Markos Zapiain

Hannah Arendt izan da kontsumo gizartearen kritika hitzez hitzezkoa egin duen lehenbizikoa. Ez du, ohi bezala, behar aizunak eta faltsuak artifizialki sortzen dituen heinean kritikatu, baizik “kontsumo” gizarte den heinean.

Arendtek lana, fabrikazioa eta ekintza bereizten ditu.

“Lanak” bizitzako prozesuak barnebiltzen ditu. Lanak ez du hasierarik ez amaierarik, kontsumo-gaiak ekoizten baititu, eta kontsumo-gaiak hain zuzen kontsumituak izatera daude destinatuak, alegia suntsituak, eta kontsumituak ez badira denborak akabatzen ditu. Halatan, lanean amaierarik ez ezik helbururik ere ez dago, bizitzaren helburu bakarra kontsumoa baita. Bizitzarenak errepikatzen diren prozesuak dira, eta ziklikoak: etengabe ekoitzi behar dira behin eta berriro kontsumo-gaiak. Bizitzeko kontsumitzen dugu baina hein handi batean baita kontsumitzeko bizi ere. Zentzu honetan betiereko itzulera dugu, ekoitzi eta kontsumitu, prozesu aseezin bat, gizakia errepikatze azkengabe horretan irenstearekin mehatxatzen duena.

Kontsumo-gaia, bestalde, ez zaigu bere horretan ageri, ezin dugu benetan ikusi, ez baitzaigu bulka baten korrelatu baino, berehala geureganatu beharrekoa.

Oso bestelakoa da “fabrikazioa”: batetik, badu hasiera, baita helbururen bat ere. Fabrikazioak eredu bat aurreikusten du, proiektatzen du, eta behin obra eginikoan bukatu egiten da. Horrela, lanean ez bezala giza denbora sortuko da fabrikazioan, etorkizuneko proiektuari lotua.

Bestetik, bizitzako prozesuetatik bereizte bat ere badago, askatze bat, fabrikazioak obra bera ikustea ahalbidetzen baitigu: izan ere, kontsumo-gaia ez bezala, fabrikaturiko obra ez da pultsio eta behar baten korrelatu huts; aitzitik, jarrera naturala kako artean zintzilik gelditu eta zabaltze bat gertatzen zaigu obraren aurrean, irekitze bat. Bertan obra bera ageri zaigu. Heideggerren berbetan, erleak ez du lorea lore den heinean ikusten; kitzikapen bati, kolore bati erantzuten dio. Gizakiak aitzitik zenbaitetan bai. Eta obrari bere horretan begiratu ahal izateak zure burua beharraren prozesu naturaletik askatu duzula adierazten du, obraren aurrean pentsatu egin bailiteke, ez soilik erreakzionatu.

Arendtentzat hori mirari antzeko bat da. Konrad Lorenz bizitzaren mirariaz mintzo zen: adaptazioa zen Lorenzentzat miraria. Arendten miraria berriz prozesu naturalaren etetea da, edo bestela esanda giza ekimena, hasiera. Hasiera horrek zabaltzen digu aurrean duguna.

Hala ere, fabrikazioa itzul daiteke erabiltze hutserako gauzen ekoizpen izatera; horrela, fabrikazioaren esparruan berriro ager liteke gizakiek erantzun eta erreakzionatu baino egin ez dezaketen kontsumo-gai bilakaturiko gauza mordoa. Kasuotan gauzak berriro opaku bilakatzen dira, ez zaizkigu beren horretan ageri, baizik bitartekoen eta helburuen kateamendu naturalean harrapatuak.

Azkenik, “ekintzak” pluraltasuna babesten du. Ekintzak ahalbidetuko liguke jasorikotik eta ekonomiatik bereiztea eta askatzea. Baina gure garaiak aukera hori gero eta nabarmenago ukatzen digu. Balirudike ekintza desagertu dela, lanaren eta kontsumoaren txandakatze monotonoaren mesedetan. Egia da aukerak sortu ditugula lan gutxiago eginez gehiago kontsumitu ahal izateko, baina bizitzaren zikloan harrapatuak jarraitzen dugu haatik. Zentzu horretan deritzo Arendtek gureari “kontsumo gizarte”. Arendtek kontsumoan naturaren mendekua ikusten du, kontsumo gizartean bizitza, biologia, gainerako giza esparruez nagusitu bailitzan.

Totalitarismoaren ezaugarri baldin bada politika eza, edo ororen politizazioa, Arendtentzat gure gizarteetan kontsumoa bizitza aktiboaz jabetu da. Gizakien arteko harreman politikoa beharrean agertoki publiko batean, kontsumoa kitzikatzeko publizitatea dugu, eta politika bera publizitatearen menpe.

Paradoxaz, zenbat eta teknikak bereganatuagoa gizartea, hainbat eta nabarmenago itzultzen da gizakia “animal laborans” huts izatera, dinamismo bizi eta bortitz batera, bizi prozesuaren etengabeko zikloan preso, beti lanaren eta kontsumoaren beharraren menpe. Halatan, gaur egun ekintza guztiak kontsumoaren arabera mamitzeko joera genuke, “kontsumo” hitzaren zentzu biologikoan.

