Garagoittiko Orakulua

Ez nekan liburua irakortzeko interes berezirik, baiña "kontrarixiak" hainbesteko matrakia emon ostian, hartu dot. Eta etxata damutu! Irakorri ahala ezagutzen ez nittuan protagonistei buruz gehixago jakitzeko gogua pizten dau (Ada Byron, Harriet Tubman, Tina Modotti, Soledad Barrett...) eta ezagutzen nittuan izen hutsak izaera batekin jantzi (Arenal, Kollontai, Luxembourg, Kent...)

Gehixenetan, idazliak ez dau epaitzen. Gertatutakuak kontatziakin nahikua da, bakotxak bere ondorixuak etaratzeko. Halan be, draman aurrian be ulerkor agertzen da: Silvina Parodi salatu zeban lagunan kasuan, adibidez. Bizitzia!

Oso gaiñetik nekan entzunda Durangoko herejien kontu hori: Geroak bere sasoian antzezlan bat egin zebana, eta beste ezer gitxi. Eurak aldarrikatutakuaz, edo egin zebenaz, idearik bez. Liburu honek azterketa politta egitten dau horren kontura, eta irakortzeko oso erreza da (salbu eta latiñezko zatixak, ondiok ez naiz gai testuon %20xa baiño gehixago ulertzeko). Bistan da, informaziño asko galduta dago (espedientia oin dala 200 urte erre zeben!) baiña handik-hamendik lortutako txatalekin fray Alonso hippy-iluminauan nundik norakuak nahikua ondo irudikatu leikez. Benetan interesgarrixa Durangaldean izandako esperimentu aurrerakoi hori, eta harrittu egin naiz 100 urte geruago etorriko zan Erreforma Protestantian aintzindarixetako bat modura hartzen dalako.

Urtiak pasau ahala, ikuspegixa irabazten da baiña detalliak galdu. Zentzu horretan oso interesgarrixa egin jata liburu hau (nere harridurarako: normalian progre zaharren batallitak ez deste jakinmin haundirik pizten...). Lehen pertsonan bizi izandakuan bizittasuna gordetzen dau, eta euskal kulturian une klabe batzuen argazki transbersalak erakusten dittu (52-56 belaunaldi aldsketia / 56-68 belaunaldi barrixan plazaraketia / 68-75 loraldixa / 75-81 egoeria). Kuadro panoramikua oso ona da.

1982xan idatzitta dago, ni EGBko 4garrena egitten niharduala, Agurtzanekin. Hurrengo urtian Gentzane ahiztiakin. Bixak eibartarrak, euskaldunak eta amama Inesen piano ikasle izandakuak. Zorrotzak baiña goxuak, euren errekuerdo ona dakat. Artian klasiak erderaz emoten ziran baiña. Izan be -horri buruz be ba dihardu- artian telebista, irrati eta eskola publikuak oso osorik erderaz ziran (baitta EAEn be), salbu eta... Iruñeako Radio Requete, ordu batzuk euskeraz emititzen zittuana!! Harrittu nau hori jakitziak.

Total: liburu hau eskutik pasau eta bookcrossatzeko asmua banekan be, azkenian etxerako hartuko dotela! Ai ama, martxa honetan oin dala gitxiko purgan egindako lekua laster betekot atzera...!

Dokumentu bilduma ederra egin dau "Pistolas"ek: bere esanetan, handik eta hamendik dagozen dokumentuak bildu eta (bere akats eta guzti, eta asko komentau barik) leku bakarrian bilduta ipiñi nahi izan dittu, ikerketak errezteko. Eskertzekua benetan. Bistan danez, dokumentu "bruto" guzti honetxen onduan komentarixo txiki batzuk be badoiaz -bere estilo karakteristiko eta hain didaktikuan- baiña "Kurik" aldizkarixan ohikua dan kazetaritza-lanketa barik. Andaluzak esaten daben modura, "é lo que é", eta bere horretan balixo haundikua.

