ibilbidea, … kanal batez elkar lotutako laku estu luzeen ilara da Invernessetik Fort Willianera Ipar Itsasoa eta Atlantikoa bi itsasoen arteko zilborrestea. Loch Ness, Loch Lochy, Loch Oich, Loch Eil, Loch Linne, Loch… izeidi ilunek eta belardi argiek inguratutako laku luzeak bailara sakonean, zeinetan belauntziak kaioak bailira kulunkatzen diren edo joan lasaiko zisne harroak antzo kanalez kanal itsasotik itsasora migratzen duten.

“Eta uste zuten, finean, ezen laku guztien hondoan suge digant bat zetzala, aldian behin lakutik ibiltzen zena, eta halaxe sortzen zirela ortzadarrak”

Noiz bukatuko antz eman ezineko 35 kilometrotako luzea, mamu batentzat kabi egokiagoa ezin, 250 metrotako sakona, munstroaren istorioek egiten dute misteriotsua Ness lakua. Lanbropeko mendi malkartsuen oinetan datza, bakardade erabatekoan misteriotsu, mendi-malkorrak zirimirian ia ikusezin, haitz biluziak pikoan malkar ertzean, ur azala ere ilun, ganduak ia estalia dena....; euritsua bihurtu zaigu ateri zen goiza, xarma damaio eguraldi ximelak inguruari; umel, lainotsu, ilun, sorgindua dirudi munstroa ikusteko egun ezin aukeratuagoa: beltz eta kirri dago ur azala lehen bisitan, euriaren eta haizearen eraginez harrotuta ur-gaina, ur-azpi sakoneko munstroa haserretzear bailego. Munstroak erakarrita agian, bestaldeko albotik hurreratu gatzaizkio biharamun eguzkitsuan, misteriorik gabea, baina dotorea aurkitu dugu behatoki den goialdeko errepidetik, argia, dirdiratsua, azpiko munstroak bere irudia begiratzeko miraila bailitzan.

Pizzikato

B e l a u n t z i    b a k a r r a ,    b a k a r t i    e t a   t x i k i:    u k i t u       z u r i a    d a m a i o     u r a r e n    u r d i n a r i,    b e r t i k a l t a s u n a     u r a z a l   z a p a l a r i,   i r r i a   m u n s t r o a r i.

Intermezzo

“Baso hurbilenari kantari / Barnetik atera ezin dudan aingerua …”.  

Norberaren    baitako    paisaia   fin   horrek   baldintzatzen    du    begien   aurreko  paisaia. Barruko   paisaia    islatzen   duzu    kanpokoan.        Nola   izan   hala   ikusi.   Ze   sentipen,   halako    ikuspen. 

Hirugarren mugimendua

Andantino

“Hegoaldera ihesi doazen antzarak dira / denboraren alaba zontzonak”.

Atlantikora goaz, gailur elurtutako mendi-zuloen oinetan behera, mendiarte estu baten gainbehera pikoan, txapel gainean ditugun mendi tontor elurtuen artean, mendiarteko ebakidura berde erraldoiak jarraiki, ikus-entzunezko sinfonia diren ur-jauzi eta ur-lasterrez bilduta. Mendian behera datoz zilarrezko arrastoak fiordoan itsaso bihurtzeko, ur-jauzien partitura bitsua gehitu zaio lakuetako uraren sinfoniari, erreten zilar marra paisaia arreari, haitzarte oro baita marra zuri, zoko oro dantza apartsu, urrutitik geldi irudi,  bertatik burbuilen jauzi bizi, dena ur zuri. Begien ikuskizuna ez ezik, entzumenaren gozamen bilakatu zaigu ura,  kontaezin erreten eta errekatxo, jauzi bizian, mendi malkarrean behera, marra zuri bizi-biziez marraztuz mendi-magal arrea, esku ikusezin batek biolin, biola, biolontxelo, kontrabaxuen hari dardaratiak bihurtu dituelako.  Ur-jauzi indartsuak, ibai handiak haitzetan behera, jauzi bertikalean, sailean, orkestrako tronpa eta tronpeta, borborka, apar zuri labainduz haitz eta harriartean, ur-hots gorgarriaz bilduz ingurua, ur-hots ozenek asetzen dute airea, ur-kanta besterik ez da erreka ingurua.  Ur-jauzi erraldoiaren burrunbak hartu gaitu une batez, orkestrako txindatak eta tinbalak nagusitzen direnean bezala. Ura  izan  dugu   ibilbideko  lagun,  jolas,  harridura  eta  misterio,  txundidura  begietan  eta  taupada  bizian pozarren  bihotza.

Pizzicato

H a r r i a,   m u s i k a   s o r t z e k o   u r a k   d a r a b i l e n   s o i n u – t r e s n a.

Andante

“Urrun itsasoaren maindirea / 203 garren gelan”.

Atlantikoan jada, lurrak eta urak, elkarri lekua eginez, edo kenduz, ehuntzen duten  fiordo eta badien sare trinkoan irristatuz goaz, ibilia kiribiltzen zaigu, itsasoak eta mendi malkarrak, elkar lotuz, elkar besarkatuz, elkar bihurrituz osatzen duten amaraunean. Oso urrun asmatu behar da itsasoa, ikusezin baita fiordo eta badien sarean,  dena ura den bailaran, lur-beso luzeak itsasora sartuz, itsaso-beso amaiezinak lur barruan barrena, bata bestearengan nahastuz,  lurra eta ura elkar besarkatuz, ez dakigula sarri noiz den laku noiz itsasadar maindire urdina.  Dena haitz, dena ur, dena lur, dena irtentxo, dena uretatik azaleratzen den harkaitz, dena golko, dena badia, dena lur-mutur, dena labar, dena itsasadar zabal, mendiarteko ur-biltegi izugarri bihurtuta dena.  Baretasun urdinean, partiturako isiluneak dira laku inguru zabalak, nota zuriak zisne lotiak eta  belauntziak ur-ertzean, noten buztan zuzenak mastak. Fiordoen xarma sorgindua, lautada berdeotako ibaien pentagrama isila, uraren sinfonia barea, gerra  garaiko urpekari eta gerra ontzien soinu misteriotsuak urratzen ditu sakonetik,  oraindik,  fiordo  eta  badiotako  ur  geldiak.

Stacatto

Fi or do en      sa re an    go zo ki    a tra pa tu ta,    g u.

Andante grazioso

“Eta edertasun hura, ezin ederrago”.

Duncansby Head, lurraren branka: sekulako amildegiak itsas aurrean, itsasoa oinetan apar zuritan lehertuz, bisitarien inurritegia erpinean.  Harkaitzen segida etenez, badiaren sakonean, labar artean tartekatuz, malkarrak harresi, badiaren erdiko haitzak itsasorako ate,  harea horiko hondartza luze ikusgarria, harri-bitxiko iduneko koloretsua jarri bailiote lurrari, itsasoari lotzean.  Mortu gorria da dena lur barrurantz, eremu gordina, ginarra besterik ez mazeletan, zuhaitz edo sastraka arrastorik ez,  erabat berdeak lauguneak, dena istinga, urak itotako belar-gune latzak.

Pizzicato

D e s e r t u   l a k a r r e a n    g e u n d e k e   i t s a s o    b i z i a   b e r t a n    e z    b a l e g o,                    i t s a s e r t z    e d e r r e n e a n     m e n d i     m o r t u a     a u z o      e z     b a l e d i.                               I k u s m e n a r e n              a s e b e t e t z e a ,       g o g o a r e n         l a m a.

Andante con moto

“Egun galduak gatzezkoak dira”

 Xarma dario kostaldeari, Suitza irudi, turista-gune bihurtu da, ondo-bizien eta asteburu-pasakoen eskualdea, askoren bigarren bizitokia, bazter atsegina, bertan gelditzera tentatzen zaituena.  Etxe zuri airoso alaiko herriak itsasadar ertzetan, etxe mordoska bat itsasadar bazterrean, kokagune dotorean. Herri zuriak, dotoreak, erakargarriak, potxoloak, uda-herri bilakatuak. Portutxo xarmanta, hondartza, golf-zelaia, kanpalekua, jatetxeak, parkeak,… itsasadarraren babesean, belaontzi eta arrantzuntzi txikiak ur geldiko moila xumeetan. Laide. Dornie. Ullapol. Gairloch. Arisaig. Mallaig. Connel. Oban.  Arduain. Kilimartin. Lochgilphead. Inveragay.

Tremolo

Uuraa   zaaiiee    iispiiluu    heerriiooii.

Intermezzo

Nire   ezinean   gordetako    aingerua    atera   nahi    nuke   lakuok,  errekok,  ur-jauziok,      marrazteko;       labarren,     badien,     harkaitzen,    fiordoen   poeta      izateko;        lainoari,      euriari,       lanbroari,       langarrari,        lur   mortu     biluziari,    bizia    emateko.

Laugarren mugimendua

Allegro

“Erregearen platerean etzan zen ilargia. / Doi-doi lokartzen zihoalarik”

 Gorantz borobiltzen da zubi kurbo zintzilikatu luzea. Itsasadarra zeharkatuz. Ikusgarria.  Ikuskizuna da zubi gainetik luzera amaiezineko itsasadarraren  paisaia paregabea.  Zabalera osoan dakusagu bertatik itsasartea: ordeka iluna ingurune berdean. Marea goran ur izanen den zabalgune erakargarria.  Ordeka likits marroi zabal-zabala  bihurtzen da itsas beheran.  Erreka bat doakio lokatza erditik. Mota zuritxoek zipriztintzen dute ordeka beltza:  hegazti moko lepo luzeek basatzan dute eguneroko bazka.  Bizirik dirau itsasadar lokaztuak.

Tremolo

Lookaatzaa  liikiitseekoo  aauurpeegii  deesiitxuuraatuuaarii  iiheeskaa  eetzaan zaaiiguu  iilaargii  lootsaatiiaa,  taaloo aauurpeegii laaruu briistaadaatsuuaa  oopaarootaasuun  oosooaan  maariiaa  gooraan  beegiiraatzeekoo  iitxaaroopeeneez. 

Molto Allegro

“Norberaren baitako paisaia fina”

Nevis Bailara, Ben Nevis buru leuneko mendi sendoaren oinetan. Sekulako oasi zoragarri eder aparta. Eskozia mortuan.  Zirrara deragi.  Barne saskilenari ere kili-kili. Mazela berdeek bildutako haran luzea.  Ur garbiko erreka estuak luzera osoan bitan banatutako bailara berdea. Haltz ilara iluna errekaren bidelagun, sigi-saga, maindire guri argian.  Ur-jauzi nano xarmantak, bailararen hasieran, errekaren iturburu. Behi eta ardi banakak, polito egiteko apaingarri jarrita bezala, han-hemenka. Izeidi maldak, berde mota ezberdinen koadro zoragarria. Belar berdin eta leuneko zelai piko-pikoa urki eta basotxoz zipriztinduta. Maldan kiribilduz, tontorrerako bidezidorrak, hegia hartu eta gailurrera egiteko. 1344 metroko tontorra, inguru guztitik ikusgai eta ikuskizun, inguru guztiko talaia. Kontaezinak santutegi berdeko erromesak. Bart gaueko bailarako euria ikuskizun zuri bihurtu zaigu tontorrean. Oreka dario inguruari, naturaren taupada duzu bizitzaren ahala.

Staccato

Na no  bai la ra ren  ber de gu ne   sa ko ne an,  a pal  ton to rre ko  be ha toki an,                                      han di    eta     ha rro  sen ti tzen   za ra,   zu   zeu   na tu ra ren   za ti  e ta   o sa gai.

Allegro vivacissimo

“ Zer den ur garbien azpitik hain doilor hartzen gaituena / ... / Egon behar du begiek ikusten ez duten zerbait, urak berarekin daramana / ... / Hala da, bada oraindik, begiek neurtzen asmatzen ez duten itzalik”. 

