Garagoittiko Orakulua

Banu Qasitarren arrastuen billa juan gara, nahiz eta azkenian, umien onbiharrez, Ane eurekin Queiles kaleko parke baten geldittu dan: hau da, Wadi Qalash errekia estali ostian geratutako pasialeku zabala.

 Beraz, nik ordubeteko bisitta autogidatua egin dot, eguzkixa altu-altu zeguala, adobezko kale estuen freskuria aprobetxauta. Arrastuak, gitxi: badirudi Tuterako herrixak lotsaz begiratzen detsela hasierako bultzakadia emon zetsan musulmanei. Esanguratsua da Musa ibn Musa buruzagixan omenezko monumentua izenik bako plazatxo baten egotia (Granados eta Serralta kalien gurutze inguruan), eta elkarte pribau batek ipiñittakua izatia (Rotary Club). Bai: gaur egungo kristau fundamentalistak ez detse moro bati oiñordezkotzarik aitortu nahi, gitxiago Eneko Aritza erregian anaia izanda.

 Halan be, ezkutau arren, pista batzu topau dittudaz:

• Erdi Aroko herrixan forma jenerala: Ibru eta Qalash ibaixak emondako perfilla, auzo mozarabe eta judixuak (behekua; goikua modernuagua da), musara...
• Mezkita nagusixa = gaur egungo eliza katedrala. Sartu-urten bat egin dogu, dohan bisittau leikian eskiña bakarrera; egurrez hesittutako kaixolan genguazela, abare batek takillara bideratu nahi izan gaittu baiña alde egin dogu.
• Murallen arrastuak, bai zatiren bat osorik (Granados kalekua), bai bestelako eraikiñetan “birziklatuta” (Descalzos, Muro kalietakuak...).
• Alkazabako tontorra; haren gaiñian egindako gaztelu kristaua be zihero eraitsiko zeben kontizu (Nafarroako konkista ostian, seguraski). Izan be, han Jesukriston monumentu frankistia da onduen ikusten dan gauzia; bestela ez dago bideko señalik, ez plaka edo azalpenik, han egon zanaz idea bat emoteko... Aurretik zeozer dakixanak bai, ikusiko dittu gauzak: pareta lientzo erdi tapautako batzu... kubo baten barrenak... menditxuan terraza-egitturia... kataren bat eta bihar arkeologikuen arrastoren bat... gunian kokapena eta bista parebakua, fortifikaziñorako ezin aproposagua...

 Gaixa guztiz aldatuta, esan bihar dot kristauak sartu ziranian dan-dana be ez zala txarra bihurtu. Esate baterako, musulmanak-eta be ba dakez siniskera ergelik, txarrikixa ez jatiana adibidez. Hori baztartuta, hestebete klase ugari sortu ziran, herririk herri zihero desbardiñak dirazenak. Biaje honetan nere ikerketa kulinario-etnologikorako hartutako lagiñak:

• Magrozko longanizak.
• Txarri-buruzko longanizak.
• Odoloste gazi eta gozuak.

Sua biltzeko momentu majikua. Paliakin hautsak pillatu, txingar eta egurrikatzakin menditxo bat egin, poliki-poliki gaba osuan zihar zurittuko dana, itxuraz emetau arte.

Baiña bixar goixian, kakuakin arakatuta illintixak topauko doguz; piña bola batzukin segiduan piztuko dogu atzera sua. Goizian armozu orduan berotuko gaittu, eta ostian atzera bilduko dogu, pizteko maniobrihau afal orduan errepikatzeko. Halan, etenik ez dau izango suak: behin bakarrik ixotu (harañegun, etxera sartzian) eta aste osuan biztu baiño ez dogu biharko, domekan alde egitten dogun arte.

Gaur Moncayora hurreratu gara. Ederra izan da, eta bertako dimentsiño erraldoiekin hobeto jabetzeko balixo desku. “Cucharón” izeneko atxetaraiñok allegau gara, 1300 bat metrotara, Aragoiko Ahüzki. Handik tontorrera beste 1000 metro igo bihar ziran. Igo ahala, carrasca basuak piñuari egin detse lekua, eta gorago pagadixei. Bedar eta txaretatik harritzetara pasau gara; eta latsak nunnahi, ura oso ugarixa. Aragoiko lur emankorren sekretua.