Arrazoi horrengaittik -normala- irakorketia astuna da une batzutan, baiña esandakua: ikerlarixen materixala da; eta interesa dakan pertsoniak, horixe irakorriko dabela.

Dokumentuak klase askotakuak dira. Danen artian igual deigarrixenak grafikuak diraz: hainbeste artistak egindako grabauak eta pintturak bildu dittu, oso kalidade onakin, eta mapak eta krokisak alderatzia gozamen hutsa da. Igual hori izan da neretako onena, antxiñako Lekeittio hobeto irudikatzen lagundu destana.

Bestela, ezin konta ahalako detalle interesgarri asko topau dittudaz, adibidez liburuari hasieria emoten detsan Maria Diaz de Haro txit gorenaren hiri-gutun famatua, nun bestiak bete gizonei bizarretik eta potruetatik alkarri tiratzia galazoten detsen (Eibarren be halako araua zeguan!).

Saltzailliak ez dittu argitalpen orijinalen erreferentziarik emoten (negoziua ez galtzeko, imajinatzen dot). Kasu honetan, 1911ko fetxia eta mitiñen lekuak (Cabra, Kordoba; eta Hondarrabixa) eta hizlarixen izenak (Rodrigo Soriano eta Amuategi) emon dittu bakarrik. Baiña haritxo horretatik tiraka, nik Hondarrabixako ekittaldi horretako beste argazki pare bat topau dittudaz, Auñamendi Entziklopedian; eta hortxe zehaztu ahal izan dot fetxia (1911ko otsaillan 13a), mitiñen lekua (La Marina pasealekua) eta beste partaide batzuen izenak: Romualdo Rebollar, Pedro Nerecán eta Alberdi (azken hau Donostiako "Juventud Republicana"kua).

Hónek argazkixotatik allegau naiz Euskal Herriko Errepublikazaletasunari buruzko artikulura (Auñamendi); eta bertan, Gipuzkoako txatalian, mitin honen testuingurua zehaztu leikian aipu bat topau dot: "En la década de 1910, la Unión Republicana y el Partido Radical se acercaron a los socialistas, pero debido a los malos resultados obtenidos en las elecciones, a mediados de esa década los republicanos intentaron volver a coaligarse con los liberales. Con el golpe de estado de Primo de Rivera, los republicanos de Gipuzkoa se sumieron en un profundo letargo que perduró casi hasta 1930". Romualdo Rebollar eta Pedro Nerecan donostiarrak ikusitta (bata sozialistia eta bestia errepublikazalia), pentsau leike mitin hau UR, PR eta sozialistak batera 1911ko udal hauteskundiei begira egindakua izango zala.

PD: 2020ko iraillan 24ian, aittitta Akilinon kontrako paskin baten aurkikuntza pozgarrixa egin dogu.

Oso atsegiña egin jatak liburu hau irakortzia. Tipo interesgarrixa Allande Artigau hau, Elixagarai etxekua. Adiñez oso zaharra ez izan arren (1919xan sortua), etxeko giruan eragiñez eta interes propioz historia zahar askoren jabia. Txomin Peillen lehengusuak grabagailluz jasotakuak, eta halaxen transkribatuak irakorri izan dittudazen beste ipoiñ bildumen aldian plus pare bat jaukak honek, barrena: batetik ahozkuan bizittasuna gordetzen dabela (Azkuek eta Barandiaranek, grabagaillu barik, entzun eta gero bere erara berridatzi bihar izaten jittuezen) eta abade baten presentzia intimidatzaillerik ez (bestiak ipoin "zurixak" baiño ez jittuezen jaso, hamen ostera abade pekatarixak, umore gordiña eta sexua barra-barra agertzen dittuk).

Nere lexikorako jaso dittudazen berba eta esamolde barri batzuk:

• Aphainkan / xikoka aritzia = narrutan egittia.

• Pastetxa = talua.

• "Bidea luze bezain astapito" izatia.

• "Haizea ebakitzea" = pasiatzia.

• "Ilhar biribil bihikatzea" = Barriketan jardutia (baitta jarduera konkretu horretatik kanpo be).