Gazteluen xarma liluragarria. Haitz erpinetako harrizko kabi ilunak, malkarretako behatoki gotortuak, malda basotsuetako gordeleku helezinak, herrien gandor harroak, herritarrak babes hartuz kale artean gordeak, jauregi diren gazteluak, gaztelu diren jauregiak, … baina batez ere laku ertzean uretan islatutako gaztelu ahaztezinak, … harro handi dotoreak, txikian ere gotor nanotxoak, hondakin ere horma harro graziosoak, ipuinetako gaztelu liluragarriak, beldurrezko pelikuletako gaztelutzar erraldoiak,… Lakuak sorginduak dirudite denek, ur azpiko altxorren bat gordetzen baileude, uretan bere itxura zaharkitua leundu nahi bailukete. Gaztelu bat, ondoren beste bat,.... kontaezin,…  muturtxo batetan jalgitzen da hau,  barnerago hura,… Iraganeko  irudi nostalgiko  zaharkituak. Aukerako zoragarria izan da bat, xarmantetan xarmantena,  uretan islatzen zaiola silueta, ispiluan lez: Eilean Donan, gidaliburu edo argazki-bilduma orotako altxorra, sekulako ikuskizuna: ingurua ere bitxia, irlatxo batetan zut, zubi bat lurrarekiko zilborreste, kokagunez zein egituraz deigarria, harri iluneko gaztelu gotor sendoa, aldi berean lerdena eta airosoa, dotoretxoa, berebiziko grazia dariola.

Pizzicato

U r a r e n     s i n f o n i a     m i r e s g a r r i a,      u r a r e n     s i n f o n i a     z o r a g a r r i a,                 u r a r e n    s i n f o n i a     t x u n d i g a r r i a.    H i g h l a n d    H i g h l a n d    H i g h l a n d.

Finale

 “Azkenengoz baga baten seaskan / oroitzen haut, miraila eskuetan”

Highland, lakuz zipriztinduriko gomuta, lur eta itsaso besarkatuen oroimena. Milioika urteko    ur-tantaka isilen misterioa da estalaktita, milaka urteko uraren arkano hondogabea Highland.

S C O T L AN D   

Gona motzez gizonak,  gaita,  wiskya, … eta ezer gutxi gehiago zen guretzat Eskozia. Baina misterio kutsu batek, xarma geruza kilikagarri batek bildu izan du beti Macbethten lurraldea.  Beraz, zirimirian zer aurkituko, etxatoia bizitoki, kanpalekua herri, Ipar Itsaso ingurua helburu, goialde haietako behe-lainoan  murgildu ginen.

“En fin, ez legokeela gaizki / beste alde hau / atzean utzitakoengatik ez balitz”. Atzean utziko dugu  etorkizun duguna. Beraz, duguna bizi!.

Adrianoren harresia deitzen diote. Menderaezinak nonbait eskoziarrok, hormatzar bat jaso behar izan zuen enperadore erromatarrak Eskoziatik zetorkion eraso eta arriskutik babesteko. Ipar Itsasotik Atlantikora, gune estuenean,  alderik alde zabalera osoan zeharkatuz irla. Hor dago oraindik murru erraldoia, berak erakusten du, nolabait, eskoziarren jitea,   fiertasuna eta lurraldearekiko atxikimendua.

 “Hona dantza astun eta dorpe bezala ohitura” Arindu eta eten egiten du bidaiak egunerokoaren  ohitura. Bidaiatzea bera ohitura bihurtzen ez zaigun heinean. Dantza ditzagun pauso arinez lur eskoziarron doinuak.

Aldatz piko baten hegian dago gaur egungo muga ofiziala. Eskoziar jantzitako gaita-jole batek eman digu ongietorria soinu zorrotz malenkoniatsuarekin: sos apurren premian, bidaiariak girotzen eskale musikaria. Ikuspegi paregabea eskaini digu Eskoziak: lurralde menditsua, berde-berdea, berde joria, udaberriko berde gaztea, baso ugariz edertua, mendizerra garaiaren aho zorrotzek mozten diotela urrunean alderik alde zeru-marra. Mendi pendizak, haitz mutur labarrak, ibaiak, errekatxoak, zubiak, zuhaitz artean horma eta teilatu beltzeko jauretxeak, herritxoen orban ilunak ... xarma dario lurraldeari, misterio kutsua, … bizipoza damaigu.

“Ahanztura ilunaren uhinak bailiren / datoz bizitzak, / ahanztura ilunaren uhinak bailiren / badoaz”. Errealitate bihurtutako ametsak bailira datoz parajeok, oroimen bihurtuta doaz, ahanztura gozo irauteko.

Edinburgo. Iragan loriatuko hiria, turismo-gune ospetsua, herrialdeko buruzagi eragilea. Antzinako eta gaurko eraikin apartez zipriztindutako egitura bitxiko hiri zabala. Halako antzinakotasun xarma damaio kutsadurak bildu duen mintz beltzak. Jendetsua, turistaz lepo, kalera eta belartzetara bultzatu du herritarra ere eguzki epelak. Eliza-dorre pila nabarmentzen zaio; St. Gilesena nabarmentze da erabat bitxia. Gaita-jole gaztea ari da gaitari puzka sakoneko belartzan, taxuz eskoziar jantzita, berak dirudi hiriko ikurra, argazki guztien osagaia.

 “Ez nazatela egin berriz euskaldun”.  Ez diet ba nik inbidiarik eskoziarroi. Ilargian bizi nahi ez dudanez, nadin euskaldun, harro gainera, euskaldunon poetaren poemako euskaldunon ziztrinkeria guziekin ere.

Edinburgoko gaztelua,  hiri guztitik ikuskizun, hiri guztiko behatoki, harkaitz gainean. Harrizko kabi sendoa, naturak ezin gotorkiago babestua, labarren erpinean. Eskoziako gazteluetan gazteluena. Herri bat, militarren herria, izugarri handia,  gazteluen ohizko osagaiez osatua. Leku lainotsua eta ospela, erregeek eurek ez zuten maite, arrisku garaietan soilik gordetzen ziren bertan. Egiturak soilik gorde du bere antzinakotasuna. Lehengoa itxuraldatuta, beteta arren hutsik, altxorrez gainezka baina biluzik.  Bizia kendu diote propagandarako tresna bihurtuz, gerra propagandarako tresna, gerra-museoa besterik ez baita barrutik.

 “Zeren harri erabili gabeak ez baitu goroldioa baizik biltzen” Geruza beltza bildu dute Edingurgoko harriek, beltzagoak euriaren eta umeltasunaren arrasto zuriez.

Mapagileak berak ahaztu dituen herriak, sarriak. Herri gris, triste, ilunak; itsasotik gertu egonik, lur barrura begiratzen dutela dirudi. Etxe bakanak, zainduak, txukunak, ataria lorategi, halaz ere tristura sentipenaz uzten gaituzte. Nekea eta kezka ustiatzen duten nekazal herriak, erabat austero eta serioak.

Fort Bridge. Itsasadar zabala zeharkatzen duten bi zubi: burdinazko hiru korkoxa erraldoi den trenbidearena bata, errepideko 2.500 metroko luzea bestea, garaia, tantai luzeetatik zintzilikatua. Zirraragarria da bertatikako ikuspegia.

“Egunerokotasunak ere bere usainak baititu”. Ez da bi egun berdinik bidaiariontzat.   

Gurekin daramagu itsasoa, urdin, eder, badia erdiko irlatxoek eteten dute urgain zapala. Herritxo lasaiak, txukunak, zainduak, atseginak, giro alaia darie harrizko ilunak arren, itsas giroa dute, herri ondo-biziak, igandezalea edo igande-pasakoa dator hona lasaitasun bila.

 “Zeren biderik gabe ez baitago ibiltzerik”. Ibiliaz bidea egiteko, non ibilia behar da. Eskoziak badu non hori.

St. Andrews, bizipoza darion herriak  katedrala du erromes igandezale kontaezinen bisita-lekua. Esparru zabala hilerri bihurtuta. Monasterioaren hondakinak hilerriaren erdian. Dotoreak, lerdenak, liluragarriak, bitxietan bitxiak. Zu zeu bilakatzen zara inguruaren atal, monasterioaren osagai zara zu zeu, hondakinen zati bizia baitzina, zokorik zoko, bazterrik bazter, hilobiz hilobi, ikuspegi berri bila dabilkizuz begiak, hondakinon dotoreziak erakarrita, bitxikeriak liluratuta. Ikuskizunaz ahozabal, aspertzeko betarik gabe, edozein bazterretik begiratzen diezula, lehengo bera baina aldi berean ezberdinak aurkituko dituzu harrizko hezur biluziok. Abian jartzen dizute irudimena, halako giro sorgindua sortzen baitute. 

 “... eta abenturaren magia erakusten”. Bidaia orok erakusten du abenturaren magia.  “legeak agindutako betebeharrak  eskatzen”  duen hori hautsi eta “ohiturak eman eskubideak bere egiten ditu”enaren arteko mugarrietan  “mendebaleko gizakiok / bitartekaritzan gabiltza beti”.

Motozale taldea dator, oinez,  kalean behera, larruzko mono  koloretsuz jantzita, kaskoa eskuan: herriaren jabe eginez datozen cowboy modernoak dirudite.

Gatzaga bat itsasertzean kanpaleku azpian. Arratsean, une batez, itsu bihurtu gaituen ispilu erraldoi distiratsuagoa ezin  bihurtu da eguzkitan gatz geruza.

Egun orok du bere istant berezia: cowboy modernoak, ispilu bihurtutako gatzaga, St.Andrewko katedrala, … argazkiak baino harago dirauten oroipenak.

 “Batetik bestera / bidean beti bidean”. Ibiltariaren funtsa eta patua. Hala ez izatera ez litzateke ez ibiltari ez bidaiari. Ez ginateke gu ere Eskozian.

Dunbareko “portu zaharra”, begietan lilura, barnean kilika, sortarazten duen tximeleta;  sarrera estu bihurriko arrantzale portua, harri gorriko murruz bildua, azpi dena lokatza beltz maria beheran, ontzi nanoen ohe eta altzo. Bere aspaldikoan darrai,  xume, ahaztuta bailego, xarmant, galdutako harribitxia bailitz.

Goxo darrai bidaiak lur-barruan galdutako eremuetan, mapan arraia zuririk ere merezi ez duten errepide estuetatik. Paisaia aparta, berdin-berdin inausitako zuhaixka-hesiz sailkaturiko berdegune paregabea, ibaiak, errekatxoak, zubiak, nekazal etxe austeroak ez balkoi ez behe-leiho.

Azkonarrak zeharkatu du errepidea, azpialde iletsuaz galipot zorua garbitzen bezala, arin eta luze,  presaz, kotxe inbaditzaileoi iheska.

 “Utopia, hitzak dioen bezala, nehon ez dagoen lurraldea duk ...”. Ameslariekin topo egiten duk bidaiotan, ameslaria duk bidaiaria, baina egia duk ez dela utopia-lurralderik, gizakiak eta ekonomiak kolpatu edo menderatutako gizartea eta natura aurkitzen dizkiagu bazterrotan.

Eskoziako gazteluak, begien jostailu lakuko ur barean bikoiztua,  silueta arrea baso berdean, harkaitz gotortua kaledien erpinean. Garai zaharreko jauntxoen bizileku irrikatuak,  gaztelua da herri ororen osagaia. Basoan sai arrapalari, laku ertzean kabi gotor, herrian oilar gandor, indarraren ikur, jauntxokeriaren ezaugarri, iraganeko aro baten lekuko. Balizko bisitariarentzako amua gaur egun, hondakina besterik ez badira ere. Eskoziako altxorra, irudimenaren akuilua, begien atsegina.

 “Apeza harro baino harroago agertu zitzaigun, gizon zuria izatea gauza ohoragarriena balitz bezala”. Nor ez da harro bere herriaz?. Harro dira eskoziarrak, harro gara euskaldunok. Denok dugu munduko ohoragarrienak izateko arrazoi sakonik. Baita umilenak izateko ere.

