Markos Zapiain

Geure gaitasunak garatzeko eta gauzatzeko besteen beharra dugu. Talderik gabe mintzatzen ere ezingo genuke ikasi. Besteekin batera bilakatzen gara garena, inguruko jendearekiko etengabeko tentsioan. Aristotelesek uste zuen animalia gizartekoak garela berez, besteekiko elkarrekintzan baino ez ditzakegula gure ahalmen indibidualak mamitu, zoriona ezin dela bakardadean lortu, baizik eta soilik hirian. Kantek erantsi zuen gizartekoitasun horrekin batera baditugula bultzada antisozial gogorrak ere, eta tentsio horrek dakarrela aurrerakuntza. 

Freudek zehaztu du ezinbestez eta sakonki frustratzen gaituela elkarbizitzak, barne desira oinarrizko eta indartsuenei uko egin behar diegulako: intzestuari, agresibitate hiltzaileari eta biolazioari. Ezingo ginateke herrian bizi, baldin eta semaforoan ondoan egokitu zaidana nazkagarria zaidanez hilko banu, edo erakargarria zaidanez biolatuko banu. Funtsezko hiru pultsio horiek erreprimitu behar ditugu, edo kate motzean lotu bederen, besteekin batera biziko bagara, eta desira horiek naturalak zaizkigunez, barne errepresio horrek neurotiko bihurtzen gaitu. Komunitatean bizi ahal izateko oinarrizko grinak disimulatu edo zapaldu beharrak bihurtu du gizakia animalia gaixoti. Zapalketak zapalketa, edonola ere, desira horiek inkontzientea dautza. Ametsetan agertuko zaizkigu, edo eldarnioetan.

Gizakia, horrenbestez, antinaturla eta neurotikoa da, eta perbertsoa izan daiteke. Perbertsioa, nolabait, taldeak eragiten digun frustrazioari ematen diogun erantzunetako bat da. Zenbat eta perbertsoagoak, orduan eta humanoagoak.

Taldeak, bestalde, indibidualtasun bereziak kamusteko joera izaten du. Hala ere, bakoitza bere aldetik oso luzaro bakar-bakarrik egoten dakiten kideek osaturiko taldeak izaten dira sendoenak. Deleuzek zioen hezkuntzaren helburu nagusia jendeari bakardadean luzaz egoten erakustea dela. Nekez funtzionatuko du ondo orgia batek, baldin eta partaide bakoitzak aldez aurretik bere organoen barrualdea luzaz esploratu ez badu. Masturbazioa oinarri ez duen orgia berehala bilakatzen da artalde, edo alderdi politiko.

Aspaldion kulturako jendea “sormen” eta “sortzaile” hitzez eta kontzeptuez jabetu da, ia ez dizkio aplikatzen bere buruari eta jarduerari baizik, baina sortzaile ez da bakarrik abestiak, margolanak edo nobelak asmatzen dituena. Erdi ahaztua dugu sua, gurpila, inprenta eta internet ere sorkari erabakigarriak izan direla. Orobat, ospe ez hain handiko klipa, pertxa edo bonbilla. Badira oharkabean pasatzen diren sormen motak: pertsona batzuek lagun taldean edo senideen artean giro jakin bat eraginez mamitzen dute berea.

Gizakia eta sormena ezin dira bereizi: alde batetik, guztiok gara sortzaile, guztiok egiten baitugu amets. Ezin sorkari ederragoak izaten dira ametsak. Uste dut Kafkak zioela ametsak ipuin perfektuak izaten direla maiz. Eta asko zekien Kafkak bai ametsez eta bai ipuinez.

Bestetik, zientzia, ingeniaritza, medikuntza, pilulagintza, ohiturak, erakundeak, gorputzen jarrerak kirolan, torturatzeko eta hiltzeko makina sofistikatu horiek... Liluragarria da sormen erlijiosoa ere, Jainko Sortzailearen ideiatik hasi, aingeruen hierarkietatik igaro eta jatorrizko bekatuaren erruz Jainkoarengana dugun zor infinituan amaitzeko, sorkari zinez makur eta perbertsoa.

Zeren gazte euskalduna, eskuarki, sormenaren alde eta boterearen aurka baldin badago ere, ez baita komeni ahaztea sufrimendua eragiteko asmatu dela sorkari ugari, eta badirela boterearen erabilera onuragarriak; bonba atomikoaren asmatzeak sormen eta sortzaile handienak bildu zituela, eta Edisonek aldi berean bultzatu zituela bonbillaren eta aulki elektrikoaren asmakariak.

