Markos Zapiain

Elsaren eta Luc-en ezkon bizitzan, bikote gehienetan legez, jukutria eta iruzurra gailen: ez dugu bakarrik Luc-en infideltasuna (Annie, Marthe, Micheline, Olga, Suzanne...), eta Elsari benetakoa gordetzea edo benetakoa gehiegikeriaz hanpatzea, emaztea mintzearren; Elsa-k ere, aldarrikatu arren “egia jakitea hobe da beti, nahiz askotan egia garratza izan” (46), sentimendu garrantzitsuak ezkutatuko dizkio Luc-i, baita gerora ere Jean Vanden Broeck-i, gezurra esango die Antoine Vanhamme-ri eta Pierre Meunier apaizari, ipuinak asmatuko gurasoak engainatzeko... Elsak bere edertasuna bera ere gezurtitzat joko du, antzua baita.

“Ezin zezakeen egia esan”, dio narratzaileak (40). Luc-i buruz ari da, baina Elsa-z ere ari zitekeen. Luc-en iritzia: “emakumeak beti egia izkutatzen...” (73) Eta Luc-ek Elsari diotsolarik “horren guztiaren berri zuri ematea erabakirik neukan... Baina zuk ezer ez jakitea hobe ote zen ez nekien”, narratzaileak ziplo: “Gezur hutsa zen hau.” (47) Elsak egia hau bederen garrasika aurpegiratuko dio Luc-i: “Gezurra! Gezurra zuk diostazun guztia!” (48)

Altxor zoragarria dateke Luc feministendako. Bereiztera doazenean, Elsari esango dio: “Ni gertu nago, halere, itxuraz orain arte bezala jarraitzeko... Aditzen duzu... Zure gurasoek eta lagunek bestela problema handiak ekarriko dizkizute. Emakumeok, bestalde, usuago begiratzen diezue itxurari eta esamesei, egiari baino. Bertuterik gabeko entzute ona nahiago duzue, entzute onik gabeko bertute mardula baino...” (49)

Azkenik, Elsak idatziz onartuko du: “ohartu gabe, nik Luc tronpatu nahi nuela ikusi nuen; eta berak ni ere bai.” (127)

Hain zuzen, gezurra esateko ahalmena ere gizakia eta animalia bereizteko mugarritzat jo izan da. Animaliaren sen itsua egiatia litzateke erremediorik gabe; giza burmuin indartsuak, berriz, hitzezko gezurra ez ezik gurarien disimulua ere ahalbidetuko luke.

Trikimailua eta gezurra baizik ez dabilen mundu honetan, era berean, anitz etologori nabari zaio bere ikergai kuttunak zein interesgarri diren saltzeko grina, direnak puztuz eta ez direnak kontatuz. Horregatik, engainatzeko ziminoaren gaitasunen berri pasadizoen bitartez emateko orduan Volker Sommer lako ikerlari bereziki eszeptiko eta arduratsu batengana jotzea komeni da ("Elogio de la mentira", Galaxia Gutemberg).

1-“Paul” izeneko Hegoafrikako zimino ar gazte batek, papioia, eme heldu bat bulbo goxo batzuk lurretik ateratzen ikusi zuen. Paulek ingurura begiratu baina ez zuen beste papioirik ikusi, hurbil behar zuten arren. Orduan garrasika hasi zen gogor, papioiek mehatxaturik daudenean egiten duten bezala. Berehala agertu zen Paulen ama eta beste eme heldua ihes egitera behartu zuen, mehatxatzailea zela sinetsita. Horrek Pauli bulboa lasai jateko aukera eman zion. Primatologoek egiaztatu ahal izan zuten Paul tronpariak taktika hori lurretik atera ez zitzakeen jakiak lortzeko txitean-pitean erabiltzen zuela. Amari mehatxaturik zegoela sinetsarazten zion arren, benetan ez zuen batere beldurrik.

2-Txinpantzeek lantzean behin beren ibilaldiak eten egiten dituzte atseden hartzeko. Taldekideren bat aurrera jarraitzeko altxatzen bada, besteek segitu egiten diote, taldekide garrantzitsua ez izan arren, demagun gazte.

Bestalde, Jane Goodall ziminozale ospetsuak bananak oparitzen zizkien txinpantzeei, hauen konfidantza bereganatzearren. Baina txinpantze talderen bat Goodallen kanpamenduan sartu orduko ar handi eta indartsuenak janari guztiaz jabetzen ziren.

Egun batean txinpantze talde handi bat ibilaldia eten eta Goodall-en kanpamenduan sartu zen atseden hartzera eta banana bila. “Figan” gazteak, bederatzi urte, oso banana gutxi lortu zuen. Bat-batean altxatu eta joan egin zen. Besteek jarraitu zioten. Hamar minutu barru Figan kanpamenduan zen berriro, eta etologoek banana mordo eder bat eman zioten. Hasieran kasualitatetzat hartu zuten, baina Figanek trikimailua errepikatu zuen: Figanek taldekideak alde egitera bultzatzen zituen, minutu batzuen buruan bera bakarrik itzuli ahal izateko.

Lehenengo aldian, ordurako bakar-bakarrik, zurituriko banana bat eskuan prest zuela, jateko poza adierazten duen oihua egin zuen; taldekide batzuek entzun, kanpamendura itzuli eta bananak kendu zizkioten. Bada Figanek biharamunean pozari eutsi zion, zenbait intziri eskas gorabehera, eta hortaz berak bakarrik banana guztiak jan ahal izan zituen. Orduz geroztik Figanek ez du inoiz egin jateko pozaren oihua.

3-Gatozen orain arren eta emeen jelosia eta amarru komedietara, Elsaren eta Luc-en erresumara.

Etiopian, papioi sakratuek harenak osatzen dituzte. Nagusiak jeloskor zaintzen ditu emeak. Beste arrekiko edozein harreman eragozten ahalegintzen da. Lortzen ez duenean gogor zigortzen ditu. Behin batean buruzagi jeloskorra eme bat zaintzen ari zen. Arroka baten atzean zegoen emea, eta nagusiak burua eta bularra baino ez zizkion ikusten. Ezin ohartu beraz emea behean etzanda zeukan beste ar bati zorri kentzen ari zitzaiola: kontaktu estua, bekatu larria. Azpijokoa. Eme honek ondo kalkulatua zuen nagusi jeloskorrak bere zein atal ikus zezakeen eta zein ez. Engainua behar bezala gauzatzeko engainatuaren begietan jartzeko gaitasuna erakutsi zuen.

4-“Nikkie” txinpantze ar nagusiari ez zaio batere gustatu “Luit” gaztea eme batengana hurbiltzea. Nikkie-k harri bat hartu du mehatxuz. Luit-ek Nikkie hurbiltzen ari zaiela ikusi du, baina nagusiari bizkarra ematen jarraitzen du. Ez du nahi zakila tente duela ikustea, eta zakilaren arrosa biziki nabaritzen da ilaje ilunean. Luit-ek txandaka begiratzen die bere zakil zutari eta hurbiltzen ari zaion buruzagiari, eta soilik behin zakila lasaiturikoan abiatu da Nikkie-rengana, astiro, harria itxurazko harriduraz usaindu eta azkenik nagusia emearekin bakarrik uzteko.