Ote-hesiz inguratuta dago kanpalekua, belar-gune joria da, zaindua, txukuna, atsegina. Untxiak ditugu auzo eta ikuskizun, belartzan dabiltza, etxatoien inguruan, otadi trinkoa dute  gordeleku aproposa. Izurritea bezala ugaldu da untxia inguru osoan, ehunka dabiltza esparru guztietan, zelaietan, basoan, denean. Hainbat eta hainbat dira errepideetan zapaldutakoak ere. Taldeka antolatuta, bere esparrua propioa du talde bakoitzak,  eta borrokak daude esparruon mugetan, esparruagatik edo arren arteko nor kaporal lehiagatik. Gauean,  nire presentziak izututa, ikuskizun bitxia ziren distira zuriak berdegunean jauzika norabide orotan. Une batez katu beltz handi batek ihes egin du gure etxatoi azpitik, basakatua agian, zelatan untxikumeren bat afaldu asmoz. Intziri lantuak ozendu dira gau beranduko isiltasunean: basakatuak arrakasta izan du bere ehizan, tragedia izan da gure etxatoi alboko untxi koadrilan, naturaren gurpilak ez du errukirik. Gizartearenak ere.

 “Eternitateak tentatu egiten gaitu / ... / Nola tematzen garen nahiz eta jakin / behin-behineko gaudela hemen, / nola tematzen garen behin betiko”. Plazetako estatuei eta elizetako jauntxoen irudi tailatuei, edo hilerriko hilobiei, edo S. Andrew-ko harginen firma zizelatuei, edo  bikoteen umeei, ... begiratu besterik ez dago tematze hortaz jabetzeko. Kosmosean, naturan, behin-betiko iraungo dudala segurtasunean  dut jarrita nire gaurko behin-behinekoa. Izarren hauts. Ez da ameskeria, errealitatea baizik. Auskalo zer eginen duen naturak nire atomoekin milioika urtetara, baina eternitatearen zati bat naiz, eternitatetik nator, eternitatean nago, Eskoziako lur mugatuotan.

Erabat argi utzi nuen eguna ilunsentian, gaueko 10ak eta erdietan, erabat argi aurkitu dut gaur egunsentian goizeko 4retan. Elkar besarkatu behar dute, goialde hauetan, sanjuan aurrean, solstizioan,  eguneko azken eta lehen argi izpiek.

Gure txikitako belar-metak hainbat belartzetan: ziloek lehenengo, plastikozko fardelek gero,  desagerrarazi duten belardien irudiaren nostalgia darie.

Zura lantzea edo zura egokitzea laket zaion artegileren baten etxaurre bitxia: beraien zuhaitz jitea galdu gabe, zuhaitz tantai biluzi bernizatuz eginiko forma edo multzo bitxiak ditu atari zabalean,  Doako museoa bidaiako joanean.

 “Behin sinetsi nuen, itsu, ezen Paradisua lurrean egon zitekeela”. Ez dugu paradisurik aurkitu bidaian, baina bai ordu baketsurik eta lur ederrik, balizko paradisuaren zatitxo edo atal.

Wiskyaren ibilbidea deitzen diote. Metalezko tximinia luzeek erakusten digute han hemenka non dauden wisky distilategiok. Pabiloi luze zabalak. Hainbat eta hainbat.  Hiru destilategi ditu Rothes herriak. Herri dotoreak: diruaren indarra, ondo-bizien nortasuna erakusten dute. Wisky fabrika oro dago bisitagai, denek deitzen diote ibiltariari errepideko iragarkietatik.  Joan gatzaio bati. Delako edaria egiteko tresneriaz gain ezer gutxi ikusi ahal izan dugu: biltegiak, ur-putzua, lehen orea  edo nahastura dagoen biltegia, hartzidura ontzi erraldoia, bere gaineko patsa, distila-pipak, eta wiskya ez dakigu nora daraman tutueria. Bertan eman diguten orritxoa irakurriz eta dozena erdi bat argazki begiratu soilez, egina zegoen bisita, besterik gabe. Aseptikoa eta hila izan da bisita, langile bat bera ere ez dugu ikusi, wisky bukoi edo biltegirik ere ez.

Harro kontatu digute Kanadako firma batek erosi dituela fabrika hori eta beste zenbait. Kanadako bandera dago mastan Bretainia Handikoa eta Eskoziakoarekin batera. Diruaren lehia, morrontza, eta herritarren bizibeharra.

“... eta horrek erakusten digu ezen hitzak eta ideiak baino eraginkorragoak direla, ondikotz, armak, zeren arma-bidez gerla irabazten duenak erabakitzen baitu hitzaren norabidea, erabakitzen du nor den traidore eta nor ez”. Galdetu bestela eskoziarrei, galdetu euskaldunoi. Gerra dago wiskyaren eremuan ere, irabazleak  erabakitzen du hitzen norabidea, norena distilategia, nori oroitarria. 

Kinar edo txilarrek estalitako tontor nabarrak, mendi-lepo luzeak kinarrez arre, txilardi ilunak maldan behera errepideraino, itsas berdean ontzi beltzezkak, …  sekulakoa.

Mendi ostean sartu zaigu eguzkia, bizi eta distiratsu. Txinatarren antzerki bateko dekorazioa dirudi zuhaitzen silueta beltzak. Oso luze joan da eguzkiaren gordetzea, dotorea gelditu zaigu arratsa, kilikagarria ilunabarra. Une luze batez sute erraldoi bat dela  dirudi mendi osteak, ilargia zintzilikatzen da zeru urdinaren erdi-erdian, bakarti oraindik, bere laurdena bete berri. Dena dago txori-kantaz bilduta, untxi familia oso bat dugu lagun belarjale etxatoi aurreko belarrean. Loak eta nekeak menderatu nahi gaituzte,  baina hor diraugu ataurrean,  ez dugu nahi une goxoa galdu.

 “”Eta bete zitzaion patua”. Patua bezala dakusat bidaia,  nola doan mapa osatu eta betez, ibilitakoaren  marra gorriz gauzatuz, oroitzapenetan kiribilduz, mapako bide-sarean bilduz, herri izenen amaraunean gatibuago.

Herri-bideetatik, bailara berdez baila berde, egin dugu egunekoa; zabalagoa alditan, estuagoa bestetan, berde biziagoa hau, berde motelagoa hura, bailara berde zoragarrietan beti. Milioika urtez erreka eta ibaiek bilatu eta zulatu zuten bidea izan da gaur guk jarraitu duguna, uraren albo-albotik sarri, goranxeagotik hurrengo, beti zoragarri. Zein baino zein atseginagoak dira bailarok, bata bestearen ostean datoz, etenik gabeko jarraian. Berdetasun mozkorraldia. Jaiotzen ikusi ahal dira errekak mendi-magaletako barren heze urtsu ia istingatsuetan, hazten eta gizentzen ikusi ditugu errekok ondoren,  erreka zabal izan ditugu azkenik, bidelagun. Bakartasunaren lasaitasun oparoan. Paregabea, gozagarria.

Huntly, Rhynie, Mossat, Aboyne, Banchory, Alford, … uderriak dirudite, jite propioaren xarmaz … Herri pitxiak, atseginak, zainduak, dotoreak, inola ere ez herri ilun triste haiek. Filosofia ezberdina ageri da herriotan, bizi-gogo minagoa. Patrika mardulagoan datza, agian, desberdintasunaren gakoa.   

 “Bizitza ezarri zidaten gero exilioa legez”. Bidaiarik badu deserriratuaren ukitua, baina borondatezkoa denean, eta epe mugatukoa,  askatzailea da deserria.

Aberdeen. Eguraldi zirinez hartu gaitu herrialdeko hiriburuak, euri xehea, haizea, ... giro umel ospela. Granitozko hiri grisa, dena da granito, dena dager harri, dena gris.  Tximinia eta teilatuko behaleihoen sinfonia, kanpai horma bailitz gorantz luzatzen diren fatxaden jite bitxia, unibertsitateko dorre eta horma gotiko luze estilizatuak, hiria hiri barruan gaztez bor-bor unibertsitatea, … Gotorlekua dirudi St. Machar katedralak, sendoa fatxadako  ateburu eta 7 leiho gotiko estu luzeek arintzen badute ere; austeroa, ia biluzia, motza, baina atsegina, barrena.  Bi ibai itsasoratzen dira hirian bertan, Don eta Dee, ikuskizun bihurtuz beraien besarkada.

“Ezen mendigaina bezain ederra izan zitekeela mendigainerako bidea”. Bideko bailarak izan zaizkigu eder Aberveeen-era joanean.

Lakuen sinfonia. Bakoitza bestearen antzerako, aldi berean bestearengandik ezberdin, laku bakoitzak  du bereizgarriren bat: berdearen bizitasuna, doazkion errekatxoen  bide bihurrituak, sakonerak damaion iluntasuna, sugearen luzera estua, zerua adinako zabalera urdina, basoen ispilu berdea, harribitxi erraldoia, ibaien sorburua, errekatxoen bilgunea, azienden larrea, ... banan-banan deigarri denak. Ezberdina, aparta,  liluratu zaitu batek, baina hurrengoa ez zaio lotsagarri gelditzen. Ahozabal inguratzen dugu bat, ahozabalago uzten gaitu hurrengoak, asperdurarako betarik gabe. Oh, oh, oh, egiten dugu laku batetan, eh, eh, eh, ... hurrengoan, alfabeto osoa errepikatu dugu ibilian. Tristezia pizgarria dario lako orori. Etorri, ibili,  eta gozatu.

 “Gorputzak hirurogei urte dituenean / hiru urte bailituen  darabil gogoa”. Eskoziako goiotan gure buruari begiratuz ez dakit horrelakoa edo hainbesterainokoa den sentipen hori. 3 urtekoa da 60 urtekoa 20 urterekin ere 3 urtekoa zena. Gaztetan heldua zenari heldutasunak darraio. Ez da burua arintzeko adin jakinik. Agian arrazoia du poetak,  umearen gogoa behar da eduki 70  urterekin Eskoziara etxatoiz abiatzeko.

Behe-lainoa, gandua, eurizirina, ... ohikoak omen Eskozian. Itsasertz itsasertz, itsaslabarrak ikuskizun, bide txikietatik, itsasoaren urdinaren eta lurraren berdearen kontrasteak harrapatuta, kresalaz eta belar usainez bilduta, labar gainetan tarteka, %17ko gainbeheran itsasertzera hurrengo, itsas labarrak eta haitzak ikuskizun, berehala belartza joriaren erditik, … Ez da hondartzarik, labar etzanak, harkaitz lauak besterik ez da itsas-zola, maria-behera denez oraindik haitzago dager itsasbazterra. Babesik ez duen itsasertza, hemen ez da golkorik, ez itsasadarrik, ez itsasoarengandiko inolako berezko babesgunerik, lurra ez da inon bere baitan biltzen, ez du lurrak itsasoa bere altzoan batzen, ez die ontziei inolako gordegunerik eskaintzen, Atlantiko aldean omen bezala. Aurrez aurre daude itsasoa eta lurra, bekoz beko, lerro berdinean, nor gehiago, beti erasoan edo erasorako prest.

 “Bizitza ametsa besterik ez baita, ... eta bidaia bat duk, beste bi ametsen artekoa” Ametsak dituk bidaiak bizitzan, amets soilak, edo bizitza bihurturiko ametsak.

Macduff, Manff, Frasenburg, Peterhead, … granitozko itsas-herri gris austeroak, biluziak, erakargarritasun punttu batez bustiak. Itsas-langile pobreen hiriak, lantegi erraldoia dirudite moila inguruek. Hauek ez dira igandezale begiluzeak edo turista ikusminak etorriko zaizkion portuak. Oldarkor eraso behar du hemen itsasoak, halaz ere edo horregatik sarrera estua dute portuek, zuzen eta aurrez aurre olatuei branka emanez dago aho estua, epopeia behar du izan itsas handiarekin bertara sartzea. Barnean, aldiz, nasa ezberdinak sigi-saga, bakoitza bere sarrera estuarekin, itsaso haserretik babestu asmoz, barnerago eta ura bareago, moilarte bakoitza portutxo bat bere sarrera propioarekin, bata besteari lotuta, batak besteari pasabidea emanez, batak bestea babestuz, labirintoa dirudite.

