Markos Zapiain

Esan izan da lehen hizkuntza lotuagoa dagoela oinarrizko emozio eta sentimenduei, eta bigarrena hotzagoa izaten zaigula. Beatriz Fernandezek erakutsi digu hori ez dela beti eta derrigorrez horrela gertatzen, zenbait oroitzapen autobiografiko ikaragarri tarteko, eta polonieratik ingelesera aldatu behar izan zuen poeta baten kasu bitxia.

Gainera, Nahia Sabrinaren kasu jakingarria ere kontatu digu. Bizpahiru urte zeuzkala ekarri zuten Brasiletik Algortara, eta orduz geroztik etenik geratu da lehen ama hizkuntzarekin zuen harremana. Portugesa ahaztu zaio, ez du Brasileko oroitzapenik. Orain euskaraz eta gaztelaniaz mintzo da. Portugesez, Carlinhos Brownen abestiak eta zenbait hitz ezagutzen ditu, baina gerora ikasitakoak dira, ez haurtzarotik gogoratzen dituenak. Nahia Sabrinarenean, bigarren ama hizkuntzek goitik behera ordeztu dute lehenbizikoa. Nahiak ere ez du betetzen ama hizkuntzaren ordezkaezintasunari buruzko Arendten tesia.

Era berean, psikologo kognitiboz osatutako talde batek korear ume batzuen bilakaera linguistikoa ikertu du. Hiru eta zortzi urte bitarteko zirela, adopzioan eman zizkieten guraso berri frantsesei. Koreera ahaztu eta frantsesez moldatzen dira, frantsesa lehen hizkuntza dutenak bezain ongi. Erresonantzia magnetikoetan, halaber, frantsesezko edo koreerazko hitzak entzutean garunen antzeko eremuak aktibatzen zaizkie frantsesei zein korearrei.  

Hau da, ikas dezakezu hizkuntza bat gurasoekin bost urte bete arte, ondoren beste hizkuntza batean murgildu, lehenbizikoa ahaztu eta bigarrenean eman zure bizitza osoa, zure bigarren hori lehenbiziko izan zutenak bezain trebeki eta naturalki baliatuz eta biziz.

Beatriz Fernandezen hitzetan, “umetan berezko dohaina dugu gizakiok hizkuntzez ezin hobeto jabetzeko, baina nerabezarotik aurrera dohain biologiko hori galdu egiten dela dirudi. Horregatik hitz egiten da, hain zuzen, aro kritikoaz edo aro sentiberaz.[…] Hizkuntzarako berezko dohain horren galera garunaren plastikotasunarekin lotu izan da: adinez gora egin ahala, hizkuntzaren jabekuntzarekin zerikusia duten neurona-zirkuituek plastikotasuna galtzen dute eta horrekin batera baita bigarren hizkuntzaz, lehen hizkuntzaz bezain trebeki jabetzeko gaitasuna ere. Alabaina, […] bigarren hizkuntza zenbat eta lehenago ikasi, hainbat eta hobeto ikasten da, hainbesteraino non ez dagoen ia ezberdintasunik frantsesa lehen hizkuntza gisa eta 3 urtetik 8ra bitartean ikasitako hiztunen artean.

‘Horregatik, ez dirudi lehen hizkuntzaz jabetzean garunaren plastikotasunarekin loturik sortzen diren aldaketak behin betikoak direnik. Hala izan balitz, alde handiagoa egon beharko zen frantses eta korear jatorriko hiztunen artean, eta ez zegoen. Are gehiago, ikerketa honen emaitzak iradokitzen du bigarren hizkuntza goiz ikasiz gero, ama hizkuntza ikasteko erabilitako garuneko eremu berak erabiltzen direla. 7 eta 8 urteko adinarekin ere, hizkuntza eremuetan plastikotasun nahikoa dago bigarren hizkuntza trebeki ikasteko.”

Nahia Sabrina zein korear umeak nerabezaroa baino lehen jabetu ziren baita bigarren hizkuntzaz ere, eta kasu horiek erakusten dute, Beatriz Fernandezek dioenez, “hizkuntzaren jabekuntzarekin zerikusia duten garuneko aldaketak ez direla berehalakoan egonkortzen, plastikoak (eta aldakorrak) izaten segitzen dutela eta urteetan zehar itzulgarriak direla. Bien bitartean, adoptatutako ume haiek euren bigarren hizkuntzan hitz egiten segituko dute eta ez da antzemango euren eta hizkuntza horiezaz lehenik jabetu zirenen arteko alderik.” (Hizkuntza gogoan, 87-88)

Oso garrantzitsua ez ezik, ezin ederragoa da Hizkuntza gogoan: gaiak, idazkera, idazlearen nortasuna... Gure alaba batek Beatriz Fernandezekin ikasi zuen Gasteizen. Adoratzen zuen. Liburu hau irakurrita, berehala ulertzen duzu zergatik.