5-Papioi emeek hanpadura deigarri bat erakusten dute aluan eta uzkian obulazio egunetan. Oro har, alu eta uzkiko hanpadura hori goren gradura heltzen denean, sasoirik ugalkorrenean, larrua jotzen dute. Estalketan emeek garrasi egiten dute. Ar helduak erne egoten dira garrasi horiek nondik etorriko, lehiakideen txortaldiak eragozteko. Garrasi gogor samar hori alu-uzkiko kilikadurak sortua da. Eme ugalkorrek kaka egitean ere garrasi bera egiten dute, estalketaren efektu kilikagarri berdina baitu kaka egiteak.

Hala ere, ar gazte batek estaltzen duenean emea, honek ez du ia garrasirik egiten. Ziur aski, alu-uzkia ez diolako behar bezala kilikatzen, ez dakielako ondo txortan, edo zakila ez duelako aski handi. Ar helduek ez dute oso serio hartzen ar gazte batek emea estaltzea eta toleratu egiten dute.

Egun batean, Shirley Strum etologoak “Danielle” emea oso “hanpatua” aurkitu zuen, hortaz larrua jotzeko irrikaz. Saiatu arren, ordea, ezin ar helduen arreta bereganatu. Azkenik, hainbat ar gaztek estali zuen. Zuhaixka batzuen atzean ezkutaturik jo zuen gazteekin. Gainerako arrek ezin zuten ikusi. Supituki, egundoko txortaldi garrasiak egin zituen. Shirley Strumek uste du ar helduen “jelosia” pizten ahalegintzen ari zela, hauek jaramon pixka bat egin ziezaioten.

Haurride eta lehengusu tronpari azkarrak dituzte Leturiaren gezurrek Mireni, Perurenak maitaleei, Elsarenak eta Luc-enak elkarri, Exkixurenak Gurutzeri... Izan ere, iruzurra ez balitz amodioaren gasolina, gizakien artean bezala ziminoenean ere, literaturaren bi heren desagertuko lirateke, eta bizitzaren piperra.

Etologiaren ekarria ere erabil liteke Exkixuren, Gurutzeren eta Euskal Herriaren arteko gorabeherak azaltzen ahalegintzeko.

Zakila nabarmen erakutsi, ziminoak helburu bi lortzeko egiten du: emea epatatu eta erakartzeko, eta lurraldea etsai sarkinarengandik babesteko. Pistola zakilaren ordezko eta luzapena ote den auskalo, kontua da Exkixuk bere ingurua zaintzeko erabiliko duela iskilua, bere lurraldea defendatzeko. Joxe Azurmendik, "Gizaberearen bakeak eta gerrak liburuko" “Abereen agresibitate naturalaz” atalean, eremu edo jabego borroken berri eman digu.

Rousseauk uste ez bezala, eremu bat nork beretzat hartzeko eta zaintzeko grina ez zuen gizakiak abiatu. Baditu ehun milioika urte. Hezurdun guztietan ageri da: arrain, hegazti, narrasti zein ugaztun.

Zertan datza zehazki? Azurmendiren hitzetan, “aberea eremu baten, ‘aberriaren’ jabe altxatzen da, eta bere kemen guztiekin ahaleginduko da eremua zaintzen. Eremu propio gabeko abereak ez du etorkizunik: ez janleku segururik, ez pausalekurik, ez haurgintzarako posibilitaterik.”

Ikus dezagun zelan babesten duen arrainak bere ur eremua: “Koral uharrietan arrain klase ikaragarri dago, eta lehenengotik nahas-mahasean eta oro bakean bizi direla ematen du. Arrainen egiazko paradisu bat. Baina ez: arrain txikiok hain zuzen kolore bixi-bixiak desarroilatu dituzte. Bakoitzak bere barrutia dauka, eta eremu honetan beste klase askotako arrainak ikus ditzakegu. Baina mota bakoitzeko arrain eremu-jabeak, bere koloreko beste arrainen bat ‘bere lurretan’ (edo uretan) sartu zaiola ikusi orduko, derrepente erasotzen dio. Lapurra bertako jabea baino indartsuagoa bada ere, ia beti etxeko jabeak irabazten du: naturak inondik ere lur jabegoaren babespenerako mekanismoak muntatu ditu. (Gerran soldaduek ‘morala’ edukitzea bezalatsu izango da hori). Baina lapurrari pertsegituz, arrain jabeak bere eremutik irten badu, bere indar magiko guztia galtzen du arraintxoak, eta indartsuenak irabazten du berriro ur neutraletan. Atzera ‘bere uretara’ erretiratu orduko, berriro jabea garaipentsu da. Arrain bakoitza norbere lurretan ia beti nagusi da. Umeak ere ez al du errazago irabazten borroka nork bere kalean?: ‘ya verás, cuando pases por mi calle’.”

Hurrena barrutia mugatzeko zakurren eta katuen modua erakutsiko digu Joxe Azurmenik: “Sudurraz ‘pentsatzen’ duten abereek, beren eremua usainez markatzen dute. Zakurrak, adibidez, ia zuhaitzondo eta farol guztiak bustitzen baditu, ez da, noski, puxika beti larri duelako. Bere eremu jabegoa mugatzen ari da, bere barrutia markatzen du. Bere eremuaren jabego-dokumentua atzeko hanka jasoaz ‘firmatzen’ du. Eta zakurrek aise irakurtzen dute firma hori. Bazter guztietan usmaka dabiltzalarik, badakite eremu hartan zein ibili den. Baita haren ‘kalitatea’ ere, tamaina, tankera, indarra eta beste: sinadura guztiz argigarria baita atzeko hanka jasotzearena. Zelaietara irteten duten ehiza-katuek ere beren kotoa dute, eta katuek badakite batek bestearen kotoa errespetatzen. Katu batek baino gehiagok lur-koto berdina badu, egundoko abenikoa horixe, bakoitzak bere ordu jakinak izaten ditu, ordutan partitzen da kotoaren jabegoa, eta ordu-jabego hau ere ibilaldi bakoitzean ‘dokumentatzen’ da, ‘kredentzialak’ barrutian utziz.”