Kale zurruta, Asier Agirre ederki inspiratuak “botila festa” bataiatu duena (Bermeon "litruek" da, "litruek egin"), gure gazteek sozializatzeko erabiltzen duten bide nagusia da, politika erakundeekin eta kirolarekin batera. Guztia esatearren, oraindik badira gurean talde erlijiosoak eta boy scoutak igandeetan mendian gitarra lagun “Dominique-nique-nique” abesten dutenak. Helburua, beti ere, flipatzea da, kalimotxoaren bidez, gorputzaren ahalmena muturrera eramanez edota forma sakratua irentsiz. Artaldeak babesturik burua galtzea.

Ez dirudi hala ere artaldeak zeharo nagusitu direnik, utikan etsipen ezkor hori. Gazteen artean izango dira oraingoz ezkutatzea eta bakardadea nahiago dutenak, noizbait arranoaren edertasun arraroarekin hegaldatuko direnak. Horiek ongi dakite edateak edo ez edateak ez duela batere axola. Axola duena dena den adierazezina da, sekretua. Aska dezadan hortaz bolaluma.

BURUZAGIEK MATXINADA SUSTATU!?

Kale zurruta ez da helduen aurkako errebeldia adierazpen bat. Aitzitik, alde batetik helduen ohitura baten imitazio libre antzeko bat da: kuadrillan mozkortzea. Bestetik gazteak ez dira oso matxinoak gaur egun. Berez errebeldeak izan zitezkeenak noraezean dabiltza, desmobilizaturik. Ez baita harritzekoa: orain dela zenbait urte “Le Monde” egunkariak, normaltasunari arras uztartua, idazlan bat proposatu zien gazteei. Gaia, honelako zerbait: “Matxina zaitez. Gauzak ez dabiltza ondo. Erakutsi zure haserrea eta errebeldia.” Goitik agintzen badizute matxinatzeko, kolapsatu egiten zara. Buruzagiek matxinadak asmarazten dizkietelarik, gazte askok baezpada ere eta zalantzaren balantzaren zorabioak jota nahiago izan dute zaharrak imitatu eta botila festari ekin. Arrakastatsu gertatu da gazteak desaktibatzeko establishment-aren taktika hori.

KALE ZURRUTEROEN FILMA: EROA ETA ASTOA

Kale zurruta ez da beti berdin garatzen. Bizitzan bezala, ezustekoak erabakigarri gerta daitezke. Orain dela urte batzuk Bermeoko lagun talde batek industrialde batean egiten zituen botila festak. Beherago bada erreka bat, eta bertan asto bat egoten zen loturik. Astoaren arrantzek lasaitu eta humanizatu egiten zituzten gazteen moxkorraldiak.

Behin batean, ilbetea zen, gauez, zazpi gizaseme garbituak zituen gizon batek eroetxeko horma auskalo nola eskalatu eta ihes egin zuen. Aurrera jo eta aurkitu zuen lehenbiziko biziduna gure astoa izan zen. Makila hartu, egundoko amorruz jipoi itzela eman eta bertan hilik utzi zuen asto koitadua. Kale edo industrialde zurruteroek txunditurik ikusi zuten hilketa eta erabat moztu zitzaien jaia. Mugikorraz ertzainei deitu eta eroa atxilotu zuten.

“Deslokalizazio” hitza susmagarria da, hain baita itsusia. Jardun mingarri bati hots zientifiko potolo bat eman nahi dio, “grabitazioa” bezain ezinbestekoa dela iradoki. Zortzi silaba luze, eta ez du esan nahi lekuz aldatzea baino, alde egitea. Ez du barnebiltzen esaterako hain funtsezkoa den “etekinen emendatze” zentzua. Praktikoagoa litzateke “ospa” edo “hanka”: soilik silaba bi, eta esanahi berdintsua.

Edozein gisaz, deslokalizazioak ekarri zizkigun guri ere multinazional horiek guztiak, sorterria abandonaturik, eta ez Euskal Herriaren nortasuna eta bertako sukaldaritza maite zutelako, merkeak ginelako baizik. Dagoeneko ez gara ordea. Eta doazen herrietan, ia beti gu baino txiroagoak, guk bezain ongi hartuko dituzte. Hona batezbesteko zenbait soldata industrian, eurotan eta urteko, Eurostatek jakinaraziak: Espainia, 13.009; Txekia, 5.016; Hungaria, 3.082; Lituania, 2299; Letonia, 2.069; Bulgaria, 1.176.

Txit urruti hartzen dira gure eguneroko bizimoduan eragin zuzena duten erabakiak, eta guk aukeratu ez ditugun buruzagiek hartzen dituzte. Eta saldu nahi digute demokratikoki aukeraturiko Jaurlaritzek eta Gobernuek ezer gutxi egin dezaketela inork aukeratu ez dituen enpresaburuen ekimenen aurrean. Uhin apartsuaren indarra nolabait profitatu nahi luketen surflari zalantzatiak lirateke, ia beti kilin-kolan. Eta egia da Gobernuen jarrera, eta herriarena, pasibo-agresiboa izaten dela, Mia Farrow-ena bezala Woody Allen-en “Senarrak eta emazteak” filman: multinazionalak datozenean ongi etorri irribarrez, ateak zabaldu, tapiz gorria, eta badoazenean malko eta deitore. Umeak ere txiki-txikitan uste izaten du badela batetik titi ona, elikatzera eta goxatzera datorkiona, eta bestetik titi gaiztoa, badoana, itzelezko hoztasunes abandonatu duena. Erabakigarria omen da heldutasunera bidean titi ona eta gaiztoa bat eta bera direla egiaztatzea, tentuz ibili behar dela titiekin, titiak ez duela bihotzik. Errapez bete zaigu mundua, eta mundua alde batetik bestera ziztu bizian zeharkatzen dute, langileari bertan goxo egitea eragotziz.