“ Zuek egin zenuten zakurrez ezinezko irrika. / Zuek egin zenuten mundu honetaz / zakur mundua ez, baizik eta mundu zakurra. / Horren handi, horren lurgoi, horren arrandios, / horren zakur izan ez bazinaten sikiera, .../ Beharbada ...”. Mehe edo ozen, Eskozian ere  aurkitzen ditugu, han hemenka,  mundu zakur honen zaunka zantzuak.

Ez dugu pintada bakar bat ikusi Eskozian: beste era batetara egiten dituzte salaketak, aldarrikapenak eta protestak, edo ez dago protestarik, edo pintadaz egindakoak ezabatu egiten dituzte. Ez dago zer salatu ez duen herririk, ezta bertan denak kontent bizi denik ere. Pintada txukun batek ez luke itsusituko lurralde eder hau.

Ez da gaelikorik ageri herrien izendegi, iragarki eta norabideetan. Ezta herritarren harremanetan ere. Hizkuntza galtzean, anima ere aldatzen da. Hori ote tristezia berde honen sorburua.

 “Telebistaren hotsa lagun”. Ez dugu telebistarik etxatoian.  Bakardadea ez da norbera inor gabe egotea;  bakardadea etetea ere ez da hotsez edo jendez inguratzea. Bakardadea berarekin dakarrena izanen da bakarti Eskozian.

Ortzadarra; kolorez jantzi zaigu zerua arratsean. Errekara egin dut; ur-lasterra, ur-hotsa eta neu geunden soilik berdegunearen erdian. Nork lioke bakarrik nengoela herri zoragari honetan!.

 “Eta uste zuten, finean, ezen laku guztien hondoan suge digant bat zetzala, aldian behin lakutik ibiltzen zena, eta halaxe sortzen zirela ortzadarrak”.  Ortzadarra gaur, Ness lakuan izanen gara datorren astean. Ikusi ahal izango ote munstroa?.

PALMADIAN BARRENA

 "Bai badakit, baina ez dakit zergatik, urrutira lekutzekotan zaudela iruditzen zait". (Joseph Royh, "Hiltzaile baten aitormena"). Bidaiariak beti du lekutze itxura, bidaiaria beti dago joaten, desagertzen, baina beti dago nonbaiten presente.

Atlas Garaietako goilautada idor zabaletatik gatoz. Behe lautada mortua zeharkatu, eta bihurgune batetik ateratzean hara hor palmadiaren ikuskizuna. Haran sakoneko urrutian galtzen den berdegune zabala; alboetan, labar garaiak, amildegi sekulakoak, aurrean puntu bakarrean elkartzen diren bi lerro paralelotan; labarren orpotik palmadira arteko malda, harritza pikoa. Ibaia doa haranetik, apal, estututa, umil, palmadi erditik zehar, hareazko itsasoan galtzera, basamortuak, hareak zurrut eginda, xurgatuko duen arte. Mendiarte osoa betez, amaigabeko luzeran zabal, magiak eraginda bezala, palmadi joria, gizaki berbereak uraren erabilera abilaz sortutako mirari berdea.

"Zertan pentsatzen duzu / leihotik begiratzen duzunean" ( Castillo Suarez, "Spam poemak"). Ikusikoez pentsatzen du goizean, ikusitakoez arratsean bidaiariak; giza paisaia eta natur paisaia du beti begietan, edozein ordutan irekitzen duela oroitzapenen leihoa.

Palmadiaren aurrez aurre, hara non giza zilueta bakartia, labar gainean zut. Kanpalekua non geratu gatzaio. “Jendetsuegia duzue Mezki, hemen bertan duzue, oso hur, kanpaleku lasai bat”. Nanoa da kanpalekua, atsegina, palmadiak babestuta; zabalgunea du erdian eta biltzen duen pezozko hormaren kontra daude kokatuak etxatoi eta etxautoak. Hogei etxauto frantsesek, ia toles-toles, jite bitxia ematen diote kanpalekuari, oesteko pelikuletako gurdien kanpatzearen bertsio modernoa irudi. Lekurik ez omen, baina zuzendariak aurkitu digu tartetxoa, gau batez etxatoian argindarrik gabe behar badugu ere.

"nafarrak?, euskaraz badakizue?", gizaki gazte bat hurreratu zaigu; fosilak aurkitu landu findu egokitu egiten ditu, Euskalerrian saldu asmoz. Gaur gauean doa Euskal Herrira. Urarekin  kontuz ibiltzea aholkatu digu, eta bihar goizean palmadia ikusteko Mustafa gaztearekin ordua hitzartu. 

"Ilunabar ditu goizak, eta gauak egunsenti" (CS-"Sp”).  Egunsentiarekin jaiki, ilunabarrean oheratu, bidaiariaren arauetako bat. Baina badira gauak ezagutzeko bidaiatzen dutenak: bidean jartzeko amets ezberdin bat, beste edozein gogokizun bezain interesgarria.

Lasaitasuna dario kanpalekuari, palmondopeak ematen duen baretasuna. Koadrilan dabiltza txuarrak, zozo bikotea ere hor da gure aurreko belartzan gosaltzen. Txori zurrumurru goxoa bagenuen atzo arratsean, sekulakoa da palmadiko sinfonia goizeko bostetan; oilarra ere kukurrukuka esnatu da, behiak marruka egiten du eta ia etenik gabeko arrantza astoak. Txori kantuz inguratuta, palmondopean, ubide oparoa xuxurlari oinetan ... egin dut harrikoa;  palmondo harro garaiak dituk lagun dutxan, leiho irekitik bestaldean. Atsegin zait palmadia.

"Bizitzak ez du ezer arrarorik. Abentura arruntak besterik ez du ematen" (JR-“Hba”). Bizitzak bidaiatzeko aukera ematen du, eta bidaiatzea, inoiz ere, inola ere, ez da zerbait arrunta. Inoiz gutxitako aukera da gaur goizeko sinfonia zoragarria entzuteko aukera hau.

Mustafak lagundu digu palmadira; nerabea, gaztetxoa, oraindik bizitzak gogorki kolpatu gabea, begirada argi, garbi eta bizikoa, irria darie begioi. Berbera dela errepikatu digu, harro, begiek dir-dir. Eskolan dabil, berberez eta arabieraz egiten ditu ikasketak, baina frantsesa eta ingelesa ere ikasten ditu. Frantsesez izan da gure arteko harremana, zailtasunez, baldar samar; ingelesari heltzen dio ezinean aurkitzen denean.

"Denbora asmatzen dut bukatzen zaidanean". (CS-“Sp”). Denbora da bidaiariak administratu beharreko ondasun preziatuenetariko bat. Mamira bidaiatu pausoa motelduz, edo, pausoa bizituz, oskolean geratu, hori da bidaiariak egin behar duen  aukeraketa garrantzitsua  denbora administratzerakoan.

Pare bat orduko ibilaldia egin dugu palmadian. Mundu bat da. Mundu ezberdin bat.  Sail txikietan banatutako eremua da palmondo azpiko zorua, ureztatzeko erreten eta bidezidor zapalduez banatutako sailtxoen sarea. Garia eta alpapa, -gizakien ogia eta astoarentzat jana-, da ekoizpen nagusia. Oso zaindua dago, jori-joria. Urez oparo dator zementuzko ubide bizia, erreten bidez zabalduz sailtxoetan bere altxor bizigarria.  Han-hemenka langileak ari dira, bakarka, bakoitza bere sailean, palmondo inausketan batez ere. Erabateko etekina ateratzen diote palmondoari: zutabe bezala erabiltzen dituzte eraikuntzan  enborrak pezoz estaliz, edo sabaiaren eusgarri erdibitu ondoren, palmondo abarrez egiten dute solairu-zorua, eta palmondoen orriak dira tajine, jaki berbera, prestatzeko sugaia; udazkenean datilak izanen dira uzta oparoa, -hari mehe pinportatsu horiak besterik ez dira oraindik korda gozagarri mardul gozoak izanen direnak- negu guztirako kaloria iturria. Zuhaitzetan errege da palmondoa berberentzat.

"Mundua gero eta handiagoa da / denon historia kontatu ahal izateko", (CS-“Sp”). Mundua gero eta txikiagoa bilakatu da, denoi herrien ezagutza ahalbideratuz.

Herritik gertu, ubide estuan, lixibatzen ari dira emakumeak. Irribarretsu agurtzen gaituzte. Ertz batetik zeharkatzen du palmadia Ziz ibaiak; ez da ibai zabala, bai sakona, palmadiak berdozki tindatua. Umeek igeri egiten duten zulogunera eraman gaitu Mustafak, pozarren eraman gaitu eraman ere, nabaria da bera ere bertan ibilitakoa dela, edo oraindik ibiltzen dela; murgilean ari da dozenerdi ume, jauziak eginez ezpondatik, zaratatsu, irritsu eta harroxko, inola ere ez lotsati ikusleok agertzean.

Barkutxoak egin dizkigu Mustafak zuhaizka baten orriekin, aitaren batean; aitaren batean ere egin du hatz mugimendu bizkorrez gamelu bat palmondo orriekin. Seguruenik ibilia da errepide eta bide bazterretan turistei sos batzuk atera ahaleginean iruditxook salduz, beste hainbat dabiltzan eran.

"Gure bihotzean negua gorria da; / ur hotzezko begiak ditugu, horma begiradan” (CS-“Sp”). Bizipoza darie palmadiko inaustarien, erreteneko lixibagileen, herritar xumeen, ibaiko ume jostalarien, kasbako nesken, kaleotan agurtu dugun ororen begiei, bizi-baldintzak izugarri gogorrak iruditzen zaizkigun arren. 

Palmadi alboko herritxora eraman gaitu Mustafak ibiliaren hondarrean, bere herrira. Zirrara eragin digu herritxoak: pezozko etxetxoak, kale estuak, harri eta lur zorua. Meskita bera ere izugarri xumea da, herri alboan, kasbara sarreran. Tailertxoak behe solairuetan: aroztegia, garajetxoa,  errementeria, ortuarien denda, ... dena da txikia eta xumea. Gaztea da mekanikoa, errementeria, aldiz, zaharra; bi aro, bi lanbide. Herriko ertzean, eguzkitan lehortzen, lurrean zabalduta, etxegintzarako pezozko blokeak. Mendi magaleko eguzkitan garia eta alpapa lehortzeko laugunetxoak  Astoan datoz eguerdian etxerantz palmaditik gazteak, kalean zehar,  belarrez zamatutako astotxoen gainetik agurtzen gaituzte adeitsu.  

"Bakarrik bizi da" (CS-"Sp". Jendarteko bakardadean bizi izaten ikasi behar du bidaiariak.

Kasban barrena egin dugu, ez ginen ausartuko sartzen Mustafak eraman ez bagintu, hain zirudien esparru beraiena. Lapurren erasoengandik gorde eta etsaiei aurre egiteko hirigune gotortua da kasba. Leku sakratu batetan sartzen garen sentipenak biltzen gaitu, herriko santa santorumean, piramide baten bihotzean. Kale estu eta iluneko labirinto bat dirudi, horma arteko desertua; pezozko horma garai biluzien artean luzatzen da kale-sarea gorantz argi bila, edo solairu peko tunelen iluntasunean barneratzen segurtasun nahiz freskura nahian; zorua, lur zapaldua; baogune estu batzuk besterik ez hormetan. Inolako apaindurarik gabea, austeritatearen paradigma. Kitzikagarria. Zurezko maratila handia dute ateek, baina kanpotik soilik ixten dira, barrutik ezin dira ateok itxi, berbereek ez dutelako barruan daudenean aterik ixten, beti omen atea zabalik edonorentzat berbereek. Ume pila ari da jolasean kalezkotan, eta neska gazte koadrila datza kontu-kontari kale kantoi batetan. Oso iluna da neskon azala, beltzen jitekoa aurpegikera: hori omen berbereen ezaugarri fisikoetako bat. Diosal pozkorra da neskona. Harrigarria neska baten buruaren irudia, justu kabitzen zaion baogunetik kanpora aterata, guri begira, horma garaiaren erdian.  Kaleartea filmatzeko baimena eman dit Mustafak; neska denak desagertu dira, kamara ateratzearekin bat, barnera sartuz; baina kalean ziren berriro kamara gorde dudan unean, irribarretsu denak, guri ikusmin isilean so parean, kalaka bizian pauso batzuk aurrera egin ditugunerako. Errementaria aurkeztu digu Mustafak kasbako kaleetan, harro eman digu eskua burua zapi zuri kiribilduz eta soina tunika panpox zuriagoz estaliak dituen agure ihar luzeak. Bihotza kizkur-kizkur atera gara kasbatik.