Hara lurraldea defendatzeko txoriaren teknika: “Txoriek, berriz, kantaz dokumentatzen eta agertzen dute beren esparru jabegoa. Sasartean txiruliru ari den zozoa, umore onean baino askoz gehiago sentitzen da: jabe eta nagusi sentitzen da, eta horixe aldarrikatzen ari da (arrak abesten du). Doinuak, zolitasunak, inguruko txoriei kantariaren jasa adierazten die. Eta, emeei, zuhaitz edo sastraka honetan bizi den honoko kantari hau jaun eta jabe dela, jakinarazten die: hau da, inguru honetaz jabetzeko eta bere jabegoa ondorengo mutur-sarkoi orotatik suharki babesteko trebe izan den txori jaun honek, habia egiteko eta kumeak zaintzeko eta hazteko itzala eta indarra eta onarpena aseguratzen duela. Kapareduna eta esposario partida ona dela honako hau, txorien erreinuan, dote aberatsez. Txoriemeak ez baitira edozein errumesekin esposatzen. Txorien kanta, ba, ez da espresio artistiko naturalik. Seinale bat da. ‘Hizkuntza’ bat. Inguruko arrentzat abisu bat eta amenazo bat da, maniobra militar bat, okupaturiko barrutian sartzen ausartzen badira, zeinek aurka irtengo dien jakin dezaten. Eta emeari dei bat da, ahalik eta urrutiena bidalia, ibar guztian entzun dadin, kantari hau ar bikaina eta eukitsua dela, eme-mundu guztiak inguruetan jakin dezan. ‘Kanta borroka’ zoragarriak ospatzen dira, horrela. Gure entzumenerako zoragarriak: txorientzat berentzat negoziazio eta eztabaida diplomatiko latzak, dudarik gabe. Beste arrek ere ez baitute beren arra eta harroa erakutsi gabe geratu nahi izaten. Sasi guztiak ibiltzen dira kantari horrela.”

Garbi dago beraz: soilik lur eremu ziur batean ahalbidetu liteke lasai elikatzea eta umegintza.

Baina zer harreman mota ote du eremuaz jabetzeko senak jatekoarekin? Eta sexuarekin? Nahasten ote dira? Hierarkizaturik ote daude? Eta hala balitz, zein litzateke garrantzitsuena?

Hona Azurmendiren erantzuna: “Sen honek [lurraldearenak] eta borrokok puntu askotan sexuaren senarekin bat egiten dute. Kumeak babesteko eta zaintzeko senarekin ere bai. Eta baita jateko senarekin ere. Baina ‘eremu baten jabe izateko senari’ aparteko sen independente bezala begiratu behar zaiola, dirudi. Ez beste haien funtzio soil bezala. Kainabera edo ihi-txoriek (akrokefaloek) nahi adina janari dute, baina eremu-borrokari latzak dira, janari urriko edozein abere bezalaxe. Kukuak ez dauka bere kumeez arduratzeko zergatik leku aproposik bilatu: habi arrotzean jartzen du bere arrautza. Ezta eme papoxta bat irabazteko ere, ez du kukuak eremu baten jabe izan beharrik: kukuemeak, ezagunki, poliandria guztiz liberala praktikatzen baitu (‘amodio librea’), inguruetako edozein arri, gainera igotzen gustura uzten diolarik. Beraz, ez sexuaren senak eta ez haurrak zaintzeko senak eragiten dio kukuari eremu batez jabetzera. Baina kukuen eremu-borrokak partikulazki gogorrak izaten dira. Howardek dioskunez, heltzaur-txolarreak, mehatxuaren aurrean, emea eta kumeak arriskuan abandonatzeraino defendatzen du, guztiaren gainetik, bere lur jabegoa: lehenengo norbere eremua, gero gerokoak.”

Hagitz naturala dugu horrenbestez Exkixuren jokabidea Euskal Herriaren defentsa Gurutzeren gainetik paratzen duelarik. Izan ere, “senik oinarrizkoena ‘aberriarena’ edo lur jabegoarena litzateke. Abereek beren ahal eta ezin guztiekin babesten dutena [...] Bere ‘aberriarengatik’ abereok beste dena ahazten dute: emea eta kumeak berak. Areago, beste sen denen joko ordenatua nolarebait ‘lur’ honetan fundatzen eta finkatzen dela, esan liteke.”

Hala ere, Azurmendik ñabardura garrantzitsu hau erantsiko du: “sen guztiak elkarrekin josita daude, eta elkarren artean araberakatuta. Koordinatuta. Zorakeria dirudi, ordea, historiaren zenbait filosofiari jarraiki, eta ia beti haietxek egiaztatu nahirik bakarrik, sen guztiak oinarrizko sen bakarren baten adaska moduan bururatzeak. Oinarrizko sustraia bizitza da. Senok bizitzaren agerpenak, tresnak eta euskarriak dira denak. Baina batasun hori egon arren, isuri edo sen diferenteok benetan diferentetzat eta autonomotzat har genitzake.”

Azkenik, Exkixuren hats beherapena eta amorrua baserritik eta inguru euskaldunetik egozten dutelarik, bere lurraldea inbaditua eta zafratua kausitzen duelarik, eta ondoriozko oldarra, ohikoa duzu eta arrunta animalien erresuma zabalean: “Bizimolde sozial guztiz ordenatua zeramaten abereak, lurraldez aldatuz (‘erbesteratuz’) gero, anarkia izugarrian endreda-nahasten dira (deserrotuak ohi deritzegun lumpen gizataldeetan bezala), lur-jabegoen banakuntza berria atondu arte. Ama, kumeak elikatzeaz ahazten da; arrak sexuaren sena galtzen-edo du, inpotente. Eta janari faltarik denentzat egon ezta ere, ar eta eme, haundi eta txiki, ezeren begirunerik gabeko elkar borroka absurduan orapilatzen dira. Puskatu egin zaie beren nongotasuna eta birregin egin behar dute borrokan. Gaurko primateek, abere sozialak eta barazki jaleak izaki, lurraldearen ‘usadio komunista’ izaten dute (alabaina, gizona, dudarik gabe, primate ehiztarien motatik sortu da, mota horretako biziraun duen bakarra orain bera dugularik). Ez zaie, beraz, lurra, propietate ekonomiko bezala interesatzen. Halere, primateei beren eremua kentzea, sozietatea hondatzea adina da. Desordenu izugarrian katramilatzen dira, bapatean denak neurasteniko baleude bezala.

>Eremu jabegoaren sena konflikto artean endredatuta dabilen artean, ez da egoten atarramenturik. Ez dago beste senen funtzionamendu zuzenik. Hitz batean: giro asozial bat sortzen da, eta ‘kriminalitatea’ ugaltzen da, jokaera anomaloak eta ‘gaiztoak’, destruktiboak.”

Guztiarekin ere, Azurmendik ohartarazten duenez, jakingarria izan dakiguke arrainaren, katuaren eta ziminoaren jokabidea, baina gizakiok ez gara ez arrain ez katu. Eszeptikoa da zenbait etologoren temaren aurrean, giza natura abereen analogian eta homologian oinarrituta definitzeko eta ondorio etikoak ateratzeko. Zehazki, Azurmendiren iritziz etologiak ez du froga erabakigarririk aurkitu ezta gizakiak oldarkortasuna naturala duela finkatzeko ere. Horrenbestez, etologiak ezin duenez gizakia behar bezala definitu, ezingo dugu naturan oinarrituta Exkixuren erantzun biolentoa bidegabea edo morala ote den erabaki. Hots, ezin da aldarrikatu ziminoak, inbaditzen dutenean, lurraldea babesteko bortxaz ihardukitzen duenez, bidezkoa dela Exkixuren pistolaren desarratzea, “natura kontzeptu anbibalentea baita” .

Animalia eta gizakia zurrunki bereizten dituen filosofia izan dugu nagusi, baina bada tradizio gorde bat, Unibertsitateek eta ofizialtasunak baztertua eta isilarazia, gizakia animaliaren hurko egiten duena, Txillardegik bezala. Ildo horretako aitzindarietako bat, Montaigne.