BEATRIZ FERNANDEZ

Problema da ama hizkuntzari loturiko hainbat konplikazio ezin azal daitezkeela Arendtek bere egiten duen ikuspuntu horrekin, hedatuena duda barik. Parametro horiekin, esaterako, nekez erabaki dezakezu zein izan zen Montaigneren ama hizkuntza. Horixe da Beatriz Fernandezek Ereinek argitaraturiko Hizkuntza gogoan apartan ekarri diguna: ama hizkuntzari buruzko betiko ikuspuntua konplikatu, aberastu eta zehaztea. Arendtek, jende guztiak bezala 1964an, ez du erabiltzen "ama hizkuntza" baizik. Aldiz, Fernandezek "ama hizkuntza" baino maizago darabil "lehen hizkuntza", jendartean nabari den  gurasotasun dibertsoaren aldeko joerarekin bat, gero eta aiseago aurki baititzakezu ama hizkuntza eta amaren hizkuntza bat ez datozen kasuak. 

Kontua da ama edo guraso hizkuntza bat baino gehiago izan ditzakezula, bai aldi berean eta bai bata bestearen ostean. Arendtek elkarrizketa eman zuen garaian, Psikologia Kognitiboa ez zegoen ama hizkuntza ezinbestez bakarraren mitoa deseraikitzeko moduan, artean ez zituen aurkituak hainbat datu zientifiko erabakigarri. Gaur egun badakigu, lehen ama hizkuntza ahaztuta ere, ez duzula zertan bigarren hizkuntzan klixez klixe ibili, eta sormen linguistikoa lehenbiziko ama hizkuntzan bezain indartsua izan dezakezula.

Hori bai, ama edo familia hizkuntza berria ezin dugu edonoiz barneratu. Beatriz Fernandezek bere egiten du Eric Lenneberg amerikar biologoaren aro kritiko edo sentiberaren hipotesia: hizkuntzaz jabetzeko aro zehatz bat dago, nerabezarora arte luzatzen dena. Aro kritikoan hizkuntzarekin harremanik izan ezean, aurrerantzean ez dago hizkuntzaz jabetu eta mintzamena osotoro garatzerik. Hitzak eta hitzen esanahiak bai, ikas ditzakezu, baina ez gramatika.

Nerabezaroa baino lehen, garunaren plastikotasunak hizkuntzak berez, errazki eta naturalki ikastea ahalbidetzen du. Ostean, galdu egiten dugu ahalmen hori. Haurtzarotik nerabezarora arte, ordea, lehen hizkuntza bat ikas dezakegu, eta gero bigarren hizkuntza bat geureganatu eta lehenbizikoa ahaztu. Zein duzu horrelakoetan ama hizkuntza, familia hizkuntza, zeure hizkuntza naturala?

HANNAH ARENDT

Ama hizkuntzari buruzko ohiko ikuspuntuari jarraitzen dio Hannah Arendtek, 1964an Alemaniako telebistan eskaini zuen elkarrizketa zoragarri batean. “¿Qué queda? Queda la lengua materna” izenburua jarri diote gaztelaniazko youtuben, “Zer gelditzen da? Ama hizkuntza gelditzen da”. Arendtek elkarrizketan botatzen duen esaldietako bat da. Testuingurua: elkarrizketatzaileak galdetu dio ea Hitler aginteaz jabetu aurreko garaitik zer galdu den betiko eta zerk irauten duen.