• Xahako = Urdaitz / Santa Grazi.

• Xahakotar = santagraztar.

Liburu hau irakorritta hobeto ulertu juat Sentazi ingurukuei buruzko topikuak, eta euren "erretasuna" horren kontura; herrixen arteko pikietan ez dok diplomazia askorik egoten. Edozelan be ondo etorri jatak: kontuan hartu biharreko gauzia, handik aldekuekin hankia ez sartzeko!

Allande "Elixagarai" ezaguna zuan Ligin, kontatzen jittuan historixengaittik. Ezkontzetan, tabernan, etxian, familia arteko bazkarixetan... nahikua zuan hari "to Allande, khonta izagük hire ixtoria horietarik bat" eta han hasiko zuan gizona, kontu kontari, ospakizunan erdigune bihurtuz. Baiña 1985rako hori iragana zan; ordurako tabernetan musikia hasitta zeguan, eta etxietan telebisiñua. Oso ondo kontatzen jok Elixagaraiek zein izan zan horren eragiña ahozko ipoiñon transmisiñuan:

- Nurekin ari hiz ixtoriakan?

- Adinekoekin prefosta... Ligin, hogeitahamar urteez peko gazte haboroenek, laborari seme izanik ez peitakie eüskararik... beren ixtoriak frantsesez 'tuk... nik ere frantsesez badakitzat, bena eztütük bethi eüskaraz untsa ezarten ahal eta hik euskarazkoak nahi'tuk...

- Eta ezteietan?

- Ez, ez, orai badük müsika eta tarrapata apaidü orotan eztük entzüten deuse... e'litek entzün ere, herots sobera badük... müsika horik bethi ari'tük thei gabe... eztük entzüten elhestatzen hiz aski hüllan den harekin, bestelan ez, herotsa handiegi dük.

- Eta bestelan?

- Eztük artho xuritzerik... eztie arthorik ere egiten... ogi joitia ber gaiza... (...) Lehen süpazterrian... sütondoan biltzen güntian, zunbait aldiz aizo bateki... bena hura ere fini dük, ... orai... hanitx telebisionian aitzinian eta ixilik egon behar dük han, ez ixtoria khontatzen hasi.

- Ordian uste dük ixtoria khontatzia(re)n denbora akabi dela?

- Ez, heltübada ez, orai azkenik "Ziberoako Botzian" entzüten dütük Eüskarazko ixtoriak... ber gaiza nurbaitek telefona har eta antenan bere ixtoria haren erraiten hasten dük, bena gazteak behatzen dira, radio horri? Untsa lükek hala balitz.

Ahozko transmisiñuak takateko makala hartu jok, bai, etxeko sukalderaiñok sartu jakun globalizaziñuakin. Halan be, aho biko ezpatia dan neurrixan, transmisiño hori bermatzeko moduren bat topauko bagendu...!

Baten, nere lagun baten umiekin suertau nintzan bazkari batian: 5 bat urteko mutiko paria, erdeldunak, guraso jangoikozale xamarrak. Nik besuetan seme txikixa nekan, mantazko umia, negarrez. Mutikuak: "Qué le pasa?" eta nik, zelan esplikauko hónei kakanarruei kolikuak zer dirazen, eta: "Tiene pedos en el culo"esan netsen. Háren arpegixa! Ez-dakitt-ze birau esan izango baneu lez hartu zeben, lehelengo ahozabalik eta gero barrezka (noski). "Pedos" eta "culo" esaldi berian, eurendako pekatu mortala kontizu!

Mediko hau be eskola horretakua da kontizu.