Montaigneren xedea dogmatismo filosofiko eta teologikoan nabari den giza harrokeria zapartatzea da. Gizakiak bere burua aparte eta zeru goienetan kokatzeari utzi behar dio, bere arrazoimen, jakitate eta duintasun ustez bakanei zor omen zaizkien abantailei uko egin: ez gaude besteen gainetik ez azpitik, ez dugu adimenaren monopolioa, animaliak higitzen dituen naturaren lege berak bizi gaitu, bizidun guztiekin bat gara. Eta naturak berdintasun eta korrespondentzia perfektu bat jarri du gure eta piztien artean.

Montaignek erakusten duenez, animaliek badakite negar egiten, barre, mintzatzen, badute gainera barne mintzo bat, badakite elkar erabiltzen, ehizan, silogismoak sortzen, jolasten, zenbatzen, ikasten, hobetzen, erlijioa praktikatzen, orobat intzestua eta homosexualitatea, badakite aurrezten, gudukatzen, fideltasuna adierazten, esker ona, bihozberatasuna, elkartasuna, sozietateak eratzen, are konfederazioak, truke ekonomikoa baliatzen, eta matematika, badakite barkaberak izaten, damutzen, bere burua irudikatzen, abstraditzen, orokortzen, ideiak sortzen, ederrak izaten, zutitzen, ahalketzen.

Antzekoak ditugu akatsak. Ez du zentzurik gure nagusitasuna goresteak. Diferentzia handiagoa izan liteke gizaki batengandik beste batengana, gizaki batengandik animalia batengana baino. Eta badira gainera forma mestizo eta anbiguoak giza naturaren eta piztiarenaren artean.

Izan ere, Montaignerentzat animaliek eta guk ez dugu zentzumenak eta irudimena baino. Eta batetik gure zentzumenak ez dira bikainenak; eta bestetik animaliek badituzte guk ez ditugun zentzumenak. Ondorioz, baliokideak dira animalia guztion irudikapenak. Gure espeziearenak ez dira besteenak baino zoliagoak. Gezurra da gure errepresentazioak errealitate objektiboarekin bat datozela eta animalienak aldiz senezkoak baino ez direla eta hortaz soilik subjektiboak.

Halatan, bizidunen arteko funtsezko antzekotasunak baliokide egiten ditu haien irudikapenak. Horrek Fontenay-k "Piztien isiltasuna" bikainean “nahasketa printzipio” deritzona bultzatzen du: ez dagoenez bereizketa muga garbi eta egonkorrik, animaliaren eta gizakiaren arteko muga etengabe aldatzen ari denez, sarritan aldea hagitz izaten da txikia, eta maiz da desagertzen. Izakiak nahasi egiten dira, erdibideko formak ugaritu, gizakia gizotso bilakatzen da eta berriro gizaki, Peru Leartzako zimino eta kanguro eta berriro Peru. Deus ez da sekula betikoz ez identifikatzen ez bereizten.

Zaila ez da bakarrik antzeko aurpegi eta gorputzak ditugun gizakion artean desberdintasuna aurkitzea, baizik gu geu animaliengandik bereiztea. Ezein arauk ezin gaitu berma; diferentzia eta antza, ezegonkorrak beti, inoiz ez dira behin betiko erabakitzen. Bi-biek egiten eta desegiten dituzte izakiak naturaren jolasean.

Bereizketa zurrunen ukatze horrek adierazten du Montaignek ez duela legerik ezartzen, ez sailkapenik. Ez dago Montaignerenean genero garbirik, ez diferentzia espezifikorik, ez definiziorik, baizik bereziari arreta, gertaera singularrari. Ez dago horrenbestez giza generorik: Montaignek gizakiaren “berezkoa” desegingo du.

"Entseiuak"-en bigarren liburukiko "Krudelkeriaz" atalean, bestalde, bere etxaldeko abereak aurkeztuko dizkigu, zaldiketa eta ehiza. Montaigneren erraiak nabari ditugu bertan, gogoeta bideratzen. Txillardegi bezala animalienganako bere sentimendua adierazteko orduan "Haizeaz bestaldetik"-en, Montaigne ere ihizienganako sinpatiatik eta bere ume izaeratik abiatuko da.

Zaldun aberatsa, Erregerekin ehizan ibilia, bere errukia aitortzen digu, beldur barik bere gizontasuna zalantzan jarriko ote duten. Onartzen du gustuko duela ehiza, baina ez du gogoko bere burua defenda ez dezakeen piztia inozentea akabatzea. Oreinaren malkoak eta odola ez ditu ikusi nahi, ezta haren lantua entzun ere. Elisabeth de Fontenay-ren iruzkin bikaina: “Quand on sait à quel point l’aristocratie tenait à ce droit de chasse dont elle avait le privilège exclusif, on mesure la hauteur, la largeur, la profondeur de la "gentillesse" de Montaigne, et son humilité que la pitié pour les bêtes rend si peu chrétienne.”

Ihizia harrapatu orduko zelaira itzuliko du, Pitagorasek bezala: honek ez omen zuen arrainik ez txoririk erosten ez bazen itsasora edo zerura itzultzeko. Montaignek sentitzen zuen isuritako lehenbiziko odola ehizakiarena izan zela, eta ehizak ezinbestean dakarrela gerra. Ematen du krudelkeria ohituratik datorrela, gizakien heziketa jakin batetik. Baina une ezkor batean Montaignek susmo beltza adierazi du: baliteke instinturen batek bultzatzea giza krudelkeria: zergatik aspertzen da bestela gizakia abereei elkarrekin jolasean begiratuz, eta gozatu elkar zatikatzen eta hiltzen dutelarik?

Elisabeth de Fontenay-ren galdera: baina orduan zergatik ez dago Montaigne bera arau komun horren pean? Fontenayren iritziz, bistan da ez dagoela giza esentziarik, eta gizakien dibertsitatea azkengabea dela. Montaignek berak eman baitzion bere kezkari erantzuna: dibertsitate horren berri giza naturaren ideiari muzin egingo dion tipologia batek eman lezake. Eta hori lortzekotan jatorrizko bekatuaren unibertsaltasunaren ideia borrokatu beharra dago besteak beste.

Montaignerentzat, badugu betebehar natural gisako bat bizidun ororekin: maite ditugun abereak galtzean negar egiten dugu, abereok bezalaxe gu galtzean. Sentitzen duen orori zor diogu begirunea. Abereekin harremana dugunez, eskaerak elkarri, laguntza eta maitasuna, elkartasuna, beharrezkoa da harreman hori betebeharren batek gobernatzea. Montaignek hartara betebeharren tipologia bat proposatuko du, ezen ez sailkapen hierarkiko bat. Gizakiei, zuzenbidea idatzi, itundu eta elkarrekikotasuna mami dezaketenei, justizia dagokie.

Adiskide isilei berriz grazia eta ontasuna zor diegu. Hots, ordainik itxaroten ez duen eskuzabaltasuna eta kalkulurik gabeko ontasuna, izaki errugabe bat sufritzen ikusiz plazer hartzeak adierazten duen gaiztakeriaren aurkakoa.