Ez gutxitan, sormen molde desberdinek elkar elikatzen dute: Kari Stefansson puntako islandiar genetistak adierazi du sormen zientifikoa behar bezala burutzeko urtean berrogeita hamar nobela irakurtzea komeni dela.

Filosofian, biziki garrantzitsua da ez soilik pentsaera eta kontzeptu berrien sortzea; baita bizimodu berriena ere, bizimodu anormalena. Diogenesek bizimodu autarkiko natural bat asmatu zuen, zakurra eredu. Epikurok, familia, politika eta hierarkia nagusi ziren Atenasen, zorionaren bila, politikan ez parte hartzea aldarrikatu zuen, polisetik ezkutatzea, eta Lorategia fundatu zuen: txiroak, aberatsak, bikoteak, bakartiak, prostitutak, etorkinak sar zitezkeen Lorategian. Adiskidetasuna zuen oinarri, eta adiskidetasuna modu librean sortzen zen han, ekonomiatik edo jatorri etnikotik libre. Ez al da sekulako sorkaria? Sartrek eta Beauvoirren ere bikote molde berri bat asmatu zuten.

Amaitzeko, goian iragaitzaz aipatu sormen mota baten adibide bi: kirolean gorputzaren jarrera eta erabilera berriak asmatzeko ahalmenari dagokionez, egundoko iraultza sortu zuen alturako jauzian Fosburyk, saltoa atzez egiteari ekin zionean; eta sortzaile izugarria izan da Bjorn Borg tenislaria ere, 70eko hamarraldian errebesa bi eskuez asmatu baitzuen. Hasieran harrituta ikusten genuen telebistan, eztabaidak piztu zituen, ez ote zen atentzioa emateko trikimailua, estrabagantzia antzua;  hala ere, orain tenislari gehienek erabiltzen dute.

Naturaren gainean gizakiok lortzen ari garen boterea maila berrietan erabiltzeko aukera izango dugu aurrerantzean. Descartesen esana, gizakia dela naturaren jaun eta jabea, geneetaraino iritsi da. Gizakien arteko berdintasuna, helburu gisa bederen, gizarte mailan erabili izan da orain arte, ez naturan; adibidez, zergen bitartez edo irakaskuntza eta osasungintza publikoen bidez aberatsen eta txiroen arteko arrakala murrizteko. Ezkerra, oro har, loteria sozialaren emaitza bidegabeak orekatzen ahalegindu da. 

Haatik, loteria naturala ere injustua izaten da. Zergatik gara neu eta geure seme-alabak itsusi bezain ergelak, eta bizilagunak berriz perfektuak? Ez al da aberatsen eta txiroen arteko diferentzia bezain bidegabea? Kristauak, ekologistak, habermasianoak eta heideggerianoak gizakia hobetzeko manipulazio biologikoen aurka daude, gizakiok ez ei dugu-eta Jainkoak edo Naturak erabakitakoa aldatzen ibiltzeko eskubiderik. Goitik zein behetik datorkiguna onartu eta kito. Gehienez ere, rimmel apur bat eta diazepam. 

Arriskuak arrisku, ordea, gizakiak beti izango du alde prometeiko bat, zientziaren eta teknikaren bidez jainkoek erabakitakoa edo berezkoa zaiguna geure erara aldatzeko joera. Gorputza bezain berezkoa zaigu gorputzarekin esperimentatzeko bultzada, gorputzaren mugak esploratzekoa, geure interesak edo apetak betetzeko. 

Gaur egun, dirudienez, gero eta eskuragarriago dugu loteria natural injustu hori, loteria soziala bezain injustua, manipulazio genetikoaren bitartez desegiteko aukera. Hori bai, aberatsek baino ezingo dute biologikoki hobetu, hasieran behintzat, aberatsek baino ikas ez dezaketen bezala Medikuntza Deustun. Edozein aberatsek izango du eder eta bizkor izateko aukera, baina soilik loteria naturalak saritutako pobreak izango dira eder eta bizkorrak. Lasai, ez da ezer pasatzen, ohituta daude.

Esanahi gehiegi dauzka “botere” hitzak. Ez da gauza bera iraganaren boterea, grabitatearen legearena, modarena, supermanena, gazteari aljebra irakasten dion irakaslearena edo bere prostituta kontrolatzen duen txuloputarena. Agintea eta boterea bereizi izan dira, boterea eta ahala, baina hiztegiek eta erabilerak erakusten dute sinonimoak direla. Ezintasunari, koldarkeriari, inertziari kontrajartzen zaie.

