Eibarren erabiltzen diran txori-izenak
Eibar, txori izenak, ornitonimia
Oharra: idatzi hau, 1997an Eibar rebistan kaleratutako "Eibarren erabiltzen diran txori-izenak" artikuluan oinarrittu da (eta urtebete lehenago kaleratutako Eibarko hegaztiak liburuan). Testua, gitxi gorabehera, bere horretan laga dot; txori-izenetan aldaketa txiki batzuk egin dittut, azken urtiotan jasotako izenak gehittuta, eta orduko zalantza/akatsak argittuta.
-------------
Eibarren erabiltzen diran txori-izenak
Euskeriak, hizkuntza gitxik daken aberastasuna daka animalixa eta landara izenetan. Herri bakoitxak, animalixa eta landareri esateko izen desbardiñak gorde dittu. Herri batetik besterako aldia sekulakua da; nahikua da Eibartik Bergarara edo Elorrixora juatia, izen asko eta asko beste modu batera esaten dittuela ikusteko.
Animalixen artian ezagunenak hegaztixak izan dira beti, seguru asko ugarixenak eta ikusteko errezenak eurak diralako, eta jan be, gehixen eurak jan diralako. Txori-izenetan Eibarrek dakan aberastasuna, oso nabarixa da mendizale eta basarrittarrekin berba eiñ ezkero. Horretan garrantzi haundixa euki dabe faktore birek. Lehenengo eta behin, XV. gizaldittik aurrera armagintzia Eibarren oso inportantia izan dala; horrek gure herrixan ehiztarixak beste iñun baino ugarixagoak izatia bultzatu dau. Eta bestetik, oin dala gitxira arte, Eibar, euskeraz bizi zan euskal herririk haundixena zala; euskeria eguneroko bizitzako edozein gauzatarako erabiltzen zan. Hori dala eta, Eibarko txori-izenen zerrendia luze eta berezixa da.
Zoritxarrez azken urtiotan, hori aberastasun hori, galzorixan dago. Eibartarrok asko urrindu gara mendittik eta gehixenentzat gure basuetako biztanliak eta euren izenak ezezagunak dira. Gainera, euskara batua asko sartu da eguneroko berbetan eta jende askok ezagutzen dittuan izen bakarretakuak, euskera batuak araututakuak dira. Guzti horretaz lehenen konturatu zana Juan San Martin izan zan, eta 1978. urtian argittaratu eban artikulu baten, 121 izen batu zittuan. Nere artikulu honekin, San Martinen bihar hari jarraipena eta gaurkotasuna emotia nahi izan dot, berak batu ez zittuan izen batzuk zerrendara gehittuz, zalantzazkuak ziran beste batzuk argittuz eta azken hogei urtiotan erderazko eta latinezko izenetan egon diran aldaketak zuzenduz. Horretaz gainera, Juan San Martinek izen batzuk Eibartik kanpoko jendian artian batu zittuan eta gure herrixan ez dira erabiltzen. Zerrenda barri honetako danak, ostera, Eibarren bertan, eta mendizale, basarrittar eta ehiztari eibartarren artian jaso dittut.
Izen batzuk beste herri batzuetan be erabiltzen dira (ollagorra, txepetxa, zozua...); beste batzuk, ostera, ez dittut sekula gure ingurutik kanpo entzun (abijoia, ur-makinistia, pikuko txinbua, aritxarrua...). Azpiko zerrendan 150 izen inguru ikusiko dozuez. Lehenengo izen zientifikua agertzen da, eta atzetik Eibarren erabiltzen dana (edo diranak) letra haundiz. JSM oharra daukenak Juan San Martinek batutako izenak dira, nere ustez zalantzazkuak.
Hegazti batzuk izen bat baino gehixago dake; beste batzuetan, izen bera erabiltzen da bi edo hiru txorirentzat. Seguru asko, irakurlien artian beste izenen bat ezagutzen dabenik be egongo da; hamendik aurrera, norberan esku gelditzen da hau zerrendiau luzatu edo moztia.