Horrela, nire zakurra hurbildu eta jolastea eskatzen didalarik, nahiz nire bihotza doluan egon, ez dut zakurra gibelarazi behar. Ez du bestela jokatuko Labartzari agur-eko Antton Ihartzegaraik “Baltza” bere txakurtxoarekin.

Uste genuen borroka sozio eta psikolinguistikoek bederen Txillardegi bakean utziko luketela, behin animalia bilakaturik.

Ez bada. Reuters berri agentziak jakinarazi digu behiek azentu desberdinak dituztela lurraldearen arabera. Lloyd Green abeltzainak igarri zuen: “Nire behi frisiarrekin denbora luzea ematen dut, eta kalitatezkoa, eta bistan da Somerset-eko doinuaz egiten dutela mu. Inguruko baserritarrekin mintzatu eta beren abelgorriek marru mota berdina egiten dutela diote. Antzeko zerbait gertatzen da zakurrekin.”

John Wells Fonetika katedradun da Londreseko University College-n, eta uste du txorien artean ere badirela azentu desberdinak. Erresuma Batuan espezie bereko txorien txorrotxioa aldatu egiten omen da lurraldez lurralde.

Dom Lane-k adierazi du azentua behien artean gizakien artean bezala hedatzen dela, eta azentu diferenteak dituzten baserritarrekin luzaro egotearen ondorioz ager liteke. Dirudienez, azentuen eraginik handiena berdinek osaturiko talde itxietan gertatzen da, umeen artean kasurako auzoan edo eskolan, eta behi saldoak oso trinkoak izateaz gainera ez dute beren lurraldetik irteteko ohiturarik.

Halatan, Altzürükü inguruko azienda horiek behi etorri berriaz ariko dituzu apika: “zein marru eskas eta ganorabakoa, seguru manexa dela, edo manexina, edota Oreretakoa. Bistan da ezinbestekoa zaigula euskal marru batua, kontzientziatu beharra dago, baina beti ere zuberera hartuz oinarri, tradizio hobea baitu, jasoagoa eta fidagarriagoa.”

Txillardegiri ugaztunenganako enpatia bizia nabari zaio. Bere eleberrietako abere batzuk zentzudunagoak dira eta sendoagoa dute arima hainbat giza protagonistak baino. Aise igar liteke abereak industrialki eta hormonaz hazi eta ondoren zuzenean pilatuta hiltegira bidaltzen dituen jarreraz Txillardegik senti dezakeena, edota giza jaia apaintzeko animaliaren aurkako krudelkeriaz. Txillardegirentzat arazoa ez baita ziurrenik animaliak pentsatzen ote duen, baizik sentitzen ote duen, eta begien bistakoa zaio sentitzen duela.

Zentzu honetan, Txillardegik berez bezala eta bihotzez baztertzen du arima eta gorputza, gizatasuna eta animaliatasuna fanatismoz bereizi dituen tradizio kristau eta filosofikoa, gizakien eta ugaztunen kidetasun ebidentea amorruz ukatzen duena. Izan ere, judaismoak eta kristautasunak gizaki guztiak funtsean bat direla diote eta gizakia animalia ez bezalakoa dela zeharo.

Clément Rosseten ustez, animaliaren ostrazismo horren arrazoia, animaliaren aurreko izu hori, giza izaera funtsean espiritualaren baiezte fanatikoari dago lotua, eta animaliarekin dugun antzak izaera espiritual hori zalantzan jar ote lezakeen beldurrari. Giza munduaren eta animalien munduaren artean artifizialki ezarri den burdinazko muga horrek garrantzi estrategikoa izan omen du ideologia zanpatzaile gehienak osatzeko orduan.

Batez ere Errenazimenduaz geroztik, Descartes eta Malebranche abiaburu, gizatasunaren funtsa oroz lehen animaliatasunari kontrajarririk pentsatu izan da. Kantek ere animalia eta patata berdindu zituen.

Humanista progresista hauen iritziz bizidunok piramide bat eratzen dugu, gailurrean subirano gizakia. Eta honela zuritzen dute bortxakeria: baldin giza ongizatea nahi bada ez dago animaliaren hildura, bibisekzioa eta, onartu beste erremediorik.

Bestalde, Elisabeth de Fontenay-k nabaritu duenez, animalien aldeko jarrera erakutsi eta animalien eta gizakien arteko kidetasuna azpimarratu duten filosofo batzuek ezin izan dute eragotzi gizakiak hierarkizatu eta animaliak hutsik utziriko mespretxulekun giza talde zenbait paratzea: Herder-ek gormutuak, Schopenhauer-ek juduak, Husserl-ek Europaz landakoak.

Nabaritu du halaber joan den mendean franko izan zirela animalien erabilera makurrarekin obsesionaturiko idazle juduak: Kafka, Singer, Canetti, Horkheimer, Adorno, Döblin... Döblinen "Berlin Alexanderplatz" 1929koa da. Hona laugarren liburuko izenburu bi, jarraian datozenak: “Franzek despedidako martxa jotzen die juduei. Zeren abereari bezala gertatzen baitzaio gizakiari; bata hil, eta bestea ere hil.”

Katastrofe historikoen zenbait giza biktimak kide susmatu izan baitu animalia biktima izate horretan. Animalien hiltegi industrialek badute antzik kontzentrazio eta esterminazio esparruekin. Izugarri zabaldu zen “ardia hiltegira legez” esaera, judua edo ijitoa gas kamerara nola zeramaten adierazteko.

Honen harira, irudi luke animalienganako Txillardegiren maitasunak baduela zerikusirik Euskal Herriaren aldeko haren borrokarekin.

Txillardegik sentitzera ematen du giza arrazoia goretsi eta abereen isiltasuna arbuiatu duen metafisika bat datorrela nolabait herri eta hizkuntza txikiak irentsi eta desagerrarazteko grinarekin. Esan liteke Txillardegirentzat animaliak Lurrean patxadaz bizitzeko eskubidea duela, potentzia handiei deseroso zaizkien herriek legetxe.

Alde batetik, Txillardegik nekez onartzen du denboraren joana, iraganak eta hiltzera doanak liluratzen dute. Exkixuk dio Euskal Herriarenganako gupidak bultzatu duela borroka armatura.

Bestetik, animaliekiko kidetasun sakona dugu, errukia astoa zein hartzarengana, ziminoarekin nahastea, zakurraren laguntasuna, zaldiaren nostalgia. Horiekin guztiekin bat egin nahi du eta bat egiten du Txillardegik.

Alabaina, gizakia eta animalia bereizteko tresnagintza, hizkuntza, kultura eta abar erabili ostean, alferrik itxuraz, Clément Rosset-ek berriki aipatu du animalia, gizakia ez bezala, aldiune soilean bizi dela eta ez dirudiela denboraren emanaz ohartzen denik, ez duela sentitzen denbora badoala.

Hala balitz, Txillardegik bere obraren bidez nolabait adieraziko liguke galduaren oroimina etengabe dakarkion gizatasun nekagarriari muzin egin eta denbora oraingo une betean bizi ahal izateko jorana, animaliatasunean atseden hartzeko beharra, zimino bilakatu nahia.