Arendtek erantzuten dio ez duela 1933 baino lehenagoko urteen inongo nostalgiarik. Eta zer gelditzen den? Hizkuntza. Bera modu kontzientean ahalegindu da beti ama hizkuntza ez galtzen. Ama hizkuntza da Frantziako eta AEBeko erbestealdietan berariaz iraunarazi duen egitate esentziala. Nolabaiteko distantzia ezarri du ederki mintzatzera iritsi den frantsesaren aurrean, edo lan-tresna eta eguneroko hizkuntza duen ingelesaren aurrean. Arendtek dioenez, alde ikaragarria dago ama hizkuntzaren eta gainerako guztien artean. Buruz daki alemanezko poesiaren historiaren zati potolo bat eta beti dabilkio oroimenean atzera eta aurrera. Hori ezin izan du hizkuntza berriekin errepikatu. Une mingarrienean ere, Bigarren Mundu Gerran, Arendt juduak beti eutsi dio alemanari, beti, hiztunak erotu baitziren, ez hizkuntza bera. Borondatez eutsi dio beti eta nonahi ama hizkuntzari. 1933an Frantziara ihes egin zuenez geroztik, 1949an itzuli zen lehenbizikoz Alemaniara, eta gozamen sakona eragin zion jendea kalean alemanez mintzo entzuteak.

Arendten esanetan, ez dago ama hizkuntza ordezterik. Alemanez bere buruari baimentzen dizkio ingelesez inondik inora onartuko ez lizkiokeenak. Egia da ama hizkuntza ahaztu daitekeela, Arendt bera halako ahanzturen lekuko izan da. Eta ama hizkuntza ahaztu duen jendea hobeki da mintzo hizkuntza berrian Arendt baino, honek azentu aleman nabarmena baitu ingelesez mintzo delarik, alemana ahaztu dutenek ez bezala. Ordea, ahanzkor horiek hizkuntza berrian klixez klixe dabiltza, zeren, ama hizkuntza ahazturik, suntsitu egin baitzaie hizkuntzari loturiko sormena.

(Bide batez, zein norabide hartuko zuketen filosofia politikoak eta euskarak baldin eta Orixe eta Hannah Arendt Gursen aldi berean egon zirenean elkar ezagutu, maitemindu eta Arendtek Heidegger behin betiko baztertu eta gure poetarekin gelditzea erabaki izan balu?

Orixek hainbat datu jakinarazi ahalko zizkiokeen, totalitarismoari buruzko Arendten tesiak aberasteko.

Eta Orixek, “Quiton arrebarekin” edo “Jainkoaren bila” beharrean, “Badoaz ilargira kohetea eta iraultza” poema-liburua idatziko zukeen, euskal literatura goitik behera astinduz berriro. Lastima.)

Azkeneko ikasturteotan, Bigarren Hezkuntzan suspentso mordoa atera, errepikatu edo beste ikastetxe batera alde egin behar izan duten ikasleen artean, guzti-guztiei, ehuneko ehun, bai Bermeon eta bai Bilbon, oinarri linguistiko sendo baten faltagatik gertatu zaie.

Eta ikasle, irakasle eta guraso askori entzuten diegu, nota txar horiek zuritzeko, euskara ez dutela ama hizkuntza eta ez direla inguru euskaldun batean bizi. Eragozpen hori garrantzitsua izan daiteke, baina ez erabakigarria. Batez ere, alabari egundoko arazo psikolinguistikoak eragiten dizkioten gurasoen ahotik entzunda: euskara behar bezala menperatu gabe ingeleseko eta txinerako partikularretara bidali dute, japonieran ere matrikulatzeko aukeraz hausnartzen ari dira, eta bien bitartean alabak "hari"eta "ari"nahasten ditu.

EAEko ikastetxeetan txorakeria ugari egiten da, eta ez da txikiena euskara kili-kolo dabilen D ereduko ikastetxeetan sekulako programa eleaniztun distiratsuak ezartzea, gurasoak, matrikulazioak eta prestigioa erakartzeko, omen. Munduko gauzarik nazkagarrienen artean dago, inolaz ere, tankera horretako prestigioa, ez baita itxurakeria baizik.

Harira: familia hizkuntza eta ingurua baino garrantzitsuagoa da erabakimena, borondatea eta lana.

Urteak joan urteak etorri, hainbat adibideren lekuko izan naiz. Ikusgarriena, apika, Bermeora bederatzi urte zituela etorritako errumaniarrarena, ez zekiena ez euskaraz ez gaztelaniaz, eta DBHko hirugarren mailan, Euskaran, Institutu osoko notarik onena atera zuena. Hamar atera zuen, halaber, Selektibitatean, beste bi herrikidek bezalaxe. Familia pobrekoak, ondo zuten etxean ikasia aurrera ateratzeko zer egin behar den: lan eta lan. Euskaran buru-belarri murgiltzeko deliberamenduaz gain, buru argitasunak ere lagundu zien, hori ere egia da.