“Bakardadea bilatua denean, ez bortxatua, aberasgarria da beti" (Filipe Bidart, "Bakartasunaz bi hitz").  Bakardade hori du beharrezko bidaiariak "hegalak lasai zabal ahal izateko", "begiak errazago zorrozteko".

Gau zoragarria dago. Joan dira frantsesak.  Geu besterik ez gaude kanpalekuan, ez da beste inor. Izarren eta ilargiaren argia besterik ez da gau honetan. Esparru erdian nago zerura begira zut, gozamenez zoriontsu. Ilargia goranzko laurdenean, zerua erabat izartua. Ortziaren kontra, aho zorrotzeko zerra baten itxura du palmondoen geriza ertzak; hegal biziko  arrama-hostoek inguratzen dute esparrua, txoko babestu bat palmadian, kasba bat bailitzan. Distiratsu daude izarrok, urrezko orratz-buruz apaindutako sabai arabiarra da izartegia;  gain-gainean izan dut Hartz Nagusia, ipar-izarra aurkitzen laguntzen didana. Tarteka kamioi baten argien bristada eta motor marrua dator mendi magaleko errepidetik, mundua hor dela gogoraziz. Goizean jaiki beharrak eraman nau ohatzera.

"Beraz, ez diat argia itzaltzen ahal, ez leihorik zabaltzen ahal..." (FB-"Bbh”). Izarrek argitzen dute palmadia, izartegiak  irekitzen mundura irudimenaren leihoa.

Autoz egin dugu palmadi ertzetik urrutian begiek hartzen ez dutenerainoko haraneko palmadiko ibilbidea.  Erdi-erditik doakion ibaiak ez du urketarik, baina ur apur hori burutsu eta abilki erabiliz sortarazi eta gorde dute palmadia berbereek, gizaldiz gizaldiko ekinean.  Alboko mendiak gorri, erdiko palmadia berde, palmadiko etxadiak arre, bortitza da 40 graduko bero sapan koloreen kontrastea.  Emakumeek ematen diote berbere jitea inguruari: zapi beltzez estaliak goitik behera, sudurreraino misterio ikusezin aurpegia, zapi ertza eskuan hartuz estaltzen dute ahoa bera ere gehienek. Astoak, -triki-triki ibili arinean edonongo irudia-, belar zamapean ikusezin, lirateke lurraldeko ezaugarri. Palmondo adarrez estaliak, gurpilak soilik ikusten zaizkien gurditxoak dira errepideko bigarren garraio nagusia. Zirraragarria, kasban baino saminago kiribildu zaigu harridura ikuskizunarekin: dozenerdi emakume errepide ertzean, txikiak, oinez, gorputzarena baino hiruzpalau bider tamaina handiagoko belar kargaz zamatuta, karga eramatearen eramatez gorputz forma bera aldatuta, okertuta, zamari egokitua; aurpegia ere indarra egitearen eraginez-edo itxuraldatuta. Emakumea arduratzen da etxeaz eta abereez, beraiek eramaten dute behia larrera, belarra etxera;  gizona aldiz baratzaz arduratzen omen, hirira lanera joana ez bada. Hori da berbere bizi-legea, hala esan digute.

"Toki jendetsuak bilatzen ditugu / bakarzaleak garela esanagatik" (CS-Sp"). Inkomunikazioa da bidaiariaren etsai nagusia. Toki jendetsuetan izanik ere.

Pezozko herritxo arreak bata bestearen jarraian palmadi zabalaren alboan. Kanpalekuan ikusi genuen herritxoaren antzerakoak. Denek dute bere kasba, hondakin besterik ez badira ere gehienak. Errespetuz, ez gara ausartzen labirintu estuotan sartzen.

Palmadiaren bukaeran, palmondoz inguratuta, Rissani, hiri koskortua. Sekulako arku arabiar landu koloretsuarekin eman digu ongietorria. Arkupe dira kale nagusietako atariak, dena denda eta taberna jendetsu. Inurritegia dirudi zokoak, jantzi koloretsu eta erosle patxadatsuz lepo. Tunika eta buruzapi kiribildu urdineko gizaki lerdenak zaizkigu deigarri, tuareg leinuko desertuko ibiltariak, gida lanetara egokituak. 4x4 autoak nonahi, deserturako gamelu modernoak. Turismoa eta desertura bidaiak dira hiriko ekonomiaren ardatza. “Merzougara?” galdetzen digu kalean hainbatek, desertura edo hirian diren hainbat kasba erakusteko gida izateko ere prest. Medinan barrena sartu gara, alde zaharrera, baina honek ez du orain arte ikusitako medinen antzik, erabat utzia eta hitsa baitago.

"Ez elkarrizketa luzerik, baina usaiako bonjour! bonsoir idor horietatik haratago, comment ca va? eta holakoak, mundu hetsi eta hotz horretan, epeltasun pittat ekartzen dutenak" (FB-“Bbh”). Izan ohi dira une oso laburrak baina bereziak bidaiariaren ibilian, ikuskizun bat, gertakizun bat, sentipen bat, … egun osoa, bidaia osoa ere, justifikatzen  dutenak.

Rissanitik Merzougara egin dugu, palmadiko Ziz ibaia irensten duen hareazko itsasora. 40 kilometrotako errepidea hareatza erdian. Desertuko ate eta behatoki da Merzouga. Eremu harrigarria da desertua, ortzi-mugarainoko hondarrezko gune zabala, begien hareago ezinak mugatzen duen eremu idorra, begien perspektibak ematen dion muga besterik ez duen hareazko itsasoa. Lur laua, planoa, hartxintxar barreiatuz estalia. Urrutian, zeru-marra zuzena kurbatuz, dunen tontorreria horia. Zirrara sortarazten du. Monotonoa, berdina, pixka bat aspergarria litzake eskaintzen duen kontraste harrigarriagatik ez balitz. Sekulako indarra du paisaia honek, erakarri egiten zaitu, harrapatu egin nau ni.

"Munduko mapa hutsik aurkitzearen beldur / idazten dugula uste dut" (CS-”Sp”). Herrialdetako mapa urratzez marrazten duen heinean idazten du bidaiariak, pausoek ametsa gauzatzen duten erritmora, ahazerrazak diren sentipen eta irudiak hitz idatzietan iraunkor egin ahaleginean. 

Kasba, miniaturako hiribildua, berotik babesteko asmakizun eraginkorra da, bizi-baldintzei egokitutako arkitektura, herriaren kultura, herriaren jakinduria. Kontsumitzaileoi zaila zaiguna ulertzen. Maila berdinean alderatzen ditugu duguna eta dutena; areago, gure mailatik, gure ikuspuntutik eta gure bizipenen arabera begiratzen diegu ustez herri txirooi, beraien bizi-baldintzen, bizi-filosofiaren eta bizipozaren abstrakzioa eginez. Eta horrek ondorio intelektual eta portaera okerretara garamatza.

"Krisiak badaude, egia, goruneak, eta bai gorabeherak ere ..." (JR-“Hba”). Gora-behera ibili ohi da bidaiariaren barnea; sentipenak, erabakitasuna, ilusioa, gogoa, eramankortasuna, ahalmen fisikoa bera ere, gora-behera dabiltza itsas marea bezala. Hor datza bidaiaren zigilua, kinka horiek gainditzeko ahalmenean. Bestela, bidaria baino narrastia izanen litzake ibiltaria.

Desertuko lur zapal mortu horretan, hareazko tontor horiotan, bizitza konplexu bat dago. Gizakion bizilege-sare korapilotsu eta zail berdintsuan bildua. Naturaren mirari harrigarria. Animaliak, landaretza,  zomorroak, ... bizi-baldintza gogor hauetara egokituak, non giro goxoenetakoak bezain eroso bizi diren. Gure begirada motelari ihes egiten dion mundu kitzikagarria.

"Zuk uste baino gehiago dakit zutaz, jauna" (JR-“Hba”). Ze azaletik ezagutzen ditugun bidaietako herriak, herritarrak batez ere.

Presatiegi gabiltzan bizipena dut. Kanpaleku honetan ez dut jakin Mustafa eta bere anaiarekin harremana girotu eta sakontzen. Eseri lasaian luzatuz, solasean azaltzen den edozein haritik tiratuz, edo besterik gabeko konpainian, arratseko ordu bareetan. Azken batean horiek baitira bidaiari ukitu gozagarrienak ematen dizkioten uneak. Egina du bide erdia komunikazioa sortzen dakien bidaiariak, norberaren barnera bidearen zati bat behintzat.

 "Ez digute igande arratsaldeetan aspertzen uzten / bikote egonkor bat  bagina bezala" (CS-“Sp”). Bidaia, patxada eta asperdura bera ere, kontsumorako erosgai eskaintzen digute. Ondamua diet, arbola azpi batetan  edo horma osteko gerizan, lurrean eserita edo kokoriko, egon eta eleketa lasaian, hitz-aspertuan,  ikusten dituan marokoarrei.

Palmadian, uretara hurreratzean plasta-plasta jauzika sumatu genituen igelen sekulako  kro-kroa erlatsa datorkigu txori-kantuen kontrapuntu bezala. Palmondo adar puntako zozoak tenore, abar arteko txori txikiak ahots zuri, hezeguneko igelak baxu, sekulako korua dugu  palmadian, emanaldi zoragarria eskainiz.

"Batzuek idazleak garela diote; / besteek, berriz, kazetari frustratuak, / edo bakardadearen berriemaileak" (CS-"Sp”). Irudiak erretinatik eta bizipenak bihotzetik ez galtzeko idazten du bidaiariak. Ez da idazlea. Gehienez bakardadeko eta bakardaderako berri emailea. Norberarentzako kazetaria.

Berandu, ia gauerdian, despeditu naiz palmaditik. Ez da piztutako argi bakar bat ere . Kanpaleku erdian eserita, palmadiko zurrumurru sarkor xuxurlari goxo lasaigarriaz bildurik, palmondoek zeru-marraren kontra egiten duten zilueta zorrotzaren babesean. Ilargiaren argiak luzatzen du, ilun, nire gorputzaren geriza. Isilik daude igelak ordu honetan, amodio edo lehia ordua pasea zaie nonbait. Izartegia ikusgarri dirdiratsua dakusat zerua, nire erretinak ez baitu beraiena baino beste argirik. Zodiakoko irudiak osatzen egin dut jolas. Gozamenean luzatuz, gau berandura arte.

"Hau ez da poema desesperatu bat, / gutun luzeago baten / agurra baizik" (“CS-Sp”). Bizipen mugatuen kateatze desesperatu bat besterik ez dira bidaiariaren idatziak, egunkari isila, bizitakoaren akta pertsonala, “gero arte”  bat, bidaiako sentipenen luzapena.

Astoak ere ongietorriko arrantza luze berarekin eman nahi izan digu despedida. Bidaia bukatzean, faltan botako ditugu astotxoak, asto-gainekoak, berbereen adeitasuna, txilabak, emakume zamariak, emakumeen aurpegi estaliak, pezozko etxeak, kasbak, ahuntzainak, desertua.… baina batez ere mendiarte eta lurralde ezin mortuagoko palmadi amaigabeak eta berbere adeitsuek iraungo dute barreneko toles-gunetan freskotasuna eta bizipoza eskainiz.