Zenbait berezilarik “kultura” legegintzari eta literaturari lotu beharrean, bestela definitzen dute, eta gero eta maizago entzuten zaie animalien kulturaz mintzo, esate baterako Frans de Waal-i, “Ziminoek tea hartzen dutelarik. Animalien kulturaz” liburuaren egilea. (Frans de Waal, Quand les singes prennent le thé. De la culture animale, Fayard, 2001)

“Sciences Humaines” aldizkarian elkarrizketa bat egin diote (“Les Grands Dossiers des Sciences Humaines”, lehenbiziko alea, 2005ko abendua-2006ko urtarrila-otsaila, 51-52 orr).

De Waal-en ustez, giza zein abere kulturaz mintza gaitezke egiaztatzen dugunean ohiturak edo jakintzak sozialki transmititzen direla, eta ez herentzia genetikoz. Esate baterako, baldin dantzan beste bati begira ikasten badut, neure estiloa nire kabuz garatu beharrean, hori “kultura koreografiko” bat da a fortiori. Gerta liteke beste batzuek gu imitatu eta azkenik taldekide guztiok berdintsu dantzatzea. Eta beste talde batzuek berriz bestela dantzatzea: hor desberdintasun kultural bat izango genuke, gizatiarra.

Baina animalien artean ere berdin gerta liteke eta gertatzen da. Kinji Imanishi biologista eta antropologo japoniarra lehenbizikoa izan zen, berrogeita hamarreko hamarraldian, abere kulturaz idazten. De Waalen iritziz, ez da oso harrigarria nozio hori Ekialdean sortu izana, zeren Mendebaldea batez ere kultura giza endaren pribilegio egiteaz arduratu baita: uste dugu kultura gu gizaki egiten gaituena dela. Horrenbestez, Ekialdetik etorririko ideia horren aurrean erresistentziak ditugu.

Baina Kinji Imanishiren dizipuluek ebidentziak pilatu dituzte. Zehazki, ikusi dute nola Japoniako hegoaldeko uharte txiki bateko ziminoek ikasi duten batata edo patata gozoa uraz garbitzen, jan aurretik. Jokabide hori eme gazte batek hasi zuen. Ondoren, bere hurbilekoek bereganatu eta azkenik uharteko ia tximino guztiengana zabaldu zen.

Gaur egun, frogatutzat jo daiteke zenbait ziminok, esaterako txinpantzeek, hainbat jokabide imitazioz transmititzen dituztela. De Waalek eta bestek ikerketa garrantzitsu bat argitaratu dute berriki (A. Whiten, V. Horner eta F. De Waal, “Conformity to cultural norms of tool use in chimpanzees”, Nature online, 437 zenbakia, 2005-09-29, http:/dx.doi.org/10.1038/nature04047). Garrantzitsua da, zeren espezialista batzuek jarraitzen baitute zalantzan jartzen animaliek benetan elkarrengandik ikasteko ahalmena dutela. Uste dute izan daitekeela ikasketa indibiduala, animalia bakoitzak esperientzia bere aldetik eginez, imitaziorik batere gabe. Kasu horretan, jakina, ezin ez transmisioaz ez kulturaz mintzatu.

Ordea, Frans de Waalek eta bere kideek esperimentuz ukatu dute arrazoibide hori. Txinpantze eme bati erakutsi diote ontzi bat irekitzen, litxarreriak zeuzkana, atetila makila batez bultzatuz. Ondoren, beste eme bati, beste talde batekoa, beste metodo bat irakatsi diote (atetila altxatzea) emaitza berdina ontzi berdinetik erdiesteko. Ondoren, txinpantze biak zein bere taldean berriro kokatu eta ontzi batzuk beren esku utzi dituzte. Eta ohartu dira berehala talde biek ikasi eta bereganatua zutela bakoitzak metodo diferente bat: zeinek bere “ereduarena” hain zuzen.

Txinpantze batzuek beren aldetik zuten metodo alternatiboa aurkitua baina, aldi baten buruan, beren “ereduaren” metodora itzuli ziren. Frans de Waalek “konformismo kultural” izendatu du jarrera hori: txinpantzeek ezagut ditzakete gauzak egiteko hainbat modu, baina nahiago dute beren taldean gehienek erabiltzen dutena.

Aurreneko aldia da, hain argiro erakusten dena teknika berri bat zimino talde batean artifizialki sartu eta kulturaz transmititzen. Era berean, Frans de Waalek egiaztatu du, hirugarren txinpantze talde baten laguntzaz, “eredurik” gabe txinpantzeek ez dutela litxarreriaz beteriko ontzi hori irekitzea lortzen, ahalegin guztiak gorabehera. Egiaztapen horiek guztiek erakusten dute ziminoen artean badirela kultur tradizioak.

Eta horrek guztiak kulturaz genuen ikuspuntua aldatu digu. Kultura ez da gizakiaren pribilegio, nahiz askok kontrakoa aldarrikatzen jarraitu. Kultura batez jabetzea esentziala izan liteke animaliarentzat: gatibutasunean hezitako txinpantzea ez da gai naturara itzultzeko. Ez ditu mehatxatzen duten arriskuak ezagutzen, ez daki jaten, ez bere burua babesten, ez ditu ezagutzen sendabelarrak, bere generokideek hartzen dituztenak eri sentitzen direlarik. Naturan biziraun ahal izateko ikasketak falta zaizkio. Espezie adimentsu askotan, trebetasun horietaz imitazioz jabetzen dira, bizirautea kulturaz jasoriko ezagutzetan oinarritzen da. Jakina, giza kultura konplexuagoa da, eta tresna sinbolikoak erabiltzen ditu, animaliek ez bezala. Baina, Frans de Waalen iritzirako, kultura ez da “gizakiaren bereizgarria”.

Bestalde, kultura dioenak dibertsitatea suposatzen du, eta aniztasun hori begien bistakoa da txinpantzeen artean. Naturan, txinpantzeen taldeek hain tradizio desberdinak dituzte ezen berezilariek, bideo bat begiratze hutsaz, identifika baitezakete bideoa egin den ingurua, kontuan hartu behar izan gabe landaretza edota ziminoen itxura fisikoa, baizik soilik txinpantzeen jokabidea, inguru batetik bestera aldatzen baita. Zenbait taldek intxaurrak harri batez hausteko ohitura dute, beste zenbaitek ez. Zenbait taldek keinu multzo bat darabilte bestek inoiz erabiltzen ez dutena. Desberdintasun horiek egoera naturalean bezalaxe ageri dira gatibutasunean ere. De Waal “Primatologiaren Gune Nazionala”ren zuzendaria da, Emory Unibertsitatean, Atlantan, AEBetan, eta bertan badute txinpantze talde bat, kideek eskua elkarri ematen diotena zorriak eta arkakusoak kendu bitartean, eta bakarrak dira hori egiten.