Gaba toledano xamarra espero genduan, umiak etxe arrotzian trankil egongo ez ziralakuan, batez be oheburuko talla alegoriko-fantasmagorikuak ikusitta. Baiña ez: denpora egokixan geratu jakuz lotan, bakotxa bere ohian. Gabeko 5.00etatik aurrera hasi gara esnatzen, baiña arazua termodinamikua izan da. Nahiz eta etxeko estufa guztiak emetau doguzen, komunetakuak salbu, lo perfektuak bihar dabena baiño berotxuegi zeguan goiko pisua. Gaur leihuak erdizabalik lagako doguz, eta horrekin uste dot ederto egingo dogula lo.

Plan asko egin leikez Banu Qasitarren lurralde honetan; eusko-islamiarrekin zerikusixa daken herrixak bisittatzen bakarrik, denpora guztia emongo genduke, baiña 1000 bidar pekatu bera egin ostian, eskarmentauta gagoz: ez daixezela oporrak bizimodu normala baiño estresantiago izan, behintzat. Batez be mutiko bigurri bi tartian dagozenian.

Beraz, gauza gitxi egitteko konfabulau gara Ane eta bixok. Nikok eta Tomaxek, jakiña, guk agintzen doguna egingo dabe (ez gara guraso “modernuak”, planak egitterakuan umiekin kontsultatzen dabenak-eta).

Gaur Tarazonara juan gara; asteko erosketak egittiaz aparte (helburu praktikua), herrixak be merezi dabela entzun dogulako handik eta hamendik. Hala da. Hamen inguruko herri guztiak daken kolore arre hori daka, Euskal Herri berdetik gatozenei hainbeste inpresionatzen gaittuena lehelengo begi kolpian. Dana lurra, dana adobia. Arkitektura mudejarra nagusi alde zaharrian, guk ikusi dogun horretan behintzat. Izan be, aukeratu dogun zatitxua juderixia izan da. Herri kasko altuko murallen azpixan kokatutako ghettua, “calles de cuatro codos” dittuana (sic, nik esku bixekin pareta bixak ikutu neikiazen), eta denpora modernuaguetan be, jente pobrien bizilekua izan zana (andra batek kontau deskuanez, goiko auzo aberatsetatik neskamiak egurrezko eskillaretan behera bajatzen ziran bertara, pittarrak urez betetzera). Ezin izan dogu asko sakondu, beraz, baiña ezagun da “Tarasunak” asko dakala ikusteko.

Bide batez, zelan ez, nere ikaskide Cesar Gonzalezengaittik galdetu dot, baitta laster topau be. Sorpresa haundixa emon detsat, eta neretako oso atsegiña izan da berakin kontsulta atarixan izandako barriketaldi motza. Ez neban tratu haundirik izan berakin, baiña halan be pertsona batzukin kimika berezixa sortzen da, eta Cesarrekin hala izan zan, osteopatia Zaragozan alkarrekin ikasittako hiru urtietan. Egixa esanda, aragoiarrekin errez gertatzen jatan gauzia da hori.

Biaje mortala, ez biaje luzietara eginda dagonandako. Bai ostera, etxeko bueltatik nekez urtetzen garan gu laurondako. Aittatzekua: ez gara behin be galdu. Tutera aldera allegauta, mendi itzal inpresionantia urriñian. Ez genkixan sigur, baiña Moncayo zala pentsau dogu; hala zan: Gorbeia erraldoi modukua, tontorra eta goi partiak edurretan. Ez dogu aurtenguan zapalduko. Eskualde osua berari begira dago, gaur egunian turismo aldetik jakiña, baiña Prehistoriatik be hala izango zala esango neuke. Ittu naturala.

Etxera allegau eta ugezabak harreria egin deskue, abegikor eta tamañu onian –garrantzitsua da hau, ondo-onduan bizi dirala kontuan hartuta-. Buruko miñez allegau naiz, eta gero konturatu naiz kaferik hartu ez dotelako izan dala. Egunian dosis bi hartzen nabil juan dan aspaldixan, eta gaur nahikua nerbio izango nebalakuan berez, ez hartzia pentsau dot: yonkixan monua etorri jata gero, jakiña.