AUTO  LILA

Opor hondarrean, etxera bidean naiz. Autoz. Gari-sail ordeka horian irristatuz noa kaiolatxo ibiltarian, norgehiagoka ero batean bezala, nor bizkorrago. Ziztu bizian gurutzatzen eta aurreratzen naute.  Nik neuk ez dut presarik. Helmuga urruti dudalako, hain zuzen. “Ezak galdu patxadarik”. Presatia ez da beti helmugan lehena. Lasaitasuna ez da sekula presaren ordaina, eta bidaiariak ibiliaz gozatzen duena behar du izan.

Aurrea hartu nahi diot asperdurari. Nekadurari ere. Tarquinian geratzea erabaki dut. Etruskoen hilobi famatuak bisitatuko ditut. “Oroitzapen eta hausnarketa gaien depositua beteko diat errepideko bakardade ordu luzeetarako”. Ezin izan dut, baina, hilobirik bisitatu, astelehena izaki, eta astelehenetan itxita daude Italian museo eta erakustoki publikoak. Uste baino lehenago nago berriro errepideko zurrunbiloan.

Berehala irentsi nau auto-uholdeak. Anonimoa naiz anonimoen artean. Ezezagunez bildutako ezezaguna. Eskuineko bideari lotu natzaio, ezkerreko bide presatiari muzin eginez. Opel lila bat daramat aurrean. Ez du, nik bezala, aparteko presarik. Nire abiadura berdintsuan doa. Kolorea egin zait deigarri, lila ez baita auto-kolore ohikoa. Bide luzea egin dut berari jarraiki. Auto bera beti aurrean izatea aspergarria bilakatu zaidan arte. “Lasaiago joanen haiz aurretik, hemen gibelean berak zer egingo kezkaz baino“. Azeleragailua sakatu eta aurreratu dut auto lila, ilaran lehena izan arte egin dut aurrera, orduan errenditu naiz eskuineko ilarara, nire ohiko abiadurara. 

Ederra dakusat Mediterraneoa. Grosseto hiria iragartzen digute, parean du Elba uhartea; “ni errepidean kotxe arteko abiaduran  bezain bakarti sentitu ote huen Napoleon itsasoz inguratutako presondegi geldian” galdetzen diot nire buruari. Luze, era berean arin, doaz kilometroak. Nire herriko harizti eta pagadiak ditut gogoan, beraietan laster eginen ditudan txangoek deitzen naute goxoki etxera, nire herriaren monoa dut.

Ahaztuta nuen opel lilak aurreratu nau, han aurreko kotxe ilaran gorde eta galduz. "Aspertu duk hau ere". Autoa garbia daukala erreparatu diot, alboan lehenengo, aurretxoan gero, izan dudanean. Ez darama ezer atzeko apalean, ez du zintzilikariorik haizetakoan, austeroa baina aldi berean  txukuna eta aratza da. Azaleko zerbait soilik da dotoretasuna askorentzat, baina apaindura garestiz ez da zarpail jitea galtzen. Barne dotorezian dago gakoa, eta halako dotorezia ukitua duela deritzot aurrera egin didan delako kotxe lilak.

Berritze lanak autobidean. Auto urduriek bildu naute. Idatzi gabeko errepideko barne legeak ezartzen du sarritan unean-uneko abiadura. Egokiagoa deritzot ezkerreko bidetik bizkorrago egitea. Aurreratzeari ekin diot. Auto lila da aurreratu dudanetako bat. Ikusmin ttantta batek zirikatu nau ikusi dudanean. “Zein ote gidaria?”. Alboan nintzela zeharretik, aldi berean arretaz, begiratu diot. Lipar bat besterik ez. Emakumea da, neska heldua, bidaiari bakarra autoan.

Irudimenean itsatsita geratu zaizkit nola kotxe lila hala bere gidaria. Klin-klon, errotako glakadak antzo, jotzen naute galderek kaskezurrean. Harro ote bere emakumezkoan, feminista agian, askea, lila kolorea du atsegin besterik gabe?, autoari antz eman dakioken barne dotoreziarik ote?, lanetik, lanera, lanean, asteburu pasa Erroman?, bilera batetik etxera,… ?. Gogoetok ehoz noa. “Zer axola dik kotxe lilak?”. Burua okupatuta daramat behinik behin, asperdurarako tarterik gabe.  

Bukatu dira konponketa lanak, lasaitu da errepidea. Itzuli naiz nire abiadura eta ilarara. Bernardo Atxagaren behi makalak  han hemenka larrean eguneroko konformidadean, errepideko abiadura lehiei ardura handirik hartu gabe. Ebakita dago jadanik garia, gari ipurdi zorrotz sailak besterik ez dira galsoro hori kulunkariak izandakoak. Auto lila zait oldozpenen legamia. “Non ote” eztentxoa dut ziztaka barrenean.

Presarik gabeko ilaran noa, aurrekoari tarte luzea utziz. Kilometro batzuk ondoren, hara non dakusan kotxe lila, gibelean dut, gertu, niri jarraiki.  Neskatoa ezagutu nahi dut, ahalegintzen naiz atzerako ispiluan: tirantedun soinekoak agirian uzten dizkio besaburuak eta besoak, soineko argiak ilunagoa bihurtzen dio azal belztua, eguzki kolorekoa du hilea; begiak ikusi nahi nizkioke, ilunak ala argiak dituen. ”Zertan ari haiz inozoa?”.

Hala egin ditugu kilometro mordoska, ez dakit jabetu den ikuskizun eta jakin-min  bilakatu zaidala. Halako batean ñir-ñir jartzen du ezkerreko argitxoa, eta abiadura bizkortuz aitzinerantz abiatzen da. Ikusi nahi dut bere aurpegia, begiratzen diot, berak, baina, ez du niganantz begiratzen. Soslai ikusi ahal dut soilik. “Polita duk”. Brist egiten dio hileak, ebaki gabeko galsoroa irudi. Aurrea hartu dit eta han aurrean galdu zait. Bakardadeak egin dik kosk barneko tolesduraren batetan.

Herrixkak agertzen zaizkit, herrixka zapalak, zapalduak ere agian, umilak, ahaztuak, nire abiaduraren heinean etorri eta doazkidanak. Kerik gabeko adreiluzko tximinia luzeak tarteka, porrotaren lekuko besterik ez.  Turismo-gune bihurtuko dira beharbada herriok, turismoa baita porrot egin duen ekonomiaren edo bururik altxa ezin duen herri pobre askoren esperantza. Baina indar gutxi aurkitzen dute burutapenok nire arduretan. Beste zerbait dabil geldiezin garunetako bihurgunetan. “Ezakela galdu bere arrastorik!“. Auto lila eta gidari ilehoria ditut orain udaberriko tximeleta hegalari gogoan.

Agian berak abiadura mantsotu duelako, agian bidaia kidea noiz ikusiko liluraz nik neuk abiadura bizitu dudalako, aurretxoan dut kilometro luzeetako lagun lila. Bere ilaran sartu naiz, atzean jarri natzaio. Berarengandik hur, bere atzerako ispiluan aurpegia ikusiko ote diodan. Alferrik. Atzeratu naiz zentzuzko tartea utzi arte, baina beste inori tartean sartzeko aukerarik eman gabe. Argi motelak piztu ditut. Argitxo gorriak piztu zaizkio bereari. Sortu dugu harremana. Badugu lotura. “Presentzia kontzientea duk bion artekoa”.

Joanaldia egin dugu elkarrekin. Beste inolako komunikaziorik gabe elkarren ondoan luzatzeak ez duela zentzurik iritzi diodan arte. Harremana areagotu nahi dut. Abiadura bizkortu eta aurrera egiten dut. Parean dut: begiratu diot eta begiratu dit, irribarrea luzatu diot, irritxo batekin erantzun dit. Berak abiadura moteldu egiten duela iruditzen zait. Aurrean uzten didan tartera sar nadin nahi ote du?. “Geratu hadi berarekin!”. Bera motel, ni arinago, atzean gelditu zait, aurrera egin dut, baina faroak  piztuta ditu berak ere.

Eskuineko bidean gorde naiz berriro. Urduri. Kili-kili bat nabari dut barne zoko gordeen batean. Ez dut presarik. Atzean dut nire pentsamenduko ilehoriaren kotxe lila. Autobidean joan motelean doanari gertatu ohi zaionez, bi kamiotzarren erdian aurkitu naiz. Atzekoak ernegu puntua sortarazten dit. Ezin baitut atzetik nor datorren ikusi ahal. Eta nik atzean datorren kotxe lila dut amets. Ziztu bizian aurreratzen naute. Adi ditut begiak, gosez, nire kotxe lila ote den horietakoren bat. “Atrapa hau”. Aurreratzen dut kamioia, baztertzen naiz tarte huts batera, motelago doan kotxe bat aurreratzen dut, nekazaria dirudien gizon heldu bat geratzen zait aurrean antigoaleko 4L zaharraren abiadura geldoan, aurreratzen dut hau ere. Behatoki bihurtu zait autoa eta ni neu zelatari, kotxe lilaren gose begiak.

Lasaia da bidaia, baina ni neu ez noa jadanik lasai. Opel lilak ziztatzen dit gogoa, erleak lora bezala, ibilia eztituz. Irteeraren batetan alde egin ote didan kezkak kizkurtzen dit bihotza.  Nostalgiaz bilatzen dut atzerako ispiluan. Halako batetan ikusten dut han atzean kamioia aurreratzen, nire ilaran gorde zait, ondoren kotxe bat aurreratzen ikusi dut. Bera da, ez da errepidetik atera. Zorionez.  Pasa eta pasatzen utzizko jokoan dator, nekazariaren autoa ere aurreratu du. Hurreratzen ari zait, abiadura bizkorra dakar. Koketo neu ere, nitaz jabetuko ote den lilurak argitu dit barrena. Erraz pasatu nau. Parean izan dudanean begiratu diot, baina berak  ez dit begiratu. Minduta sentitu dut nire auto-estimua. Aurrean galdu zait. Motatxo lila bat besterik ez da lasterrera. "Joan zaidak". Ez naiz ausartu jarraitzen. Nostalgia geruza batek epeltzen dit barrena eta tristatzen eguerdia.

Asko ugaltzen da autoa zein kamioi txikia herri inguruetan. Herritik herrirako kotxe txikiak dira gehienetan.  Motel ia beti.  Baina orain ez da besteen abiadura motela nire urduritasunaren zergatia, ezta kamioien kartola zabalak ere. Auto lilaren bila noa etsi-etsian. Abiadura bizkortu, ezkerreko bidea hartu, eta aurreratzeari ekin diot. Brist eginaz geratzen zaizkit atzean arraia zuriak. Ilara mordoska aurreratzen dut. Auto lila begiz jo dudan arte. "Hemen diat". Ez dut mantsotzen abiadura, aurrera egiten dut bere parean jarri arte, baina, lotsati, oraingoan neu ez naiz ausartzen berengana burua jiratzen. Aurrera egin dut, ez oso urrutira, bere ilaran sartu naiz, txoria gauerako zuhaitz orbeltsuan babesten den bezala. Begi-bistan utzi dut, ilehoria ikusteko gogoak irrikitzen nau, baina hainbat kotxe sartu zaizkigu tartean, ez dut ikusten.

Letrero handia agertu da Livorno hiria iragarriz. Bikoiztu egiten da autobia, bi bidetan banatzen hurrengo bidegurutzean. Batek Livornoraino egiten du,  besteak Genoara eta Frantziara garamatza. Kamioi geldoa daramat aurrean baina ez dut aurreratzen. Eten gabe aurreratzen naute autoek. Lasai dago errepidea, baina ni neu ez nago lasai, ez baitut atzean nire kotxe lilarik ikusten. “Hemen diat” pozten zaizkit halako batean begiak. Abian dator, eskumakook baino bizkorrago, ezkerreko bidetik. Auto lila bihurtu zait ikusgai eta ikuskizun. Tarteka eskuineko ilaran sartzen da. Azkarrago datorren batek aurreratzen du. Ondoren berak egiten du aurrera, eskumako tarte batetan sartu eta bide ematen atzean datorkionari, ondoren berak beste bat aurreratzeko. Kukuka bailebil. Gidari trebea da nire ilehoria! Abiadura mantsotzen dut, bihotz taupadak  bizkortzen zaizkit. Gertu dut kotxe lila. Nire ondoren jarri zait. Baretu naiz. Ez naiz bakarrik sentitzen, bertan dut berriro ehunka kilometrotako laguna. Elkarrekin goaz, ni aurretik, bera atzetik. Une batez begiratzen diot atzerako ispiluan berak ere ikusiko nauen itxaropenez. Eskua altxatzen diot, berak ere altxatzen dit berea. “Lagunak gaituk”. Lagun deklaratuak.