Guztiarekin ere, Gobernuek badute zeregina, nahiz Eusko Jaurlaritzaren eta Nafarroako Gobernuaren eskumenak lan arloan hutsaren hurrenak izan. Batetik, lantokien ixtea aurreikusi eta langabetuak birkokatu edo bederen langabezi sari eta pentsio duinen bidez babestuko dituen politika ekonomikoa mamitu beharko lukete, titi barik karrika gorrian geldituriko langileari biberoia eman.

Bestetik, multinazionalen interesen aurrean otzan eta esaneko agertu beharrean atzerriko inbertsioen morrontzatik askatzen ahalegindu beharko lukete. Administrazioak diruz laguntzen dituen enpresak kontrolatu beharko lituzke, eta lan egoki eta iraunkorrak eskainiko dituztela ziurtarazi. Ikerketarako inbertsioak handitzea ere ona ei da.

Orobat bertako enpresa bultzatzea. Sindikatuak sektore publikoaren enpresen garrantzia indartzearen alde mintzo dira.

Aldiz, Mari Karmen Gallastegik dioelarik deslokalizazioari benetan aurre egiteko konpentsazioekin eta kontrolekin batera ekonomia alai eta erasokorragoa saiatu beharko genukeela, ez soilik zauriak sendatzen ahalegindu, sektore pribatua du gogoan. Bergararraren ustez ez dago arriskatu beste erremediorik, enpresagintza ausart bati ekin porrotari beldurrik izan gabe. AEBetan 100 enpresetatik bi baino ez omen dira aurrera ateratzen.

Deslokalizatu, ohitura asko deslokalizatzen dira munduan. Bushek eta, tortura deslokalizatu dute. Baina hemen lantokiez aritu behar dugu. Multinazionalek lantokiak lekuz aldatzen dituzte, langileen soldatak apaldu, ingurumenari kalterik ez egiteko arauak saihestu, hartara gogorrago lehiatu eta ondorioz gehiago irabazteko. Ez bakarrik ez galtzeko, baizik, izugarri irabazita ere, oraindik gehiago irabazteko. “Argia” astekariak zekarrenez, Volkswagenek “2.006ko lehen hiruhilabetekoan 327 milioi euro irabazi ditu eta horrek esan nahi du iazko irabaziak laukoiztu egin dituela... baina multinazionalak kostuak txikitzeko planarekin jarraitzen du eta Landabeneko instalazioen kasuan, dagoeneko iragarri du Nafarroan egiten den Polo produkzioaren herena Eslovakiara eramateko asmoa duela.” Multinazional franko doaz gaur egun Europako Ekialdera; baita Asiara eta Hegoamerikara ere. Mozkinaren logikaren arabera ulergarria da oso.

Enpresak, bankuak bezala, diru bila baitabiltza, ez dute langileen edo bezeroen ongizatea helburu, eta koadroren bat sentimenduak joko balu laster hoztuko luke buruzagitzak, ia beti Euskal Herritik urruti kokatua: Reckitt, Ericsson, Volkswagen, Chupa Chups, Moulinex, Mercedes Benz, Caballito, Acenor, Newell, Expal…

Bestalde, multinazionalak gero eta maizago erabiltzen ari dira hanka egiteko mehatxua negoziazio kolektiboetan xantaia gisa, bai ordainsariak mehetzeko eta bai lan baldintzen hobetzea poxelatzeko. Azkena, Mercedes Benz.

Bistan da gero eta multinazional gehiagok hanka egingo digula. Eta, “Gara”k dioenez, Euskal Herrian 32.000 langile daude zuzenean urrutian harturiko erabaki hotzen menpe, eta zeharka 130.000 langiletik gora.

Azkenik, globalizazioaren atal den deslokalizazioa munduaz jabetu den egitura politiko ekonomiko mugikor bati loturik dago, milaka eta milaka ume gosez hiltzen dituena eta aldagarria dena, hein batean gizakion esku baitago. Halatan, hondamendi hori konpontzekotan, deslokalizazioa barnebiltzen duen egitura irauli beharra legoke. Esateko erraza.

Ez Izateak, baizik aniztasunak harritu du Arendt. Bere gogoetagai guztietan pluraltasuna sustatu du. Oinarriak eta jatorriak berak ere askotarikotzat ditu. Orobat, Arendtek, filosofoen panteoian zalantzarik gabe kokatua izan den emakume bakarrak, ez du bere burua filosofotzat, filosofiak “Gizakiaz” diharduelako, baina ez da Gizakia munduan bizi dena, gizakiak baino, beren aniztasun infinituan, lagun eta herri desberdin ugari. Aholku bat eman die herri txikiei: eustea kosta ahala kosta, diferentzia zaintzen tematzea, “inperio unibertsal bateko hiritarra, super esperanto batean pentsatu eta mintzatuko litzatekeena, munstro bat bailitzateke.”