Gure ahalmen bat gauzatzean boteretsu sentitzen gara. Euforia sumatzen zaio umeari, ohartzen delarik gurasoaren eskua utzi eta bere kabuz ibiltzeko gai dela, edo igeri egiten edo bizikletan ibiltzen ikasten duelarik. Baita irakurleari ere, sumatzen duenean autore zail baina garrantzitsu baten obra osoa ulertzera heldu dela, hau da, menperatzera. Esanguratsua da testuinguru honetan ulertzea eta menperatzea sinonimoak izatea. Jabetzea eta konkistatzea hitzak boterearekin lotuta daude. Igeri egiten ikastea elementu berri bat konkistatzea da nolabait. Zentzu horretan, bat datoz bizitza eta boterea.

Ohikoa da boteretsu sentitzea, halaber, zure buruari balio etikoak betearazten dizkiozunean. Hipotesi absurdoa da, baina demagun egoera batzuetan egoista eta mendekatia izateko joera naturala dudala, instintuzkoa, eta hotzean pentsatuta uste dudala eskuzabala eta barkabera izan beharko nukeela kasu horietako askotan. Nire buruari eskuzabala eta barkabera izateko agindu, eta giza harremanek mendekatia izateko betiko atakan jarri eta eskuzabalki edo barkaberaki erantzuten badut, orduan ere boteretsu sentitzen naiz.

Desberdina da besteen gaineko botereak dakarrena. Botere politikoaren bila dabilen jendeak, edo besteak zerbait egitera behartzeko giltza ematen duen edozein botereren bila, sarritan ezin izaten du bere ahala gauzatu. Ahituriko ahala edo barruko ezina konpentsatzeko bilatzen du besteen gaineko botere mota hori. Horregatik izaten da hain ohikoa agintari psikopata. Eta horregatik da filosofia politikoaren helburu nagusietakoa boteretsuak kontrolatzeko mekanismoak asmatu eta bermatzea.

Botere politikoak sarritan oposizioa sortzen du, antiboterea, eta bitxia da nola botere ofizialen aurka ikaragarri sutsua den zenbait jende zeharo otzana eta sumisoa den bikotekidearen jarrera eta agindu apetatsu eta zentzubakoen aurrean, eta alderantziz.

Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Eliza-koek sekulako eraikina altxatu dute Deustun. Emakumea zelan erabiltzen duten, islamdarren aurkako kexua da gurean eta mendebaldean nagusi, baina ez ote dira okerragoak Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizakoak? Jaurlaritzak Udalei agindu die kultu erlijiosorako lurzorua gordetzeko. Estatutuetan zein praktiketan legearen kontra doazen arauak dituzten erlijioei ere eskaini behar zaie eusko lurra? Kristau izanez gero, orduan dena libre?

Netflixek eskaintzen duen “Keep Sweet: Pray and Obey” Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizari buruzko datu objektiboz eta lehen eskuko lekukotasunez beteta dago. Merezi du.

Bestalde, 1988an Kissinger-en National Endowment for Democracy delakoak 131.690 dolar erabili zituen ELA sindikatuko buruei balio demokratikoak irakasteko. Aurreko bost urteetan, antzera. Publiko egin diren txostenetan dago. 1988 hartan, Espainian ez zion beste inori diruz lagundu. ELA artean ondo konpontzen zen PNVrekin.

Ordea, ELAren lankidetza etorri zen gero LABekin, Lizarra-Garazi horizontean, eta jeltzaleenak ez bezalako bideetatik jo du subiranotasunaren alde. Halatan, gero eta harreman txarragoa dauka ELAk jeltzaleekin, eta amerikanoen dirua eta laguntza jasotzeari utzi zion. 1988koa da azkeneko dokumentua.

Ematen du ELAk benetan hautsi zuela Kissingerren lagunekin; EAJk ez. Bestela, ezin dira hainbat gertakari ulertu, hala nola doi-doi Trumpen ostean eta Europan beste inork baino lehenago aitortu izana presidente izaera Juan Guaidori. Eta, kanpotik begiratuta behintzat, ez dirudi lotura hori gaizki etorriko zitzaionik gaizkile kristau horien Bilboko lur hartzeari.

Tamalez, hezkuntzatik laikotasuna uxatzeko politiketan bai, bat datoz oraindik ELA, jeltzaleak eta Kissinger.

Dena den, inoiz ez da berandu pribilegio erlijiosoen aurkako eta berdintasunaren aldeko jarrera sustatzen hasteko. Animo ELA!