Horrek guztiak aldatu egin du orain arteko ikuspuntua hizkuntzaren zereginaz eta kultura sinbolikoarenaz hominizazio prozesuan. De Waalen esanetan, hizkuntzaren jabetza eta sinboloen erabilera arazo arras desberdinak dira. Egia da gizakiarengan gaitasun horiek kulturari lotuak daudela: hizkuntzak kultura transmititzeko balio du eta sinboloak praktika kulturalen oinarri dira. Baina transmisio kulturalaren fenomenoa ziur aski askoz ere antzinagokoa da hizkuntza baino. Hizkuntza ez da ezinbestekoa imitaziozko ikasketarako eta ez da talde-tradizioak izateko baldintza. Beraz, Frans de Waalek dioenez, hizkuntzaren jatorriaren arazoa eta bere bilakaerarena, kulturaren arazotik bereizi behar da. Nahiz gure espeziean bi fenomenoak estuki lotuak izan.

Baltzak, Antton Ihartzegarairen txakurtxoak, “Labartzari agur” nobelan ez du kaka egiten; Txillardegiren giza pertsonaiek ere ez. Nekez ageri da halakorik ezein eleberritan, nahiz eguneroko gainerako eginbeharrak naturaltasunez aipatu, argumentuarentzat pertinenteegiak izan ez arren. Zer gertatzen da hemen? Zein enigma desestali beharko dugu oraingo honetan?

Berbinzanako gure bizilagunak, Jero eta Maria, Fiteron egon dira aste biz, eta egunero, goizez eta arratsaldez, atera diegu zakurra, Tobi, arraza puru ezezagunekoa. Alaia duzu Tobi, jostaria eta bat ere ez zaunkalaria, diskretua. Ehiztari kaskarra bada ere untxi pare bat harrapatu du, itsu baitzeuden koitaduak, begiak gorri-gorri, mixomatosiak joak. Tobik, hori bai, kaka egiten ari delarik ez du gustuko inork begiratzea, batik bat begietara.

Michel Polac telebista-aurkezle eta idazle frantziarra ohartu da zaldiek eta behiek, kaka eginean, zeharo ezaxola erantzuten diotela giza behako begiluzeari. Basapiztiak berriz ezkutatu egiten omen dira; orobat noski zakurra. Begiratzen badiozu lotsa eta etsipena erakusten du, “comme si le chien ne supportait pas sa merdité esentielle” (Michel Polac eta Clément Rosset, Franchise postale, PUF, Paris, 2003, 122 or.).

Clément Rosset ere ohartua zen zakurraren larrialdiaz eta begitarte errukarriaz trantze horretan. Ohartze hori egonezin lauso batez nahasten zitzaion, eta sentsazio mordo horrek azkenik harridura eragin eta horrenbestez filosofatzeko prestatu zuen.

Zergatik ematen ote du zakurrak, behako goibel horren bidez, barkatzeko mesedez eskatzen dizula, atea eta krisketa ixtea ahazteagatik? Fenomeno horrek apala dirudi, baina bitxia da, eta gizakiaren eta animaliaren arteko mugaren arazo txillardegitarra bete-betean jotzen du.

Rosseten filosofatzearen ondorioa: gizakiak zakurra etxekotu du, domestikatu. “Domestikatu” “domus”ean sartzen uztea da, etxean, sarkina etxekotzat hartzea eta beraz etxeko ohiturak erabilaraztea, ahal den neurrian. Kontua da gizakiak hainbeste etxekotu duela zakurra, horrenbeste nagusitu zaio intrusoari, ezarri baitizkio zenbait giza sentimendu eta jokabide, kaka egiteko orduan gordetzea kasurako.

Halatan, zakurra bere funtsezko kakatasunaz herabe bada, Rosseten iritziz lotsaria gizakiak kutsatu diolako izango da ziurrenik. Gizakiak bere irudira moldatu du zakurra, eta zakurrak ederki itzuli dio kaka lotsa (Ibidem, 127).

Zer egingo ote du tximinoak kaka eginean dagoela begietara begiratzen badiozu?

Gizakiok ez dugu asmatu elkarrekin gustura bizitzen. Zimino mota batek sozietatean elkartzeko modu atseginagoak sortu ditu (Frans de Waal, "Bonobo: The Forgotten Ape", Berkeley, University of California Press, 1997; lan hori gero Jesus Mosterín-ek laburtu du: "¡Vivan los animales!", Random House Mondadori, Bartzelona, 1998, 162-164 orr. Ikus orobat Frans de Waal beraren "Chimpanzee Politics: Power and Sex Among Apes" bikaina, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1982, non besteak beste erakusten baita Makiaveloren gogoeta aginteaz eta politikaz bat datorrela txinpantzeen betiko jokabidearekin.)

Bonoboak bereziki argiak omen dira. Horixe adierazten du beren behako zuzen, zabal eta zirraragarriak. Bizitza sozial harmoniatsu eta barea dute, gatazkarik ez. Txinpantzeek edo gizakiek ez bezala, bonobo batek egundo ez du beste bat hil, behatzaileek bederen inoiz ez dute halakorik ikusi. Promiskuitatez nahasten dira, maitasun librez eta etengabeko sexu harremanez, ia beti ugaltzeko xedeaz berex. Bonoboak beti ari dira sexuarekin jostari eta beste bonoboen sexuekin igurtzitzen, harreman aukera guztietan: ar-eme, ar-ar, eme-eme, heldu-gazte, ahoan musu, larru jotze, zurrupatze, edozelako kontaktu.

Horrela, eme bi urdurituz gero, elkar besarkatu eta, elkarri tinki so, kanpoko sexu organoak igurtzi egiten dituzte lasaitu arte. Sexualitatea baita bonoboen sozietatea mugitzen duen gasolina, eta tentsioa baretzeko balio du, adiskidetasuna pizteko, aliantzak ezartzeko, bakea egiteko edo beste barik denbora pasatzeko. Emeak ia beti daude harkor eta irekirik, arrekin larrua jotzeko gertu (“como las humanas” dio harrigarriro Mosterínek; giza primateak izango gara Mosterín eta biok, espezie berekoak, baina bai desberdinak gure bizipenak, zorionez).

Ondorioz, arrek ez dute emeengatik borroka egin beharrik. Gainera emeek, beren artean aliantza sendoak eratuz, arren erasokortasuna eta kumeak hiltzeko joera (beste primate batzuen artean ohikoa) eragoztea lortzen dute.

Izan ere, emea duzu sexu nagusia, arra bezain nagusi behintzat bai. Oro har, bonoboek osatzen dute ezagutzen dugun primate sozietaterik kohesionatuena eta baketsuena, eta ez dago bertan inongo oldarkortasunik, ezta obsesiorik ere hierarkia dela eta, edo nagusitasuna. Aitzitik, gozamena eta laguntasuna zaintzen dituzte, modurik hedonistenean, hots, zentzuzkoenean. Horixe da bederen egoera naturalean aztertu dituzten zientifikoen inpresioa.

Putzuri pairagaitza zaio denboraren joanak birrinduriko herria galdu izana. Oinaze horixe nozitu dute Elsa Scheelenek, “Haizeaz bestaldetik”eko protagonistak, Exkixuk eta baita “Labartzari agur”eko Anttonek ere.