Etxiak sorprendidu egin gaittu, onerako. Bagenkixan eraikin barrixa zala, zahar itxuria emon nahi izan detsena; gauzak halan –eta batez be etxekojauna igeltserua dalako ofizioz- gauza kitsch-kutre bat espero genduan... eta ez da hala, iñundik iñora. Ez naiz deskribapen zihetza egitten hasiko, ez dakat gogorik, baiña laburbildu daigun: gusto haundiz apaindutako etxe akogedore eta funtzionala.

Bidai ederra izan da. Garuneko errebueltetan galdu baiño lehen, gabero idatzi dittudazen oharrei epilogotxua gehittu biakotsat.

Ez neban etxia balorau nahi, handik alde egin arte. Izan be, ez da arrarua izaten harrera beruakin hasi, eta modu mizkin xamarrian amaitzia. Ez da halakorik gertatu. Etxeko ugezabak pareko etxian bizi badira be, eurekingo harremana ez da kargantia izan (horren bildurra nekan nik). Etxata asko gustatzen “serbizialegi” dan jentia be, eta kasu honetan tamaño on-onian egon da gauzia: presente egon dira (egunero egitten genduan solasalditxua eurekin) baiña era berian gure intimidadian ez dira sartu. Etxia bera, gaiñera, merkia da: astebete 600 euro kobrau deskue (eta tenporada altuko preziua da: udan, adibidez, 450 euro dirala esan deskue). Gaiñera aurreko asteburuan etxia libre zeguanez, egun bat lehenago sartzia proposau zeskuen; halan, astelehen eguardixan sartzekuak bagiñan, domeka eguardixan sartu giñan, prezio berian. Alde horretatik, beraz, hobeto ezin. Iñok bertara juan nahiko baleu, blog bat dake, baiña ez dago eguneratuta; informaziño interesgarrixena TopRural webgunetik etara genduan guk: La Carrasca (Lituénigo).

Herrixa asko gustau jaku. Pertsonalidade haundikua da, jentiak herriko bizimoduan partehartzeko ahalegiña egitten dau, eta zihetz ez badakigu be, progresista xamarra dirudi (esango neuke hau ez dala arruntena, EH-n behintzat: zenbat eta giro ruralagua izan, orduan eta kontserbadoriago). (eguneraketa: hau sorpresia! Azken hauteskundietan botuen %65ª PP-PAR-endako izan zan)

Guk Banu Qasitarren aztarnen billa juan gara, IX gizaldixan “Hispaniako hirugarren errege” izandako euskal buruzagi musulmanak. Zentzu horretan, gauza batekin jabetu gara: Musa ibn Musa eta bere klanekuak menderatutako eremua uste genduana baiño askoz be zabalagua izan zala. Hasieran ez giñan oso konsziente hortaz: ni neu behintzat, Aurensanzen liburuko eskenatoki desbardiñak banan-banan rekorritzia nekan buruan: Qal’at Musa (berak fundautako herrixa), Al Bayda (haren porrot gogorra)... punta batetik bestera lau orduko biajia dagola konturatu nintzan arte. Hori kotxez; zer izango zan ha zaldiz!! Bueno, hortaz jabetzeko balixo izan badesku, ez da gitxi. Jakiña, gu 20 kilometroko bueltatik ez dogu urten –umiekin, etxaku gustatzen kotxez asko ibiltzia-. Egun gehixenetan goizez egin dogu bueltia, arratsaldian herrixan trankil egoteko. Umien otordu europarra mantenduta, jakiña (bazkaldu 13.00etan, afaldu 19.30etan). Hortik aurrera, illuntzixan pizkat idatzi, alkarri kili-kili egin irakortzen gabizela... eta bixamonian 7.30etan gora (ni bakarrik), chi-kung egitteko eta eguzkixa urtetzen ikusteko.

Hona illuntzero sutonduan idatzittako oharrak, aste eder hau ez ahaztutzeko.