Breziki XX. mendea pluraltasuna bitasunera mugatzeko amorruak ilundu eta erorarazi du: gu eta besteak, onak gaiztoen aurka. Azkenik gudua, eta bakarra geratu. Pluraltasunari ihes egiteko beste bide bat fusionaturiko taldean, denok anai-arreba, aurkitu uste izan dute Sartrek eta. Arendten ustez ordea bat eginiko taldeak isolamendura darama. Aho batezko komunitatearekin bat letorkeen gizabanakoa bakarrik legoke, ez bailuke ikuspuntu desberdinen esperientziarik.

Baina indibidualismoak bere aldetik uniformizaziora garamatza, gizonak bere bakardadean ez duelako deus abiarazteko gaitasunik. Bakarrik ezin nezake berririk ekarri. Berria sortzeko besteak behar ditut, auzo-ekintzan jardun. Ostera, elkarrengandik bereizi eta bakarturiko gizakiak denborak berdindu eta uniforme eta antzu bilakatzen ditu. Berria ekarri: Heidegger-entzat gizakia “hilkorra” bazen, Arendt-entzat berriz “jaioa” da, jaiotza bakoitzak erabateko berritasuna baitakar mundura, ezohiko pertsona bat, eta denok dugu zer esana.

Hannah Arendtek maiz sentitu zuen pentsatu ahal izateko bakartu beharraren eta pentsaturikoa adierazteko jendartera itzuli nahiaren arteko tentsioa. Tentsio horren argitara interpretatu zuen Platonen kontakizuna leizezuloko kateatuez eta filosofoaren igoeraz argirantz. Hala ere, gehiago dira eta sutsuagoak harreman publikora eta ekintza politikora animatzen duten Arendten idazkiak, jalgi hadi plazara diotenak. “Iraultzetako altxor galdu” zeritzona berpiztu nahi izan baitzuen, hots, zorion publikoa eta libertate publikoa. Nazien aurkako erresistentzian aritutakoek sentitu zorion eta askatasuna: hiritar aktiboen artean gauzaturiko ekimen politikoaren poza, ezarririkoa aldatu eta berria sortzeko elkarrekintzaren kemen alaia.

Politika botereari lotua dago. Baina boterea Arendtentzat ez da filosofia politikoaren ohiko boterea, gobernamendua, estatua eta abar. Boterea gizakien “artean” sortzen da elkartzen direnean, eta bereizten direnean desagertzen. Bestalde, botere hori, alegia, gizatasuna, prozesu automatikoren bat etendakoan ageri da, gertaeren segida berezkoren bat ebakitakoan. Ezinbestekoa zirudien bilakaera natural zein historikoa hautsi eta ezusteko berriaren ernetzeari “mirari” deituko dio Arendtek. Dena den, haustura hori ez du ez askatasun indibidual ez kolektibo gisa pentsatuko, baizik zenbait gizakiren arteko elkarrekintza gisa, pluraltasuna barnebiltzen duena: politika gisa.

Diharduten bitartean dira gizakiak libre, ez lehenago ez ondoren; libertatea, esan bezala, ekintza baita. Musikan ere birtuositatea instrumentua jotzeak berak mamitzen du, ez haratagoko helbururen batek. Grekoek politika gainerako jardueretatik bereiztearren musika jotzearekin alderatu zuten, halaber dantzarekin eta nabigatzearekin, hau da, funtsa ez xede bereziren batean baizik egitean bertan duten jarduerekin. Bestalde, dantzariak, aktoreak eta musikariak ikus-entzuleak behar dituzte, gune publiko antolatu bat, bere birtuositatea erakustekotan; ekintzaile politikoak berdin. Azkenik, bai birtuosoa eta bai politikaria kideen beharrean dira, beren joaldi propioa gauzatuko badute. Arendtek guretzat amestuko du grekoen polisak bere hiritarrei politika antzezteko eta askatasuna erakusteko bermatzen zien agertokiaren antzeko bat.

Hannah Arendtek harreman aktibo politiko libre horretaz gain normaltasunik arruntena bera ere behin eta berriz ikusi baitzuen bere bizialdian birrintzen eta beti mehatxupean, iraultzaile ez ezik kontserbatzaile ere bazen nolabait. “Eskuindar anarkista” ere deitu zioten. Egituraturiko talde bakar bat ere ezin izan zuen jasan behintzat, saiatu zen arren. Naziek judu zen heinean eraso ziotelarik judu gisa iharduki zuen, sionistei lagundu, harik eta atxilotu eta Gurs-era bota zuten arte. Baina gero, beren estatua eraikitzeko israeldarrek eginiko gehiegikeriak behar bezala salatu eta “Nazia ote zen Hannah Arendt?” izenburua lortu zuen frantziar aldizkari ezagun batean.

Bere bikotekideak pasio suharrez maite izan zituen, baina juduak ez. Ezta alemanak edo amerikarrak ere, edo gizarte klaseren bat. Arendtentzat maitasuna ez da kategoria politiko bat. Kontrakotzat dauzka maitasuna eta adiskidetasuna. Maitasunak, fusiozkoa baita, gizakien arteko tartea estutu egiten du eta azkenik suntsitu, ekintza eta politika desagerrarazi. Aldiz, adiskidetasuna bertute politikorik garrantzitsuena da, gizakien “artean” gertatzen baita, bitarte komunean, distantzia egokian.