Bien bitartean, hemen jaiotako jendea, euskaraz ikasteko sekulako aukerak izan dituena, egunean bospasei ordu telebista espainolaren aurrean, “La isla de las tentaciones”, “Sálvame”, “Al rojo vivo”… Eta behin eta berriro "es que yo no tuve la suerte de ir a la ikastola”… “Es que el euskara no es mi lengua materna”...

Venga ya, no cuela. Gizaki guztiok dugu borondatea eta lan egiteko ahalmena, eta borondate eta lan egiteko ahalmen horiek nora bideratu eta zertan baliatu erabakitzeko askatasuna. Ez beti eta ez erabatekoa, konforme. Baina gaur egun Euskal Herrian euskara aukeratzea edo baztertzea norberaren erantzukizuna da.

Kexu eta aiene horiek, ordea, errua beti gurasoena, haurtzaroarena... utikan, alferrontzi! 

Saihestu beharreko bi mutur dauzkagu notak ipintzeko orduan.

Batetik, joera sadikoa, zure frustrazioak ikasleen aurka proiektatzea: zein irakaslek ez ote du entzun edo esan esaldiren bat adierazten duena suspentso asko jartzeak ematen ei duen satisfakzioa. Nik, zehazki, Gaztelaniako bat, pasilloan aurrera zihoala, eskuak igurtziz eta irribarrez, “menuda escabechina que me he pegado en Segundo C”.

Horren aldaera bat da nota txar ugari jartzea beste barik identifikatzea zure ikasgaia eta lanbidea serio eta profesionaltasunez hartzearekin, eta nota onak jartzeko joera, alderantziz, errazkeriarekin, fribolitatearekin, gatazkei ihes egin nahi koldarrarekin, edo ikasle, guraso zein zuzendaritzen presioei amore ematearekin.

Kontrako muturrean intzesturako joera dago, supernia desegin eta nota altu arbitrarioen bidez ikasleen afektua zureganatu nahi izatea, noten jabe izateak ematen dizun boterea menpekoen bihotza irabazteko erabiltzea, are bikotekidea bilatzeko, modu gutxi-asko ameslarian.

Notei dagokionez ere, jarrera aristotelikoa da zuzena. Bi esajerazio horien arteko erdialdea ez da mediokritatea, baizik eta bertuterik handiena.

Halatan, notak ipintzeko orduan, justizia da nagusiarazi beharreko balio etikoa, jarrera subjektiboa gidatu behar duen helburua: ez diskriminaziorik, ez faboritismorik (nahiz eta, bestalde, normal hartu beharko genukeen irakasleak hobeto konektatzea ikasle batzuekin beste batzuekin baino; orobat, frantsesek bezala, “le chouchou du professeur” figura; halakoetan, irakasleak bere buruarekin lan etiko-psikologiko bat egin beharko luke, lotura hori notetara ez eramateko).

Justizia nagusi, noski, baina eskuzabaltasuna ere zaindu beharreko balioa da (eta ez soilik ikastetxean). Eta notak jartzeko orduan, bistan da, tarte zabal samar bat egoten da justiziaren mugak zeharkatzen ez dituen eskuzabaltasunerako ere.  

Beraz, ez da egokia nota sistematikoki eskasak dakartzan jarrera hotz zurrun agresiboa; baina ezta ere nota neurriz gain altuak sortzen dituen jarrera bero fusionalegia. Erdibide zuhurrak erakutsiko dizu distantzia egokia, alegia, justizia eskuzabala.

Asier Alegria bermeotarrak hamasei urte bete zituenerako 110 bat asto-lasterketa zituen irabazita. Hamaika, hamabi eta hamahiru urte zituela Espainiako txapelketak irabazi zituen Tricion, Titin pilotariaren sorlekuan.

Ez da erraza astoa ganoraz gobernatzea. Behin batean, Gernikan, ohi bezala zeraman Alegria asteme batek, artez, baina supituki atzetik zetorren arra sexualki kilikatu eta Asierren emearen gainean jartzen ahalegindu zen behin eta berriro, biolentzia handiz. Azkenean, hala ere, Asierrek irabazi.

Hainbat sekretu daki Alegriak astoaren abia mantsotu zein bizkortzeko. Gai da, konparaziorako, asto gainean eseri barik atzean patinetan astoari helduta zutik joanda ikaragarrizko lastertasuna lortzeko. Ezkerreko belarriari eragin eta segituan jartzen dizu astoa hamaikagarren martxan, abiadura maximoan.