Txillardegiren zazpi eleberriak aztertu eta zazpiak bat eginik, bistan da haren pasio eta zauririk eragingarri eta oparoena, literaturaz denaz bezainbatean bederen, denboraren emana ezin onartzea dela. Leartzako Peru: “Aurrera zihoan denbora, eta nire pozak atzera.” (31). Baina ez dirudi Txillardegiren eleberrietako gai soil, Jose Luis Alvarez Enparantza bera ere iltze berak hilduratu du, hainbat testu autobiografikok erakusten dutenez, haurtzaroko oporretako Igantzira helduaroan itzulita sentitu zuena kontatzen digunak kasu.

Putzuk eromen leun baten hasiera sumatu du bere baitan, ezin baititu bereizi ametsetako Donostia, betirako iragana, eta oraingoa, zuzenean hauteman dezakeen bakarra.

Eta zer da funtsean galduriko Donostia hori Putzurentzat? Animaliak, animalien eragina Putzuren zentzumenetan zehazki: koloreak, usainak, zaratak. Protagonistari ezizena ematen dion “Putzu” karrika astoz mukuru esaterako, edo arrain–ustel kiratsa, edota zezenen etorrera, eta zezenek jasan beharko duten sufrikarioagatiko Putzuren pena sakona, adiskideengandik bereiziko duena, Txillardegi haurra jendartetik bereiziko zuen bezalaxe Igeldoko hartzaren, ziminoen eta astoaren oinazeak (“Haizeaz bestaldetik”en kontatua).

Badira hegaztiak nobelan: kaioak eta antxetak arriskua eta heriotza igartzen dituzte, “Labartzari agur”en legetxe: “Inguru hartantsu ari baitziren jiraka Donostiatik aldegindako antxetak eta kaioak, goiztiriarekin erotu bailiran. Eta halako patu-seinale kutsua hartzen nion ikuskariari. Eta laztu ere egin nintzen lipar batez, harrigarriro...” (52)

Enarak berriz bozkarioaren zantzu dira.

Iparraldean antzarak haziko dituzte foie gras egiteko eta edredoiak prestatzeko lumak erdiesteko.

Eta Alfonso XII.a eta beste buruzagi karlistak Donostiako kaleetatik Santa Maria elizara doazela “loreak jaurti eta usoak jaregin egin dituzte puntuzkoen andereek”. (283)

Azkenik, beleen eta putreen bazka geldituko dira gerra karlistaren gorpuak Jurramendiko mazeletan nahiz Abartzuza inguruetan.

Dena den, animaliei gagozkiela, zaldiaren liburua duzu “Putzu”.

Txillardegik ederki nabaritu du hemeretzigarren mendetik hogeigarrenera gertatu den aldaketarik ikusgarriena animaliei dagokienez: zaldiaren desagertzea gerratik zein eguneroko bizimodutik. Putzuren garaian zaldia nonahi zebilen: ezusteko irrintziak edonoiz (behorrarena eta zaldiarena, kasurako, Lizarrako isiltasuna hautsiz...), soroan uztarripean, bidaian, dilijentzian (denborak eramaniko Donostiaz Putzuk maitasun bereziz oroitzen ditu dilijentziak).

Dena den, bizimodu zibilean ia beti jauntxoena zenuen zaldia; herri xeheak astoa zerabilen, edota oinak.

Eta guduan berdin, zaldiak bereizten zituen goikoa eta behekoa.

Eguneroko zibilean baino are erabakigarriagoa zenuen zaldia guduan, Karlos Setimo eta beste buruzagi karlistak gainean zeramatzana, edota Margarita erregina, txapel zuriz eta amazona beltzez jantzia. Eta, Putzuk zaldiak eta zaldieri-errejimentuak kanoiekin, batailoiekin eta bolondresekin batera zerrendatzen dituen arren (“16.000 infante, 1.000tik gora zaldi, eta 24 kanoi astun”, ohiko kopuru bat), karlistadetan malda nekagarri eta erpinak gerrako jauntxoek igoko dituzte zaldiz; gainerakoek, Putzu barne, oinez.

Hala ere denboragarrenean, armadan goiti eginik, Putzuk zaldiz ikasi beharko du: “nik, kaletar honek, zaldiei buruz ez bainekien deusik, berentzako pentsu saltzen besterik... Eta gainean jarri eta itzegoten, are gutxiago. Beldur galantak pasa nituen Zugarramurdira begira! Baina zaldiak oso otzanak dira.” (149), eta azkenik txukun ibiliko da.

Soldadu arrunta soilik zaurituz gero eramango dute zalgurdi dotoreren batean sendatzera. Baina hori gerra betean. Behin gerra galduta, ostera, erien garraioa zaldiz barik mandoz egin beharko dute karlistek.

Garazi maitearen bidez nabarituko du Putzuk klase arteko borroka Euskal Herrian hemeretzigarren mendean zaldiari eta astoari eta oinei loturik gertatu zela besteak beste.

Putzuk Garazi Baionako azokara Milafrangako baserritik astoz zetorrela ezagutu zuen.

Eta Putzuk Miarritze ezagutzera gonbidatuko duelarik, Garazik arrapostu: “dena errege, erregina, printzes, jauregi... zertara joanen hara baserritar xume hau?” (310) Izan ere, Miarritzen zalgurdi hanpurusetan joaten dira ostatu dotoreenetara handikiak, “zaldietako txilin-koilareek airea kariloi-hotsez betetzen zutelarik.” (313) Eta Garazi lako Milafranga eta Gotaineko baserritar xumeei astoa dagokie. Edota zangoa.

Tren geltokitik Miarritze erdira joateko Putzuk Garaziri kakoletan joatea eskainiko dio, handikiak karrozan bezala. Garaziren erantzuna:

“Tira, tira! Pentsatu ere ez!

Begirada tristeko zaldi argalaren gainean, orekan emana, bi kartolak osatzen zuten kakoleta, erosoki bikote bat esertzeko atonduak.

-Asto gainean gaur ere? Bo, bo...

-Ez duzu astoa, Garazi. Zaldia dela.

-Badakit, bai. Baina... tira, tira! Zamariak hurbil ez dituzten jauntxoen zozokeriak dira hauek. Ezetz! Ez naizela kakoletan joanen!

-Bego, beraz. Baina Miarritze urrunsko dago –errepikatu nion-. Ordu erdi bat bai, oinez.

-Eta zergatik ez oinez joanen? Ibiltzeko bikain dago. Abia gaitezen!” (314)

Bestalde, Bretxatik Ondarretara XIX mende bukaeran zaldi-tranbiaz joan zitezkeen kristauak; jenero hutsa eramateko, berriz, mando-tranbia erabiltzen zen. Baina aurki jarriko zuten tranbia elektrikoa, erreginak Miramar bere jauregi berrira aziendaren zikinkeriarik sumatu ere gabe heldu nahi baitzuen.

Dena den, “Putzu”ren amaierak ederki iradokitzen du karlismoa zaldiz bezala nazionalismoa berebilez ibiliko dela.

Zaldia desagertu ondoren, astoak iraungo du eguneroko bizitzan hogeigarren mendean.

Orain ordea, mende berri honetan, astoa gero eta gutxiago nabari da karrikan eta baserrian gorde zaigu.