Poesia biziki maite bazuen ere, Arendtek narratzailearen garrantzi politikoa azpimarratuko du. Bizitza ederra, osoa izango bada, kontatu beharra dago. Narrazioak osatuko du beraz politika. Horretarako ordea historialariak eta teorikoak ez dira egokiak, batetik gertaera xume baina esanguratsuak egitura handien pean estaltzeko joera dutelako, bestetik zurrunegiak direlako egiarekin harremanetan jartzeko orduan. “Zer gertatu zen zehazki?” galderarekin obsesionatzen dira. Narratzaileak zoliagoa ematen du giza kontuen berri. Zeregin politiko erabakigarri hori besteak beste Kafkak, Faulknerrek, eta Karen Blixenek gauzatu zuten ederki.

Elizak bekatu larri pilo bat egin du eta egiten jarraitzen du eta ondorioz husten ari da. Elizak gero eta ahalmen eskasagoa du informazioa manipulatzeko eta jendeak oro har ez du zerikusirik nahi halako erakunde ikaragarri batekin, zentzunari eta adimena erabiltzeari hastapenetik beretik uko egin ziona. Benediktoren adierazpenek harritu gaituzte, bistan baita kristauak krudelagoak eta gaiztoagoak izan direla islamdarrak baino. Asisko Frantzisko bezalako martzianoak salbu, kristautasun ofizialaren historia gorroto hiltzailearena izan da. Gisakoetan gertatzen denez, Espainia eredugarri. XVIIIko lehen erdian bezain berriki Errege Katolikoek fundaturiko eta beti monarkiaren menpe ibiliriko Espainiako Inkisizioak 111 lagun bizirik erre zituen, heliozentrismoa aldezteagatik edo judu kiratsa zerielakoan. Nazismoak baino askoz ere jende gehiago akabatu du Elizak. Bide batez, Pio XII.a Aita Saindua ezin hobeki konpondu zen naziekin. Elizak Voltaire, Unamuno edo Bergsonen liburuak debekatu zituen, baina ez Hitler-en “Mein Kampf.”

Elizak emakumea, homosexuala, judua eta mairua iraindu, baztertu eta garbitu egin ditu.

Bizitzaren funtsa, sexua, bekatu bihurtu eta aldi berean emakumea eta sexua berdindu ditu. Emakumea menpekotasunetik ateratzeko urrats bakoitzaren aurka egundokoak eta bi egin ditu Elizak. Jarrera horrek oinarri sendoa du Biblian, Jainkoak idatzia. "Lebitarrena" liburuan, 15, emakumeak hilekoa duenean ustela dela dio, ezin duela otoitz egin. Hilekoa duen emakume bat eseri den aulki batean eseriko bazina, zeu ere kutsatu eta ustel, zeuk ere ezin otoitz egin, hainbat bainu berezi beharko zenituzke purifikatzeko, berriro otoitz egin ahal izan aurretik.

San Pablorengandik aurrera Elizak inperio hiltzaile gehiegi bedeinkatu ditu: dotrinaren arabera, Jainkoak egin du agintaria agintari, eta men egin behar zaio, nahiz nabariki bidegabea izan. Hori Ebanjelioen idaztearekin batera hasi zen: erromatar boteretsuei koipea eman behar, Pablok sumatzen baitzuen kristautasuna indartsu eta garaile Inperio baten erlijio ofizial bilakatzeak egingo zuela, eta Jesusen heriotza juduei leporatu zieten, erromatarren erantzukizun larriagoa gezurren bidez ezkutatuz eta antisemitismo zitala abiaraziz, holokaustoak burutu eta gaur egun palestinarrek errebotez pairatzen dutena. Afganistan eta Irak kristautasunaren izenean bonbardatu dituzte. Ebanjelisten kristautasunak bultzatzen du Bush. Eta Aita Saindua islamdarrak leziatzen...

Ulergarria, jendeak polikiroldegia nahiago izatea Eliza baino. Hor ez da gorputza gaitzesten, alaiagoa izaten da. Badira arriskuak, noski, txokolate tabletaren histeria eta abar, baina ez dira Elizak dakartzanak bezain gogorrak.

Historia azterturik, kontuan harturik Elizak zer egin duen, eta baten batek erantzungo balu gizakiak hala ere beti behar dituela ereduak eta idoloak eta bitartekariak sakratura igotzekotan, orduan Jesukristo baino egokiagoa dirudi Fernando Amezketarrak, giputxa izan arren: bertsolari hobea zen, barre egiten zuen noizbehinka -Jesusek ez bezala-, inork ez du haren izenean hil, ezta gurutzea bezalako tortura-tresna bat ikur sakratu gisa distirarazi eta ezarri ere.