Si bien en el debate constituyente de 1978, como contaba ayer este periódico, el tema no planteó discusión alguna y se asumió la configuración histórica y tradicional de la inviolabilidad, esa prerrogativa resulta irreconciliable con un Estado democrático de derecho basado en el principio de igualdad de todos los ciudadanos ante la ley.

Wikipedian

Agora Filosofia Elkartearen lan eskerga bezain txukunari esker, Batxilergoko bigarren mailako Filosofiaren Historiako bi autore berriei buruzko bideo pedagogiko bana dauzkagu, Arendt eta Beauvoir ulertzeko gakoak. Gainera, antzeko youtube gehiago etorriko dira, beste pentsalari batzuen gainekoak. Berri ezin pozgarriagoa gero!

Arendt eta Beauvoirrek, garaikideak izan arren (1906 eta 1908an jaioak, hurrenez hurren), ez zuten harreman pertsonalik izan, elkarren berri bazuten ere. (Ez da ezinezkoa gela berean egon izana, Parisen, 30eko hamarraldian, Kojèveren seminarioan, baina ezin izan dut egiaztatu.)

Erreferentzia mamitsu hau aurkitu dut "Entre amigas" liburuan (Lumen, 2006), Mary McCarthyren eta Arendten arteko korrespondentzia biltzen duena. Gaztelaniaz audiobook gisa ere badago, ingelesez ez.

"...la anécdota [la] relata William Phillips, director de Partisan Review. Después de un encuentro con Simone de Beauvoir, en 1947, Phillips comentó a Arendt lo sorprendido que estaba de la «infinidad de tonterías» que Beauvoir podía decir sobre Norteamérica. «El problema, William, es que usted no se da cuenta de que ella no es muy inteligente. En vez de discutir con ella, mejor sería que la cortejara», le respondió Arendt."

Arendten purrustada maliziatsua gorabehera, zaila da inteligentzia neurtzea. Deleuzek zioen nobela onak idazteko ez zarela bereziki inteligentea izan behar. Menturaz, filosofiako liburu apartak idazteko ere ez, Bigarren sexua baita XX. mendeko libururik garrantzitsuenetakoa, eta, Irene Arraratsen itzulpenari esker, gure liburudendetan aurki dezakegun euskarazko libururik indartsuenetakoa. 

Zergatik esaten da argazki batzuk literarioak direla eta beste batzuk ez? Badago bereizketa hori ezartzeko irizpide objektiborik? Bidea lainopean, bikotekideak petrilean eserita eskutik hartuta sartzen ari den eguzkiari so, ilunabarra Errezilen, berez dira poetikoak? Eta, aldiz, semaforoa edo garbigailua ez? Argazkiaren protagonistak erabakitzen du hortaz argazkiaren poetikotasuna? Argazkiaren edukiak? Semaforoa, ilunabarrean eta lainopean erakutsiz gero, poetiko bilakatzen ote da?

San Martinen grabatuei buruz esan izan da poetikoak direla. Zergatik konkretuki? Zaila da argazki bakoitzaren poetikotasuna zertan den hitz ulergarrien bidez zehaztea; zaila, oro har, literaturaren eta figurazioaren arteko harremanaz jardutea. Artistaren irakurketak kontuan hartzeak lagun lezake, apika.

Unai San Martinek bele franko erretratatu izan du, eta aurretik irakurriak zeuzkan Asklepioren mitoa, beleen inguruko Shakespeare, Edgar Allan Poe eta Atxagaren testuak, ikusia Hitchcocken “Txoriak”, bazuen augurio txarra dakarren belearen berri. Irakurriak ditu halaber beleak inspiraturiko Thoreau eta Castanedaren idazkiak, augurio txar, zori txar edo txori txar izaeraz bestelako jokabide, ezaugarri eta ñabardurez hornitzen dituztenak.

Zertan nabaritzen dira irakurketa horiek argazkietan, nabaritzen baldin badira?

Deusetan ez, beharbada. Ziurrenik, San Martinek, beleei buruzko ezer irakurri ez balu ere, heliograbatu horiek berak egin zitzakeen; baita talentu plastiko aski lukeen edozein analfabetok ere.

Ordea, San Martinen zenbait heliograbatuk bele zuriak erakusten dituzte. Photoshop baino lehen ere baziren argazkiak ukitzeko teknikak.

San Martini bele zuriak erakustea bururatuko zitzaion, baldin eta aldez aurretik Asklepioren mitoan irakurri izan ez balu belea jatorriz zuria eta kantu alaikoa zela, eta Apolok belztasunez eta kantu karrankariz zigortu zuela?