Gorabehera jakingarriak gertatu izan zaizkio asto-laguna iel edo altan dela. Egun batean, lasterketa garrantzitsu bat hastera zihoala, Asierrek astemea ukitu baino ez eta arreskearen ohiko adierazpenak eragin zizkion ezustean: haginez beteriko aho-zabaltze ikusgarria eta jarrera busti pasiboa, hain zuzen. Horrek, noski, dema irabaztea eragotzi zion, lasterketa bera hasi baino lehen.

Gutxi izan dira, ordea, Alegriak galdutako asto-probak.

Horrelakoak entzunda, ziplo pizten da galdera: nolatan ez du Alegria bezalako punta-puntako txapeldun batek gizarte ezagutza handiagoa jaso? Nondik nora ez da Muniain edo Jon Rahm bezain ospetsu, bere kirolari ekarpen garrantzitsuagoak egiteaz gain domina gehiago irabazi baldin baditu? Asier Alegria Baserrian lehiatzeak zergatik ez du ekarri Kortak edo Mikel Goñik sortuko luketenaren tamainako zarata mediatikorik?

Biziki ederra da asto-proba. Hunkigarria izatera hel daiteke, zaldi-lasterketetan bezala, gidariaren eta aberearen arteko konplizitatea, zerikusirik ez toreatzaileak zezenari eragiten dion torturazko odoluste makabroarekin. Ez da harritzekoa Hadriano enperadoreak bere zaldi maite "Boristenes" hil zenean egundoko hileta antolatzea, eta marmolezko hilobi eder batean lurperatzea. Ezagutu zuen inork ez du "Indurain", Alegriaren astotxoa, "Boristenes" baino eskasagotzat.

Asto-demetatik bi-biak, piztia zein gizakia, bizirik irteten dira, konfiantza giro ederrean, eta ulergarriago egiten zaizu zoofilia.

Eibartarrakeko sarrera honekin dago lotua

Iñaki Agirreren artikulu nagusia: 

"Erlijio aniztasuna kultu lekuak bermatuz ondu nahi du Jaurlaritzak"

Elkarrizketa:

Markos Zapiain filosofoa eta Hezkuntza Laikoa elkarteko kidea kritikoa da Jaurlaritzaren lege proiektuarekin, botere publiko bezala behar ez diren marrak gainditzen dituela uste duelako.

Erlijio aniztasunaren babesa eta kultu zentro berrien irekiera bermatzea elkarri lotuta daude?

Ez derrigorrez. Erlijio aniztasuna babestea helburu ederra da, eta erakunde publikoen lana, beti ere agnostikoak eta ateoak diskriminatu gabe. Jaurlaritzak jagon beharko luke inor ez dela bere fedeagatik edo fedegabetasunagatik saritzen edo zigortzen, eta eliza berrien eraikuntza fededunen esku utzi beharko luke. Ez bakarrik Jaurlaritzak badituelako askoz ere premiazkoagoak diren zereginak; printzipio kontua ere bada.

Desegokia da erakunde publikoek kultu lekuak bermatzea?

Erakundeen lana emakumeen eta LGTBI kolektiboen eskubideak babestea da, eta garbi erakustea eskubide horiek, elkarbizitza antolatzeko orduan, edozein liburu sakraturen gainetik daudela.

Lege honekin, botere publikotik erlijioen sustapen bat egiten dela iruditzen zaizu?

Bai. Erakunde publikoek, kultu lekuak bermatuz, haizea ematen diete erlijioei. Egokiagoa da zergetako dirua hurbileko ospitale bat eraikitzeko erabiltzea, beste eliza baterako baino. Ospitalean berdin onartzen dituzte kristauak, ateoak, musulmanak eta masoiak. Elizak, berriz, ez dira fededunentzat baizik; hori bai, ateoen eta agnostikoen zergez ere eraikiak. Nola ez ditugu bada arazoak izango pentsio duinak lortzeko, laster eliza gehiago izango baditugu tabernak baino?