Enbidixiak janda bizi izan dan pertsona baten radiografia bikaiña. Muturreko kasua da, jakiña: halan be, gutako edozeiñek igarri izan dogu halako griña perbertsorik iñoiz. Sentimentu innoble honek, eguneroko bizitzan, uste baiño kurpil ezkutu gehixago mobitzen dittuala esango neuke. Eguneroko bizitza sordido horretan murgiltzen da Unamuno, zirrada polittak eraginda.

 Bigarren ediziñuari Hendaian 1928xan idatzittako prologuan, Unamunon berba batzuk deigarrixak egin jataz: “(...) aquí, en el destierro fronterizo, a la vista, pero fuera de mi dolorosa España (...) Porque aquí, en esta mi nativa tierra vasca –francesa o española, es igual- a la que he vuelto de largo asiento después de treinta y cuatro años que salí de ella, estoy reviviendo mi niñez. (...) termino este prólogo, escrito en el destierro, en la parte francesa de la tierra de mi niñez, pero a la vista de mi España”. Beste ñabarduretan sartu barik, badirudi lurraldetasuna, behintzat, argi zekala Don Miguelek.

Gizon honekin besterik etxakixat, baiña geografixia ikasi... hori bai, asko. Oinguan, egongelako esploratzaille modura Alemaniatik urten eta Danimarkatik zihar Islandiaraiñok allegau nok, Tagzaniako mapekin lagunduta. Horrengaittik bakarrik merezi jok liburuak. Hortaz gain, pertsonaiak estereotipiko xamarrak dittuk, etxuek joko askorik emoten; bistan da idazliak indar gehixago jarri dabela Lurran egitturiari buruzko sasoiko teorixak azaltzen. Bigarren mailla baten, trabesia espeleologiko / vulcanologiko xelebria egitten juek Snaeffels mendittik sartu eta Strombolittik urtenda; artian lurpeko mundua zihero ezezaguna zan, jakiña (Martel umia zan ondiok, etara kontuak) eta normala danez kontakizunan zati horrek gehixago daka konjeturatik, errealidadetik baiño.

Ondarruko eliziari legez, kasu askotan harrixa bistan ipintzeko moda horrek ez detsa bape mesederik egitten eraikiñari.

Argazkiak.org | Harrixa bistan © cc-by-sa: txikillana

 Kasu bakan batzu kenduta, mamposteria izenekua ez zan bistan gelditzeko teknikia. Kaso batzu negargarrixak dira: mortero guztia pikau eta bistan geldittutako txaplatak modu zihero absurduan tapatzen saiatzen dira... atzera dana morteroz hartu biharrian, etxian jatorrizko diseñuakin.

Arritokieta. Irudixa: Kulturweb.

Referentzia zinematografikuak ba nittuan, nahi dan beste, baiña irakorri-irakorri irakorri barik nekan Wellsen ezer. Asko gustau jata bere idazkeria, batez be kontakizunei darixon umore fiña (batzutan baitta zazkarra be). Vernen ostekua izanda, honen eragiña begibistakua da; halan be, Verne “teknikuagua” da, eta hau, ostera, gehixago sartzen da gauzen muiñian. Amesen mundutik, esate baterako, gehixago daka Wellsek. Usain oniriko indartsu hori daken kontakizunak gustau jataz batez be: gehixen, agertu eta desagertu egitten dan jostaillu denda misteriotsuana. Beste mailla baten, Winchelsea andereñuana be maisulana begittandu jata, gauza bat esanda beste bat pentsatzen daben jentian radiografixa gaiztua.

Martirio, emakume deigarrixa. Umetan ezagutu neban, oker ez banago mahai azpittik Gabonzaharretako TB programaren baten (Sabrinan titibururen bat ikusi nahixan-edo). Hipnotizau egin ninduan. Horrekin, eta La Trinca taldiakin zaletu nintzan sevillanekin.

Halan be, oin dala oso gitxi izan dot nik emakume honen ibilbidian barri: nik ezagutu aurretik “Libertad sin ira” famosua kantatzen ibilli zan Jarcha taldiakin, eta ostian be ez da geldirik ibilli, flamenko munduan kalidade haundiko ekoizpenekin; azkena, seme gitarristiakin.