Hamen izenok:
Accipiter nissus: Gabillada, Gabillara, Kabillara
Aegithalos caudatus: Txinbo buztanluze
Alauda arvensis: Kalandres, Kalandria
Alaudidae: Kalandresak, Kalandrixak
Alcedo atthis: Ur-makiñista, Ur-martiñ(eta) (askoz gitxiago entzutzen da)
Alectoris rufa: Eper gorri
Anas crecca: Zerzeta
Anas plathyrrhynchos: Arata, Ahata, Agata (pasekuak); bili, paitta (etxekuak, basarrikuak)
Anser anser: Antzar, Itsasantzar
Anthus pratensis: Paseko txitxi, Neguko txitxi
Anthus trivialis: Bertako txitxi, Udako txitxi
Apus apus: Abijoi, Ernara baltz, Txirri (JSM)
Aquila chrysaetos: Arrano baltz
Asio otus: Gaberdiko mozolo
Athene noctua: Gaberdiko mozolo, Mozolo txiki
Bubo bubo: Gaberdiko mozolo haundi, Gran Duke
Burhinus oedicnemus: Frankoliñ, Larroillo (JSM)
Buteo buteo: Abendu, Txitxalapur
Caprimulgus europaeus: Gautxori
Carduelis cannabina: Pardillo
Carduelis carduelis: Kardantxillo
Carduelis chloris: Berderoi
Carduelis spinus: Tariñ
Certhia brachydactyla: Katanar
Cettia cetti: Errekako txinbo
Ciconia ciconia: Zigueña
Cinclus cinclus: Urzozo
Circus cyaneus: Gabillara zuri, Gabillara buztanluze
Circus pygargus: Gabillara urdin (JSM)
Coccothraustes coccothraustes: Paranden gixoi
Columba oenas: Pauso txiki, Zurita
Columba palumbus: Pagauso, Paguso
Corvus corax: Belazar
Corvus corone: Bela
Corvus monedula: Belatxinga
Coturnix coturnix: Galeper, Pospolin (ezaguna)
Crex crex: Galeperren gixoi
Cuculus canorus: Kuku
Delichon urbica: Ernara txiki
Dendrocopus minor: Okil txiki
Emberiza citrinella: Txirta
Erithacus rubecula: Txantxagorri
Falco peregrinus: Gabillada txiki, Gabillara txiki, Kabillara txiki
Falco tinnunculus: Gabillada txiki, Gabillara txiki, Kabillara txiki
Ficedula hypoleuca: Txinbo hegozuri
Fringilla coelebs: Paranda
Fringilla montifringilla: Neguko paranda
Fulica atra: Uroillo baltz
Gallinago gallinago: Mingor
Gallinago media: Mingor haundi
Gallinula chloropus: Uroillo
Garrulus glandarius: Eskillaso
Glareola pratincola: Itsas-eper (JSM)
Grus grus: Kurrillo
Gyps fulvus: Arrano, Abendu errege (JSM), Arrano samaburu (?)
Hankaluzeak: Kuliska
Hippolais polyglotta: Sasitxori
Hirundo rustica: Ernara
Jynx torquilla: Txinbo errial, Okil txiki
Lagopus mutus: Eper zuri (JSM)
Lanius collurio: Txorihaundi, Txinbo pikumotz, Txori gaizto (JSM)
Larus spp.: Kaixo
Loxia curvirostra: Pikuoker, Pikoker
Luscinia megarhynchos: Urretxindor
Lymnocryptes minimus: Mingor txiki
Milvus migrans: Miru baltz
Milvus milvus: Miru (gorri)
Motacilla alba: Buztanikara zuri
Motacilla cinerea: Buztanikara hori, Errekako buztanikara
Muscicapa striata: Bigotedun txinbo, Hautskoloreko txinbo
Neophron percnopterus: Arrano zuri
Oenanthe oenanthe: Txinbo buztanzuri
Parus ater: Txinbo burubaltz
Parus caeruleus: Txinbotxa, Txinbo burubaltz
Parus cristatus: Txinbo burubaltz
Parus major: Txinbo burubaltz
Passer domesticus: Hormatxori
Passer montanus: Artatxori (JSM)
Perdix perdix: Eper urdin
Phoenicurus ochruros: Txinbo buztangorri
Phylloscopus collybita: Txirixo
Pica pica: Mika
Picus viridis: Okil
Prunella modularis: Sasitxori
Pyrrhocorax graculus: Belatxinga pikuhori
Pyrrhocorax pyrrhocorax: Belatxinga pikugorri
Pyrrhula pyrrhula: Frutabatzaille, Hazibatzaille, Lorabatzaille, Motabatzaille, Puntabatzaille (lehelengua ezagunena)
Rallus aquaticus: Uroillo, Ureper (JSM)
Rapaz: Arrai, Txitxalapur
Regulus ignicapillus: Txirixo burugorri, Paseko txirixo
Saxicola torquata: Txinbo-karkar, Otatxori (lehelengua askoz ezagunagua)
Scolopax rusticola: Oillagor
Serinus serinus: Txirriskilla
Sitta europaea: Okil txiki, Okil txori
Streptopelia turtur: Usotortola
Strigidae: Gaberdiko mozoluak
Strix aluco: Gaberdiko mozolo, Basontz (JSM)
Sturnus vulgaris: Arabazozo
Sylvia atricapilla: Pikukotxinbo, Txinbo burubaltz
Sylvia communis: Txinbo
Tetrao urogallus: Mendiollar
Tetrax tetrax: Mendioillo
Troglodytes troglodytes: Txepetx
Turdus iliacus: Paseko birigarro, Birigarro hegagorri, Birigarro txiki
Turdus merula: Zozo
Turdus philomelos: Birigarro, Bidegarro
Turdus pilaris: Durdula baltz, Paseko durdula
Turdus torquatus: Zozo paparzuri
Turdus viscivorus: Durdula, Durdura
Tyto alba: Gaberdiko mozolo, Ontz (lehelengua askoz ezagunagua)
Upupa epops: Argioillar
Vanellus vanellus: Egabera