Beste arazo bat da inork ez dakiela zer den Jaurlaritzarentzat erlijio bat. Kristauei eta musulmanei subentzioak jasotzeko estatusa tradizioak, fededunen kopuruak, lobbyen indarrak eta ikaratzeko ahalmenak ematen die. Honezkero Basajaunek ez du inor kikiltzen, ordea. Orain dela zenbait urte lagun batzuek, Jon Miranderen eraginpean, berezko euskal erlijioa berpizteko dirulaguntza eskatu genuen eta Jaurlaritzak muzin egin zigun. Bertoko Mari eta akelarrea ez dira Asiatik etorritako judu-kristauen San Pedro eta transubstantziazioa bezain erlijio ala? Anitz adituren ustez, antzera dabiltza bi erlijio horiek absurdotasun mailari dagokionez.

Legea udalen aurkako eraso bat dela esan izan duzu. Zergatik?

Jaurlaritzak larderiaz ezarri nahi du goitik behera agindu hori, hainbat udal bat ez etorri arren. Corrugadosekoa ez da gertatu zaharra. Hurbiltasunagatik, udalak hobeto daki Jaurlaritzak baino zer behar duen, zer komeni zaion. Tenplu erlijiosoak eraikitzeko lurzorua elizen esku utzi edo ez, udalaren esku beharko luke. Gainera, deigarria egiten da Jaurlaritzaren mintzamoldeen kontrastea: elizei goxo, eta udalei errieta eta kontu-eskea. Elizei dagokienez, Jaurlaritzak «zaindu» eta «bermatu» darabil; udalei zuzentzeko orduan, ostera, «exijitu» eta «behartu».

Erasoa da, bai: erabakia, Jaurlaritzarena da; onurak, elizentzat; erantzukizuna, udalena baino ez. Garbi ikusten da jokaldia: elizek, gauzak ez badira berek nahi bezala irteten, udala salatu ahalko dute, udalari ordainarazi, ez Jaurlaritzari, are gutxiago beren buruari.

Iñaki Agirrerekin elkarrizketa Berrian bertan 

Saiatzen direnean La Movida Madrileña saltzen como la más alta ocasión que vieron los siglos pasados, los presentes, ni esperan ver los venideros.

Berriki eraiki dute Bilbon, Lehendakari Agirre kaleko gune pribilegiatu batean, Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Eliza, alegia, mormoiena. 850 inguru mormoi baino ez badaude ere Bizkaian, 430 lagun hartzeko kultu-gela ederra dauka. Hiru solairuko garajea du gainera, eta espaloitik gorako lau solairu. Noski, abortuaren edota homosexualen arteko ezkontzaren aurka daude, baina dirudienez txikikeriak dira horiek Jaurlaritzarentzat: elizak babestu beharra dago, diru eta lurzoru publikoz lagundu, udalak elizen exijentzien arabera dantzarazi.

Bien bitartean, hezkuntza ertainetako oposizioetan, uda honetan bertan, ekainaren hogeitik uztailaren hogeita bederatzira arte, irakasle epaimahaikideak goizeko zortzietatik arratsaldeko zazpiak arte aritu dira azterketei notak ipintzen, gela ilun ospeletan, musukoa mozal, hamaika ordu segidan, zenbait egunetan hamabi ere bai, hiru ordu laurden kenduta bazkaltzeko. Filosofiakoek, azterketak jaso, irakurri eta kontsideratu bitartean, esklabo beltzek Georgian kotoia biltzean kantatzen zituzten bluesak tarareatzen zituzten. Ganoraz baloratu daitezke horrela azterketak? Epaimahai gehiago sor zitezkeen, baina dirua falta ei da.

Oposizioak urrira arte luzatuko dira. Eta orain, ikasturte hasieran, epaimahaikide horien ordezkoak, irailaren lehenaz geroztik egon beharrean ikastetxean, lankideak eta lantokiko gorabeherak ezagutu eta irakatsi beharrekoa zehazteko, irailaren zortzirako deitu dituzte Institutuetara, ikasleekin batera, ikasleak sartzen diren egun berean hasteko ikasturtea, kolpez. Sosik ez, iraileko lehen asteko ordezkapenak ordaintzeko. Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizan esango dizute diru hori non bilatu.

Bistan da Hezkuntza Saileko buruek itunpeko ikastetxeetan dituztela sustraiak eta bihotzak, baina disimulatu zezaketen apur bat. Eusko Jaurlaritzak, oro har, erakunde publikoen gainetik jartzen ditu elizen tankerako pribatuak, are beren testu sakratuak zein gaur egungo jokaerak eta adierazpenak giza eskubideen aurkakoak direnean ere nabarmen. Egun hauetako batean Jainkoari txibatuko diot Jaurlaritzak nola tratatzen nauen.