Edo irakurri ez balu, Atxagaren “Andoniren heriotza LSDaren argitan” ipuinean, belearen izpirituak gobernatua, Redinen furgonetak urrutitik zuri dirudiela, baina hurbildu eta benetan beltz ageri dela?

Zer esan nahi du beleari jatorria kontrakoan jartzeko tema horrek, bilakaerak beltzera eramate horrek, mutur batetik bestera?

(Lévi-Straussek dioenez, mitoek heriotzarekin eta arima galduekin lotu dituzte beleak, hegazti sarraskijaleak bezala. Beleak bizitzaren eta heriotzaren arteko bitartekariak lirateke.)

Belea zuri erakusteko beste bultzada literario bat: Castanedaren Don Juanek kontatzen du beleari, beste bele batzuk ikusten dituenean, zilarreztatuak edo zuriak ageri zaizkiola, eta Don Juanek berak ere, bele bihurtzen denean, gainerako beleak zilar koloreko ikusten dituela.

(Bide batez esanda, Thoreau eta Castaneda dira modu argienean uko egiten diotenak belea presagio makurren ekarle gisa pintatzeari. Eta Atxaga eta Castaneda, berriz, Asklepioren mitoa aitzindari, nabarmenki lotzen dituztenak belea, psikotropikoak eta zuritik beltzera eta beltzetik zurira aldatze hori.)

San Martinen bele beltzetan, horrenbestez, irakurketa literarioen eragina egon liteke, baina ezin da ziurtatu: ez da ezinezkoa irakurketa horiek gabe ere antzeko beleak erakustea heliograbatuetan.

Aitzitik, bele zurien kasuan, Asklepioren, Castanedaren eta Atxagaren eraginak ezinbestekoa ematen du.

Ez dago hain argi, hala ere.

Zeren eta naturak, San Martin ibiltzen den mendietan, bele albinoak ere ematen baititu.

Don Juanek lagunduta, Carlitos bele ari da bilakatzen. Sentitzen du kokotsean hegazti-hankak hazten zaizkiola, garondotik isatsa ateratzen zaio, masailalboetatik hegoak. Gero, begiak kliskatu ahala, eta kliskei esker, bere burua belearen tamainara txikitzen doa. «Baina efekturik harrigarriena nire begiekin gertatu zen. Ene txori-ikusmena!»

Bele gisa hegan egin eta pertzibitu ostean, Carlos saiatuko da ikusi duena analogien bitartez ulertzen, arrazoiarekin, baina ez da konforme gelditu. Ikuskera ez da ohikoa izan, baina ezinezkoa zaio zehaztea zertan izan den diferentea. Gogoratzen du bele gisa desberdin hauteman duela argiaren mugimendua. Laguntza eskatzen dio Don Juani:

«–Bizirik dauden gauzak —esan zuen Don Juanek— barrutik mugitzen dira, eta bele batek aise ikus dezake noiz dagoen zerbait hilik, edo hiltzeko zorian, zeren mugimendua gelditu baita, edo gelditzen ari da. Beleak badaki, halaber, noiz mugitzen den zerbait lasterregi, eta beraz badaki noiz mugitzen den zerbait ibilera egokiz.

–Zer adierazten du zerbait lasterregi mugitzeak, edota ibilera egokiz?

–Adierazten du beleak badakiela zer saihestu eta zer bilatu. Zerbait barruan lasterregi mugitzen denean, esan nahi du biolentziaz eztanda egiteko zorian dagoela, edo salto egiteko zorian, eta beleak iskin egiten dio. Barruan ibilera egokiz mugitzen denean, ikuspen atsegina da, eta beleak bilatu egiten du.

–Arrokak barruan mugitzen dira?

–Ez, ez arrokak, ezta hildako animaliak ere, edo zuhaitz hilak. Baina ederra da haiei begiratzea. Horregatik dabil belea hilotzak dauden lekuetan. Gustuko du begiratzea. Haien barruan ez da inongo argirik mugitzen.

–Baina haragia usteltzen denean, ez da aldatzen, ez da mugitzen?

–Bai, baina mugimendu hori desberdina da. Beleak halakoetan milioika gauza ikusten ditu haragiaren barruan argi propioz mugitzen, eta horixe da ikustea gustuko duena. Ikuskizun gogoangarria da benetan.

–Zuk ikusi al duzu, Don Juan?

–Bele bilakatzen ikasten duen edonork ikus dezake. Zuk zeuk ere ikusiko duzu.»

Eta orain, irakurle, heldu da zure txanda, espero dut honezkero sentituko zenuela bele bilakatzeko betebehar morala.