Goi mailako kiroletan guztiek irabazi nahi dutenez, eta irabazteko osasuna neurri batean sakrifikatzeko gertu daudenez, berez doa “debekaturiko sustantzien zerrendan” ageri ez den sustantzia indartzaile berria asmatzeko trebetasuna lukeen medikuaren ekipoak izango duela irabazteko aukera gehien, Perico Delgadok bezala 88ko Tourrean: atzeman zioten sustantzia indartzailea, betiko dopina, ez zen zerrendan ageri, eta beraz ezin izan zuten zigortu. Hurrengo urtean zerrendan sartu zuten eta medikuek berehala ekin zioten antzeko efektuak eduki bai baina zerrendan aipatuak ez ziren konbinazio berriak bilatzeari. Batzuetan ondo ateratzen da dopinarena: Delgadok Tour hari esker ateratzen du orain bizimodua, kazetari dabil.

Kirol lehian medikuak dira aspaldi handian benetako heroiak eta antiheroiak: ikerlari jakintsuak, bere taldeak irabazten badu; edo ganorabako ergelak, kontroletan dopina atzemanez gero.

Kirolari ez garenok ere beti nahi izaten dugu hobeto bizi, indartu, ondo lo egin. Xaguekin eta animaliekin egiten diren esperimentuak ez dira aski doiak. Tuberkulosiarekin, hiesarekin eta abar, Afrika beltzean egiten ditu esperimentuak botiken industriak, “The constant gardener”en ikusi genuen.

Baina dopina probatzeko gure gorputzen antzekoak behar dira. Ondo entrenatuak hala ere, indartsuak. Gurean, kirolarien gorputzak bihurtu dira gero arruntok erabiliko dugunaren edo ez dugunaren esperimentu gune. Jimenez eta Pantani suizidiora bultzatu zituzten sustantziak ez ditugu hartuko. Aitzitik, ongi etorri Delgado Tourrean garaile egin zuen dopina, kontroletan detektatua baina oraindik debekaturikoen zerrendetan ez zegoenez onartu egin ziotena. Kirolariek arrakastaz erabili dituzten kreatina, karnitina eta abar profanooi errezetarik gabe saltzen zaizkigu orain botiketan, nahiz gogorrak diren benetan.

Horrenbestez, guk oparitzen diegun ospearen ordainez, kirolariek probaleku bihurtzen dizkigute beren gorputzak. Batzuk zerraldo jausten dira bidean, baina ez digu axola, bikainak baitira epe luzera guztiok gozatu ahalko ditugun onurak: osasuna, kemena, viagra, poza, zerua lurrean.

Kirol taldeek, irabazitakoan, zaleak eta ikusleak agurtzeko orduan, orkestren eredua bereganatu beharko lukete: guztien aurretik medikua, aztia, intxixua, kontrolari iskin eginez kirolaria bizkortzen iaioena; eta ondoren bere neska-mutilak, giza laborategiak, ahalmenak muturrera eramanez ikuskizuna emozioz bete eta oinezkooi egundoko mesedea egiten digutena, garaipenera igo dituzten pilulak gerora geuk erabililko baititugu, arrisku zehatzen jakitun.

Dopatzeko hartzen diren sustantziak ez dira naturalak izango, baina indartzeko eta gailentzeko edozer hartzeko joera, are jakinik ondorio kaltegarriak ekarriko dituela, naturaltzat jo genezake. Giza grina betidanikoa dirudi gero eta indartsuago izan nahiak, beti irabazi nahiak, ospe nahiak, eta ospea lortzekotan osasun naturala nolabait sakrifikatzeko prest egoteak. Idi probatan ere antidopin kontrola jarri behar izan zuten orain dela hamar bat urte, han ibiltzen zitzaizkizun-eta idi koitaduak adurra zeriela eta begiak ziztuan biraka anfetaminazko egundoko txuteak hartuta.

Bestalde, naturala ez da berez on, ezta artifizioa txar ere berez. Dopina zer ote den eta zer ez, muga arbitrarioa da. Koka hostoa, peiotea eta mongia naturala da eta muztioa berriz artifiziala.

Zazpika batean ahalegindu ziren: "Substantzia edo metodo bat dopintzat hartzen da baldin eta: gizakiarentzat substantzia arrotza edo ezohikoa bada edo dosian hartu bada, errendimenduan behin-behineko hobekuntza eragiten badu eta osasunerako kaltegarria bada."

Baina oiloak arrautza ez du gizakiontzat jartzen, ezta behiak esnea ere. Arrautzari eta esneari denborak eta ohiturak kendu die arroztasuna, baina berez ez daude guretzat eginak, galdetu bestela oiloei. Artifizio hutsa da halakoak jateko ohitura, eta gaur egun bestalde bai oiloak eta bai behiak jaiotzatik heriotzaraino dopatzen ditugu.

Eta gainera, "Zazpika"n onartzen zutenez, "benetan zaila da kaltegarria zer den zehaztea, epe luzera begiratu nahi bada batez ere. Substantzia askoren ondorioak ezezagunak zaizkigu, ez delako horiei buruzko azterketa sakonik egin eta, gainera, egin diren ikerketa askok datu kontrajarriak eman dituztelako."

Azkenik, dopatzearen kontrako beste araudi batek hobeto definitzen du dopina, ez baitu definitzen: “debekaturiko sustantziarik ezin da hartu”; ez duenez zehazten zer debekatu behar den, goitik behera asmatzen du, batere busti gabe.