Sarriak bilakatu dira Livornoko bidegurutzea iragarrizko letreroak. Nora ote doa. Bidegurutzerako kilometro bakarra besterik falta ez delarik eskumarako argi keinukaria pizten diot. Argi luzeak bota dizkit berak, brist-brist, bizpahiru aldiz. Segidan, bere autoko ezkerrerako argi ñir-ñirra pizten du eta abiadura bizkortuz aurreratzen hasten zait. Bidegurutzean gaude ia,  Livornorako bidea hartu behar du. Bere atzetik edo etxera, borrokan ari dira bi sentipenak nire baitan. “Geratuko nauk?”. Nire bideari jarraitzea erabakitzen dut, bidaia berri bati atea itxiz. Mira berezia sentiarazi dit auto lilako ilehoriak. Atzerria omen bidaiariaren aberria hala dio idazle batek, baina nik herria dut jadanik amets. Herrimin naiz eta herrirako erabakia hartu dut.

Parean dudanean bozina jotzen diot,  berak ere jotzen dit, aurrean jartzen zaidanean argiarekin bristadak botatzen dizkiot, eskua altxatzen dit agurtuz, nik nirea ateratzen diot leihatilatik eta eskuinera hartuz etxerako bidea jarraitzen dut. “Agur”. Bata bestearen atzetik edo aurretik ibili gara, lehian ez, konpainia elkarri eginaz baizik, 300 kilometrotik gorako joanean. Polita izan da hitzik gabeko lagunartekoa, bidea arinduz elkarri.

Livornoko bidegurutzetik aurrera, nostalgiaren eraginez edo, musika jarri eta ni neu hasi naiz zintarekin batera abesten.  Ez dut zinta berririk jarri. Ia ahaztuta nituen eta auskalo noiztik abesten ez nituen kantak abestuz egin ditut ondorengo kilometro luzeak. Ez dut ilehoriaren konpainia fisikoa, baina nirekin daramat bere oroimena. Nire joana arintzen jarraitzen du. Ez ditut itzali argiak, piztuta diraute eguzki argiko arratsalde osoan, bidaia-lagunaren oroimenez, agian bihozminez. Pako Aristiren poemak ehotzen dizkit azken sentipenak bihotzean: “… edertasun hura ikusezina zait orain / egun arrunten geografian. / … / baina minutu haren lilura baino ez da etortzen / nire oroimenaren espetxera”.                                                       

Argipen gisa

Nire denbora emanezko idazkiei bide berri bat aurkitu asmoz literatura lehiaketetara aurkeztea erabaki nuen. Narrazio laburren lehiaketak  hain zuzen. Lanak aurkezteko epe bat zuten, eta orrialde kopuruaren muga. Baldintza eragileak niretzat. Erronka bat  ere.

Sari batzuk irabazi nituen eta horrek jarraipen bat ematera bultzatu ninduen.

Ez dut egoera eta istorioak asmatzen jarri nahi izan. Uste dut bizitzak ematen duela, eman didala behintzat, narrazio eta kontakizunerako nahi adina istorio. Horietako batzuei heldu diet.

Niretzat ezagunak eta bizipen kitzikagarriak zaizkidan gaiez ari naiz, beraz,  kontakizunotan: kartzela, bidaiak, eta 5 urte apaiz egon nintzen auzoa.

Ez dira kontakizun zehatzak, narrazioak berak eskatzen du zenbait aldaketa eta egokitzapen.

Baina bai badira errealitate zuzen eta biziaren isla.

Ia ez dute ezer fikziotik, zenbait leku eta izenen aldaketa gehienez.

Hiru sailetan sartu daitezke nire kontakizunok:

1.- Zamorako kartzeladiari buruzkoak. Argitaratuta daude: ZAMORAKO LANDAN  izenburuarekin, INTXORTA argitaletxeak argitara emanak.

19 dira.

Hauek ez dute, beraz,  sarean jarri beharrik.

2.- Zenbait bidaien inguruan idatzitakoak: Ibilikoak deitu ditut.

9 narrazio labur dira.

Badut hasieran dendarekin eta ondoren karabanarekin jubilatu ondoren egindako bidaien eguneroko bat. Jarriko ditut, agian, noizbait sarean. Nork daki, baliteke norbaiti laket izatea beste baten bidaia esperientzia eta lurralde ezberdinei buruzko ikuspegia eta iritzia, nahiz aspaldikoak.  

3.- Bertan 5 urtez apaiz izan nintzaneko auzoari buruzkoak: Auzoa izenburua jarri diet.

9 narrazio labur dira.

Herren gelditu naizen sentipena dut azken gai honetan:

- Ganora gutxiz eta  murritzegi aipatzen ditut auzotarrak, beraiekin izan ziren arren nire harreman sakon eta estuenak: oso azalean geratu naiz beraiez, ez dut bere giza aberastasuna azaleratu.  Bizi-bizi ditudan arren nire gogoan.  Beraienganako errespetuak eta agian fidelegi edo zintzoegia ez izateko kezkak mugatu bultzatu nau areago ez joatera.

- Beraien bizimoldez sakonago ez aritu izana: emakume eta gizonezkoen rolak, etxeko lanak, baserriko lanak, soroetako lanak, tresneria, izendegia, urtaroak, uzta ezberdinak,  … baina urte haietan ez nuen gaur egun dudan ikuspegia, gaitasunik ere ez agian, eta lausoegi geratu zaizkit gaioi buruzko bizipen eta oroitzapenak orain horretaz ekiteko.     

Luzera eta batez ere egitura ezberdina dutenez, orain arteko asteroko bikoaren ordez, astean kontakizun bat sareratzea pentsatu dut, erosoagoa izanen zaiolako balizko irakurleari.  

Gosaria eta abioan gaude Gasteizera bidean azken egunerako. Hitz-jario bizi zalapartatsuan ekin diogu azken bidaiari. Ibilia aurreratu ahala baina, egunkariak irakurri edo hogei egunen hausnarketaren nostalgiaz moteltzen joan gara, marmario isilean bukatuz, Nerearen azken lo-kuluxka errespetatuz eta bilduz.

GASTEIZ

Filologia eta Geografia-Historia Fakultate  sarreran genituen zain ikasleak, pankartekin. Atzo bukatu zuten hiruhilabetekoa, oporretan daude beraz eta gehienak gaupasa eginda. Txalaparta. Aupadak. Trikitixa. Abestiak: "Amnistiaren dema", "Zain dago ama", denok abestuta. Lasai eta astiro doa ekitaldia, inprobisatuz bezala. Gu aurreratu gara, gazteak jaitsi dira harmailetatik eta borobil zabal bat osatu dugu denok elkarrizketan murgilduz. Txokolate beroa. Bitartean atxikimenduak izenpetu dituzte mahaitxo batetan eta sokaz lotutako itxuraz trapu zaharrez egindako bola handi bat atera eta bere horretan utzi dute aurreko zabaldegian. Txomin Ziluaga ere bertan  zen kartzelei buruzko hitzaldi batetan, non jende guti egon omen den.

Blanka-Patxi Errektorearekin elkarrizketatu dira.

Bitxori, Paule, Josu eta Jon elkarrizketak egiteko alde egin dugu.

Martzialek iloba aurkeztu digu, Justok alaba eta Paulek semea.

Bere semea nire semea da, alaba nire alaba, iloba iloba, laguna lagun: gutariko edonork esan dezake gaur 20 eguneko ibiliaren ondoren: familia bakar bat gara, denok gara senide.

Atxikimendua oso partaidetza pasiboa da, positiboa izanda ere. Nola sortarazi aktibotasuna,  ze pauso berri emanarazi talde, elkarte eta pertsonei?. Hori da aurrerantz dugun erronka. Esparruak zabaldu behar ditugu.

Martzial bere handian ze isila, gizon apala eta atsegina,  baina tinkoa ez pankartarekin soilik. Albokoarentzat jardun interesgarria du beti.

Las Desamparadas plazan. Kalez kale joan dira pankartarekin ilaran. 40 bat lagun zeuden hasieran 70etik gora bukaeran. Atxikimenduen firma bilketa; sindikatuena ere jaso da. Hamaiketakoa. 2 ordu iraun du kontzentrazioak.

Sentipen gaziak: gure mezua ez da heldu gehiengo batengana, medioek ez digute tarterik eman pare bakarren batek ezik, politikoek salbuespenak salbuespen, interes propioaren mende jarri dute bai bere legea bai guraso-presoen sufrimendua bai hautesleen eskubidea, guk geuk ere izan dugu hainbat hutsune eta akats.

Aurreskulari zein dantzari jantzien katalogoa edo ikerketa egin daiteke herriz herri dantzatzen duten dantzarien jarraipena eginez, herri bakoitzean baita ezberdina dantzariaren jantzia, denak politak, zenbait betikoak, batzuk bereziak.

Pauleren iritziz teoriak hutsetik asmatzen hasi baino hobe ekintzak egin premien arabera eta  ondorioak atereaz teoria osatu. Hori bera gertatu zaigu Martxan. Gogoan edo memorian, ideien almazenean bilduta zeuden hainbat iritzi eta ideia sendotuz, argituz eta ordenatuz joan zaizkigu; Ibilaldiaren ostean sendo eta argi genuen denok presoen hurbilketari buruzko teoria osoa.

Gizakatea egin da Amabirjina Zuria  Plazara, aupadek slogana aireratuz.

Sentipen gozoak: hainbat bizipen eta sentipen zoragarri, elkartasunaren esperientzia bizia, mezua zabaldu izana, hainbat sektore ukitu izana, herriarekiko harremana, jaso dugun atxikimendu pila, mobilizatu den jendetza, bidaiak erakutsi digun dena, baina batez ere aurrera egiteko bakoitzak dugun erabaki tinkoa.

Izango dira HBren laguntasuna izan dugula, Herrikoetan ibili garela eta antzeko esamesak. Elkartetxeak, Batzokiak eta edozein laguntasun eskaintzen digutenean soilik dute ezer aurka esateko eskubidea.

Klarik laneko oporrak hartu ditu Martxa 10 egunez egiteko!!!.

Elkarrizketak:

"Hala bedi" irrati librean: gazteleraz. Bidaiako zertzeladak kontatu ditugu. HBren portaera ere eskertu dugu hitzez gain laguntasunak ere eman digulako, beste alderdiek hitzak eskaini dizkigute, laguntasunik ez; guk dugunarekin ibiliko gara.