Serie honen hirugarrena irakortzia pixkat gehixago kostau jata. "Erria emoteko" puntuan izan naiz, olerkari serie gogorrakin hasten dalako -ez naiz bertsozalia-, baiña pajinak pasa eta pasa, irakorketa diagonalian (penia emoten zestan pixkat ez begiratziak), hara nun 60 hamarkada amaieran Manuel Vazquez Montalban irakorri eta -tipo hau olerkari modura hasi ete zan??- "Conchita Piquer" izenekua ikusi, eta irakortzen hasi, eta... boum. Nere gaztarua ez izan arren, idazliakin batera juan naiz gerraosteko umetzarora, eta hormako orbanetan etsaiak ikusten dittuan ume ameslarixan begixetara. Hamen olerkixa (edo), Josep Maria Pou-ren: https://youtu.be/jsvd20UkMqA

Hortik aurrera, intereseko gauza gehixago topau dittudaz: nobela atalian, batez be, eta bereziki "literatura trasterrada" izendatzen daben horretan. Hau da: gerria galdu ostian hanka egin bihar izan zeben idazliak, euren ekoizpena nagusiki atzerrixan egindakuak. Eta lagiñen artian batzuk oso deigarrixak egin jataz, bereziki gerra aurreko kazikismuari buruzkuak -asko interesatzen jata kazikismua, Bizkaian bizi naiz- eta osteko represiñuan, giro asfixiante horretan bizirautia lortu zeban gizartian kokatutakuak. Imajinatzen dot hur-hurreko gaixak dirazelako, nere gurasuen denporakuak. Horretara, irakorri nahiko neukiazen izen zerrendatxo bat egin dot: Arturo Barea, Max Aub, Manuel Andújar, Ramón J. Sender.

Hortik aurrerakuan, kuriosua izan da nik zahartzaruan ezagututako jentia topatzia: Francisco Aiala, Antonio Buero Vallejo... ni umia nintzanian, telebistan agertzen ziran gizon zahar batzuk ziran, beste garaiko karroza batzuk, eta iñok ez genkixan nundik zetozen. Hamen azaltzen da, eta noski; zeozergaittik zeguazen hor, Francon denporia aguantau eta gero askatasun usaiñak hartzen.

Batez be hori. Tira, pozten naizela liburua "oihanera" beste barik jaurti ez izanaz.

Arrebian 1969ko kuadernua, "Formacion político-social" ikasgaikua (Aldatze). Artian 11 urte zittuan.

Neure 1978ko lehelenengo testu liburua, Haur Hezkuntzakua (Itzio). Artian 6 urte nittuan.

Ironiak alde batera lagata, abisotxo bat be ipiñiko dot hamen: Lekittoko kiroldegijan aspaldi dabiz lapurrak (kartela horregaittik ipiñitta dago) eta salaketak ipiñi ezkeriok, poliziakuak aukeria izango dabe sarrera/urteera errejistruak miatzeko, eta lapurrretak gertatzen dirazenian kiroldegi barruan dagozen kidien izenak "orraztuta", lapurra(k) identifikatzeko. Beraz, salatu. Izan ziudadano ejenplarra, nere modura. ;-)

Izan be, ikusten da lapurrak ez dirazela oso intelijentiak (batetik esan dotena; bestetik seguridade kamarak dagoz...), eta diru premiña haundirik be ez dakela: gaur, esate baterako, aldagelan laga doten karteran 160 bat euro nittuan, eta lapurrak 50eko billete bixak hartu destaz bakarrik. 20ko eta 5eko billetiak ez dittu hartu.

Buleguan esan/ez esan egon naiz (errua neuria izan da, ez eurena; pertenentziak aldagelan ez lagatzeko kartela aspaldi ipiñitta dago, eta normalian marikonera baten karteria, telefonua etabar hartzen badot be, gaur marikoneria ahaztu eta karteria bertan laga dot, ezebe pasauko ez zalakuan...). Baiña gero esan dot: ze kristo; esan egingo dot, jentia abisuan gaiñian egon daixen bada be. Eta hara! Esan destenangaittik, egunotan ez naiz bakarra izan; eta eurak eskatu deste denuntzixia ipintzeko, forma honetan asuntua hobeto konpondu ahal izateko.

Bueno, ba hortxe. Kontuz ibilli aldageletako eskuluziekin, eta zeozer ohostu ezkeriok, gogoratu hamen idatzittakuakin!