Aurten hirurogei urte Montserrat Roig jaio zela. Orain dela hamabost hil zen, azaroan. "Els catalans als camps nazis" liburuan Neus Gener-en oroitzapen bat dakar. Neus Gener Ravensbrück-eko kontzentrazio esparrura bota zutenean bertan Gebhardt doktorea zebilen, Berlingo Unibertsitatekoa. Doktoreak emakume frantziar bati txinpantze-hazia intseminatu zion eta emakumeak bere buruaz beste egin zuen.

Roig-ek Erich Mühsam poeta anarkista judu berlindarra ere aipatzen du, naziek Berlinen 1933an Reichstag-a erre zuten gauean atxilotu eta 1934an Oranienburg-eko kontzentrazio esparruan bavariar SS komando batek akabatua.

Zorroagan Juan Aranzadik kontatzen zigun Erich Mühsam hori naziek harrapatu eta hamalau hilabetez torturatu ostean ia itsu zegoelarik, zornea eta odola zeriola belarri batetik, hainbeste hatz hautsita, egun batean kartzelero naziei bururatu zitzaiela, barre apur bat egitearren, Mühsam-en ziegan txinpantze bat sartzea, beste atxilotu baten etxean atzeman berria. Uste baitzuten ziminoak poetari erasoko ziola.

Baina alderantziz gertatu: txinpantzea Mühsamen lepotik eskegi eta errukizko imintzio eta hots hunkigarrien artean zauriak miazkatu zizkion.

Elsaren eta Luc-en ezkon bizitzan, bikote gehienetan legez, jukutria eta iruzurra gailen: ez dugu bakarrik Luc-en infideltasuna (Annie, Marthe, Micheline, Olga, Suzanne...), eta Elsari benetakoa gordetzea edo benetakoa gehiegikeriaz hanpatzea, emaztea mintzearren; Elsa-k ere, aldarrikatu arren “egia jakitea hobe da beti, nahiz askotan egia garratza izan” (46), sentimendu garrantzitsuak ezkutatuko dizkio Luc-i, baita gerora ere Jean Vanden Broeck-i, gezurra esango die Antoine Vanhamme-ri eta Pierre Meunier apaizari, ipuinak asmatuko gurasoak engainatzeko... Elsak bere edertasuna bera ere gezurtitzat joko du, antzua baita.

“Ezin zezakeen egia esan”, dio narratzaileak (40). Luc-i buruz ari da, baina Elsa-z ere ari zitekeen. Luc-en iritzia: “emakumeak beti egia izkutatzen...” (73) Eta Luc-ek Elsari diotsolarik “horren guztiaren berri zuri ematea erabakirik neukan... Baina zuk ezer ez jakitea hobe ote zen ez nekien”, narratzaileak ziplo: “Gezur hutsa zen hau.” (47) Elsak egia hau bederen garrasika aurpegiratuko dio Luc-i: “Gezurra! Gezurra zuk diostazun guztia!” (48)

Altxor zoragarria dateke Luc feministendako. Bereiztera doazenean, Elsari esango dio: “Ni gertu nago, halere, itxuraz orain arte bezala jarraitzeko... Aditzen duzu... Zure gurasoek eta lagunek bestela problema handiak ekarriko dizkizute. Emakumeok, bestalde, usuago begiratzen diezue itxurari eta esamesei, egiari baino. Bertuterik gabeko entzute ona nahiago duzue, entzute onik gabeko bertute mardula baino...” (49)

Azkenik, Elsak idatziz onartuko du: “ohartu gabe, nik Luc tronpatu nahi nuela ikusi nuen; eta berak ni ere bai.” (127)

Hain zuzen, gezurra esateko ahalmena ere gizakia eta animalia bereizteko mugarritzat jo izan da. Animaliaren sen itsua egiatia litzateke erremediorik gabe; giza burmuin indartsuak, berriz, hitzezko gezurra ez ezik gurarien disimulua ere ahalbidetuko luke.

Trikimailua eta gezurra baizik ez dabilen mundu honetan, era berean, anitz etologori nabari zaio bere ikergai kuttunak zein interesgarri diren saltzeko grina, direnak puztuz eta ez direnak kontatuz. Horregatik, engainatzeko ziminoaren gaitasunen berri pasadizoen bitartez emateko orduan Volker Sommer lako ikerlari bereziki eszeptiko eta arduratsu batengana jotzea komeni da ("Elogio de la mentira", Galaxia Gutemberg).

1-“Paul” izeneko Hegoafrikako zimino ar gazte batek, papioia, eme heldu bat bulbo goxo batzuk lurretik ateratzen ikusi zuen. Paulek ingurura begiratu baina ez zuen beste papioirik ikusi, hurbil behar zuten arren. Orduan garrasika hasi zen gogor, papioiek mehatxaturik daudenean egiten duten bezala. Berehala agertu zen Paulen ama eta beste eme heldua ihes egitera behartu zuen, mehatxatzailea zela sinetsita. Horrek Pauli bulboa lasai jateko aukera eman zion. Primatologoek egiaztatu ahal izan zuten Paul tronpariak taktika hori lurretik atera ez zitzakeen jakiak lortzeko txitean-pitean erabiltzen zuela. Amari mehatxaturik zegoela sinetsarazten zion arren, benetan ez zuen batere beldurrik.

2-Txinpantzeek lantzean behin beren ibilaldiak eten egiten dituzte atseden hartzeko. Taldekideren bat aurrera jarraitzeko altxatzen bada, besteek segitu egiten diote, taldekide garrantzitsua ez izan arren, demagun gazte.