Leizaola, Legebiltzarreko Lehendakaria. Bunker bat da Parlamentua: Garai batetako Errusia, Errumania eta Bulgariako aireportuetan ezagututako polizien kontrolak baino zorrotzagoak ziren ertzainen begi zorrotzak argazkitik nire aurpegiko zehaztasun orora etengabeko txandaka begira. Martxa osoan agertu ez diren telebistako kamerak han ziren eskaileran behetik goraino laukotea jarraituz eta gero barruan lehendakariaren agurra eta gainerako parafernalia osoa grabatuz foko bizi pean, telebista politikoen zerbitzura dagoela frogatuz. Lehendakaria bera, berriz, politiko maltzurra. Besaulki sakon bigun zabaletan hondatu gaitu, hitz egiterako bigunaraziz bezala. Ahoskera baxua zerabilen, ahotsik jaso ez geniezaion edo, gure garrasiaren garraztasuna goza zezan maltzurkeria nonbait. Nork sinetsi bera ez zela inongo alderdikoa zioenean, nork jarri du ba lehendakaritzan PNVk ez bada. Nola sinetsi berak ez duela inolako aginpiderik dioenean, berak gaia eta arazoei erantzunak banatu besterik ez duela egiten dioenean. Gizajo bat ote ba?. Gizajoak ez daude postu horietan.  Agian Arzallusen txotxongiloa bat dela esan nahi zigun. Guk berak baino botere gehiago duela ere esan digu. Ezin omen du ezer egin Legebiltzarrean gaia tokatzen zaionari pasatu besterik.  Ulertu ulertzen omen du. Ba omen du familian presoren bat ere: nork ez Euskal Herrian!. Pazientzia eskatu zigun, PNVk eduki duen urteetako pazientzia patrimonioa berreskuratzeko. Guri ordea pazientzia agortu zaigu hain zuzen, epeak usteldu egin zaizkigu. Politikoek ez digute kasurik egin. Ez dira mugitzen. Gaia usteltzen utzi dute. Kalean egongo gara. Politikoak dira erantzule bakarrak. .... Gabonik ezingo dugula ospatu, esan diogu, berak pasatuko dituen patxadan. Telebistan eta prentsan agertzeko soilik balio izan zaigula ustearekin atera gara. Edozein herritxotako alkate xume bat baino kaskarragoa, izugarrizko parafernaliaz bildurik, trikimailuetan  zaildutako politikari batekin egon gara.

Arartekoa. Gu joan gatzaizkio hitz egitera baina berak hitz egin digu, izugarrizko txapa sartuz: esplikatu dizkigu Arartekoaren izaera eta jarduera guztiak. Gazteleraz ekin diogunean euskaraz egiteko eskatu digu baina berak gazteleraz besterik ez daki. Guk geurea esan diogu hasieran baina ondoren  lanak izan ditugu hitza hartzeko zirrikitu bat bilatzen,  hain zen etengabeko txorrota bere hitz-jarioa. Denbora ahitzeko amarrua ere izan ote den banago orduketa finkatua baikenuen beste elkarrizketa batetarako. Inpartziala dela ere esan digu eta aukera hartu dugunean lazo urdinarekin ikusi izan dugula ere gogarazi behar izan diogu. Legea betearaztea omen Arartekoaren zeregina, hori da hain justu Ekimenaren helburua eta berari eskatzen dioguna: politikoei legea bete dezatela gogaraztea. Lengoaia ezberdina omen darabilgu baina helburu berdina, baina  "euskal presoak Euskal Herrira" gure helburuaren puntu bakarra bere txosteneko ez dakit zenbatgarren puntuan galduta dago: puntu hori erabiltzeko baimena ere eman digu!!!. Guk presa dugu, berak ez, guk premia bizi dugu, berak ez; ez dio gure egoerari erantzuten.  Lengoaia ez ezik portaera da ezberdina, areago ezberdinak oraindik bizipenak. Berea politikariaren mintzaira da, gurea presoen senideena. Bera goian bizi da, urrun, gu sufrimenduarekin bizi gara, politikarien lege-haustearen lotsagabekeriaren eraginpean. Koraza du, kamustu zaio ezer barrutik bizi eta sentitzeko ahalmena, urteetan politikari ofiziala izan baita. Hitzetan gorde eta biltzen da. Nolanahi kartzelei buruz atera duen informea onuragarria, baliogarria, latza eta zehatza omen da: bakoitzari berea. Berari zeinu bat, sinadura bat eskatu diogu, atxikimendua, baina bera ere beraietan galtzen zen: hitzak eta liburu handi bat oparitu dizkigu. Bereak ez dira izan hitz ederrak, hitz ajeatuak baizik.

Cuerda alkatea. Zintzoa, itxuraz behintzat. Politikoen erantzukizuna aitortu digu: zerbait ez dute behar bezala egin presoen egoera hain gaiztoa baita. Kartzelatako araudia ikasi eta azpimarratuta ekarri du, gure eskabideen legezkoa baieztatuz. Prentsaurrekoan gure arazoaz hitz egiteko promesa egin digu, gure ahotsa izango dela ziurtatuz. Bukaeran Senideak-en paparreko ikurra eskatu eta bere papar-hegalean jarri du. Gizon zuzena ala politiko maltzurra?, galdera tristea, politikoengan galdua baitugu sinesgarritasun oro.

Herritik gertu bizi den politiko abila, horrengandik soilik espero daiteke politiko batengatik espero dezakegun apurra. Politikoen gehiengoa herritik at bizi da. Politikoen hizkuntza ezberdinak erakusten dute maila ezberdinetan bizi garela, sentipen eta arazo arras ezberdinekin bizi direla politikoa eta herri xehea.

Maria Luisa arduratu zaio temati Martziali bere katarroari arindua eman zion pastillak har ditzan; jatorduan gogarazteko deitzen dionean barretxo pikaroarekin erantzuten dio "hartu dut" esanaz.

Bazkaria. Zaharreko Herrikon. Aukeran: paella, salda, berdura-krema. mingaina, arrautza nahasia, txekorra saltsan pastela, hostopila (hojaldrea) ARTEPAN gozotegiaren oparia.

Opariak. Nerea eta hiru txoferrei gure esker ona azaldu nahi izan diegu; erabatekoa izan da denon adostasuna opari-gaian eta kopuruan: belarritakoak autobusean galdutakoen ordez Nereari, bina ardo botila txoferrei. Maria Luisa eta Klari izan dira eraztunaren erosle, Justo norbaitekin ardo aukeratzaile: rolak diraute gure artean oraindik. Hala zion Nereari opariarekin emandako postalak:

"Jefe deitu zaitugu, baina irribarrez, maitagarria zarelakoz. Gaur belarritakoa galdu duen Erauzkinaren Printzea izan nahi du Ekimen Ibiltariko autobus-kide orok, hogei eguneko ipuinaren hondarrean, telefonoa eta goxotasuna izan zaren Nerea gurea."

Asanblada. Oso aberatsa, mila ideia, iritzi, kritika eta asmo. Uste dugu oso positiboa izan dela. Izan da iritzi kontrajarri bat, agian ez hain kontrajarria, taldeak talde bezala iraun behar zuen ala ez aitatu denean. Martxa bukatu ondoren zer?: hori da galderarik erabakigarriena. Josuk zioen bezala  Senideak-en Lehen Kongresoa. Josu berari eman diogu akta edo esandakoen berri jasotzea, baita bulegora zuzentzeko eskabidea.

Ama Birjina Zuria Plazan. 50 bat lagun ginen hasieran.

Enkartelada: pankartak, jende enkartelatua, biltzen doan jendea. Nahiko nahasian eta etorri ala egin dira gauzak, baina txukun. Luzaroan egon gara. Hotz. Izan dugu emakume probokatzaile bat ere: kosta zaio Joseri itsu-gorrarena egitea, astindu bat merezi bazuen ere emakumeak: ekimena isilduko duten medioek ere notizia bihurtuko zuten enfrentamendu bat izan zitekeen. Auzoetatik zutabeak heltzen joan dira, batzuk jendez urriak, oparoak besteak. Pilatuz joan da jendea, pankarta eta auzo bakoitzeko argazki-kartelekin; baziren 8 bat pankarta handi.

Manifa. Jendetza ginen argazkiekin egin dugun manifa isilean: ikaragarria eta  ikustekoa azken manifa hau ere. Izugarria da espaloietan dabilen jendea: beraiek ere mutu, harridura begiez begiratzen dute, zer ote den edo, bukatzen ez zen musikaz bildutako argazki ilarari.

Ekimena. Harrera hitzak. Oharrean izena argitu ezin diodan talde baten agurra. Euskaltzaleen agurra. Talde antimilitaristarena. "Hegoak ebaki banizkio" abestia Antxonek bildutakookin abestua. Gazte Ekimena.  Internazionalistak. Bi bertsolari. Lore sorta oparia. Langileak. GRAPOkoen senitartekoek poema bat. Oharretan ez dagoen soinujolea ere izan zen. Zenbait haritz landare ere oparitu ziguten. Luze joan da ekitaldia bildutakoen txalo zaparradak eta arretak arinduta.

Bitxorik aurkeztuta,

Jon eta Blanka hizlari

Soinujolea lagun, Kalera kalera  abestuz eman diogu amaiera gaurkoari eta 20 egunekoari.

Hegoak ebaki nahi dizkiete, hegoak ebaki nahi dizkigute. Baina gure presoek txoria izaten jarraitu nahi dute, euskaldunok txoria izaten jarraitu nahi dugu. Txoria dutelako, dugulako, maite. Argituko dugu eguna txoriak etxera etorriko zaizkiguna, hegan etorri ere, hegorik ezin izan dietelako, ezin izan digutelako, ebaki.

Afaria. Jendetsua izan da martxista, senide eta ingurukoen azken mahaikidetza hau, bertan ziren Blankaren alaba, suhia eta ilobak, ekitaldi ostean semea ere ezagutu dugu. Azkenak arazoak izan dituzte tokia aurkitzeko. Lepo zegoen Herrikon jantokia. Entsalada errusiarra, pate, lukainka frijitua, fritoak / bakailaoa tomatearekin eta saltsa berdearekin bakoitzari bere plater luzanzkan / postretzat flana, izozkia eta tarta aukeratzeko. Giro alaia eta familiartekoa, agurraren mina nabarian. Abestu egin dugu, sentimenduen hustuketarako kanila.

Agurraren gazi-gozoa: Blanka izan da lehena alde egiten bihar bisita baitu Kataluniako kartzela batetan ez dakit norekin; Maribi malkotan zegoen, 10 egunez alaba batek bezala zaindu duena, une oro beraz arduratuz, joan egin zaio.  Etxarrikook ondoren, bila etorri zakizkigute: arabarrak eta bizkaitarrak ez ditugu bihar ikusiko, giputzak gurekin izanen dira Iruñean. Paule mandona, bidaiako giltzarria falta izan dugu agur egitean, joana zen poltsa ahaztu zaiolako autobusean. Santik ezti-opariarekin agurtu nau: bazkal ondorengo infusioetan oroitzapen gozoa izanen dut.

3 mila kilometro egin ditugu autobusez. Zenbatuak nituen oinezkoak ere baina oker ibili naiz nire pauso bakoitzaren luzera kalkulatzean.

21. eguna:  Abenduaren 20a. Larunbata . Iruñea - Gasteiz.

IRUÑEA. Jende multzoa elkartu gara, ez asko;  ez da agertu egunkari-telebistarik, horregatik ez diegu irakurri azken manifestua: 100 bat herrietan zehar eraman dugu gure mezu argia, aurrera egin behar dugu presoen sakabanaketarekin bukatzeko, baikorrak gara erantzunari buruz, atxikimendu pila eta milaka herritarren presentzia izan dugu, ez dugu beldurrik izan behar, erakunde politikoak behartu behar ditugu, aurrera eginen dugu. Entregatu ditugu nafar Parlamentuan atxikimendu guztien kopiak; M. Luisa, Patxi eta nik igo gara, espaloian gelditu dira besteak etorri den jende multzoarekin. Protokolozko entrega, bulegari xumeei egina. Utzi dugu kaxa handia paperez betea, jaso dugu paper zigilatua entregatu dugunaren agiria, tolestu dugu azkenez pankarta, azkenengo aupada eta oihuak, lepoko zapiak kendu ditugu: orain bai bukatu da Ekimen Ibiltaria. Iruñazarra tabernan azken mokadua oraingoa guk geuk ordaindua, banatzen garen sentipena azalean. Banatzen joan gara.  Besarkadak eta agurrak. Ze nolako astindua eman didan Martzialek azken besarkada estuan: hitzez isila baina sentipenez betetako agurra.

GAZTEIZ:  ez diete eman atxikimenduak entregatzeko aukerarik ere!!!.

ETXARRI. Jende asko da gauean Martxari bukaera emateko manifan. Martinek eman dio bukaera bere balorapen eta azkeneko hitzekin.

Eguna luzatzen hasia da, dispertsioaren gaua bukatzearen sinbolo bihur dadila.