Bestalde, Jane Goodall ziminozale ospetsuak bananak oparitzen zizkien txinpantzeei, hauen konfidantza bereganatzearren. Baina txinpantze talderen bat Goodallen kanpamenduan sartu orduko ar handi eta indartsuenak janari guztiaz jabetzen ziren.

Egun batean txinpantze talde handi bat ibilaldia eten eta Goodall-en kanpamenduan sartu zen atseden hartzera eta banana bila. “Figan” gazteak, bederatzi urte, oso banana gutxi lortu zuen. Bat-batean altxatu eta joan egin zen. Besteek jarraitu zioten. Hamar minutu barru Figan kanpamenduan zen berriro, eta etologoek banana mordo eder bat eman zioten. Hasieran kasualitatetzat hartu zuten, baina Figanek trikimailua errepikatu zuen: Figanek taldekideak alde egitera bultzatzen zituen, minutu batzuen buruan bera bakarrik itzuli ahal izateko.

Lehenengo aldian, ordurako bakar-bakarrik, zurituriko banana bat eskuan prest zuela, jateko poza adierazten duen oihua egin zuen; taldekide batzuek entzun, kanpamendura itzuli eta bananak kendu zizkioten. Bada Figanek biharamunean pozari eutsi zion, zenbait intziri eskas gorabehera, eta hortaz berak bakarrik banana guztiak jan ahal izan zituen. Orduz geroztik Figanek ez du inoiz egin jateko pozaren oihua.

3-Gatozen orain arren eta emeen jelosia eta amarru komedietara, Elsaren eta Luc-en erresumara.

Etiopian, papioi sakratuek harenak osatzen dituzte. Nagusiak jeloskor zaintzen ditu emeak. Beste arrekiko edozein harreman eragozten ahalegintzen da. Lortzen ez duenean gogor zigortzen ditu. Behin batean buruzagi jeloskorra eme bat zaintzen ari zen. Arroka baten atzean zegoen emea, eta nagusiak burua eta bularra baino ez zizkion ikusten. Ezin ohartu beraz emea behean etzanda zeukan beste ar bati zorri kentzen ari zitzaiola: kontaktu estua, bekatu larria. Azpijokoa. Eme honek ondo kalkulatua zuen nagusi jeloskorrak bere zein atal ikus zezakeen eta zein ez. Engainua behar bezala gauzatzeko engainatuaren begietan jartzeko gaitasuna erakutsi zuen.

4-“Nikkie” txinpantze ar nagusiari ez zaio batere gustatu “Luit” gaztea eme batengana hurbiltzea. Nikkie-k harri bat hartu du mehatxuz. Luit-ek Nikkie hurbiltzen ari zaiela ikusi du, baina nagusiari bizkarra ematen jarraitzen du. Ez du nahi zakila tente duela ikustea, eta zakilaren arrosa biziki nabaritzen da ilaje ilunean. Luit-ek txandaka begiratzen die bere zakil zutari eta hurbiltzen ari zaion buruzagiari, eta soilik behin zakila lasaiturikoan abiatu da Nikkie-rengana, astiro, harria itxurazko harriduraz usaindu eta azkenik nagusia emearekin bakarrik uzteko.

5-Papioi emeek hanpadura deigarri bat erakusten dute aluan eta uzkian obulazio egunetan. Oro har, alu eta uzkiko hanpadura hori goren gradura heltzen denean, sasoirik ugalkorrenean, larrua jotzen dute. Estalketan emeek garrasi egiten dute. Ar helduak erne egoten dira garrasi horiek nondik etorriko, lehiakideen txortaldiak eragozteko. Garrasi gogor samar hori alu-uzkiko kilikadurak sortua da. Eme ugalkorrek kaka egitean ere garrasi bera egiten dute, estalketaren efektu kilikagarri berdina baitu kaka egiteak.

Hala ere, ar gazte batek estaltzen duenean emea, honek ez du ia garrasirik egiten. Ziur aski, alu-uzkia ez diolako behar bezala kilikatzen, ez dakielako ondo txortan, edo zakila ez duelako aski handi. Ar helduek ez dute oso serio hartzen ar gazte batek emea estaltzea eta toleratu egiten dute.

Egun batean, Shirley Strum etologoak “Danielle” emea oso “hanpatua” aurkitu zuen, hortaz larrua jotzeko irrikaz. Saiatu arren, ordea, ezin ar helduen arreta bereganatu. Azkenik, hainbat ar gaztek estali zuen. Zuhaixka batzuen atzean ezkutaturik jo zuen gazteekin. Gainerako arrek ezin zuten ikusi. Supituki, egundoko txortaldi garrasiak egin zituen. Shirley Strumek uste du ar helduen “jelosia” pizten ahalegintzen ari zela, hauek jaramon pixka bat egin ziezaioten.

Haurride eta lehengusu tronpari azkarrak dituzte Leturiaren gezurrek Mireni, Perurenak maitaleei, Elsarenak eta Luc-enak elkarri, Exkixurenak Gurutzeri... Izan ere, iruzurra ez balitz amodioaren gasolina, gizakien artean bezala ziminoenean ere, literaturaren bi heren desagertuko lirateke, eta bizitzaren piperra.