Nire uste harroan

Nire herrian bada Garmendia Otaola izeneko kale bat; bertako bizilagunei galdetuz gero, inork ez luke jakingo izenaren jatorria zein den, baina garai batean gizon inportantea izan zen Antonio Garmendia de Otaola S.J. Josulagun beasaindar horrek idatzi zuen frankismo gordinenean zentsuraren eta intolerantziaren biblia: Lecturas buenas y malas a la luz del dogma y la moral, bera oso irakurle fina zela erakusten duen arren.

Frankismoak zerbait ona utzi bazigun euskaldunoi, haren espiritu miserable eta zikiratzailetik ihes egiteko gogoa da: haren kristautasun hipokritak urrundu gintuen elizkoikeriatik, haren uniformetasun estuak egin zituen asko euskaltzale, haren klasismo zekenak amestuarazi mundu berdinago bat. Edo hala pentsatu nahi izan dut nik behintzat. Joan den astean kontrako adibide batekin egin bainuen topo.

Kontua da, Espainiako saltegi-kate inportante batek bere apaletan zeukala liburu bat, homosexualitatea gaixotasuntzat jotzen duena eta hura nola sendatu erakutsi. Edo halako zerbait (ez ditut xehetasunak gogoratzen, eta gainera ez diet propagandarik egin nahi, ez saltokiari, ez liburuari). Ideia nazkagarriak, inondik ere, sexu-aukera librearen kontrakoak eta gizartearen zati handi bat estigmatizatu egiten dutenak. Normala iruditu zitzaidan, beraz, hainbat jende haserretzea eta liburu horren kontra agertzea.

Ez zitzaidan hain normala iruditu horren ondorena: kanpaina publiko bat antolatu baitzen denda-kate horrek delako liburua salmentatik erretira zezan; sare sozialetan zabaldu zen eskari hori, eta nire lagun askok (pertsona jantzi, sentibera eta zentzudunak) egin zuten harekin bat. Hortik dator nire kezka.

Liburu batekin (berdin kanta, antzezlan edo film batekin) ados ez zaudenean, edozein dela ere horretarako arrazoia, hainbat gauza egin dezakezu: ikusi ez, kontrako propaganda egin, jendeari eskatu ez joateko, baita boikota aldarrikatu ere... Horiek guztiak dira onargarri; baina erretiratzeko eskatzea obra horren existentzia ezabatzea da, egilea ostrazismora kondenatzea eta publikoari bere iritzia izateko eskubidea ukatzea: jendea umetzat hartzea eta norbere burua inkisidoretzat.

Baten batek esan lezake: baina liburu hori faxista, homofoboa, ez-dakit-zer da. Berdin dio zer den, erantzungo nioke: askatasunaren alde baldin bagaude (eta horren barruan dago, lehen-lehenik, adierazpen-askatasuna), zentsuraren aurka egon behar dugu; eta horrek esan nahi du gure ideien aurka doazen obrak ez debekatzea.

Oroimen ahula dugu askotan; horregatik gogorarazi behar da Egin eta Egunkaria itxi egin zituztela, baita Egin irratia eta Ardi Beltza aldizkaria ere, Espainiako gobernuari atsegin ez zitzaizkiolako, erabaki horri halako jantzi juridikoa eman zioten arren. Gogoratu, halaber, euskal musikari askori Espainian egin dizkieten mehatxu, boikot, suspensioak.

Eraso espainolista gogor haren garaian kazetari katalan bat etorri zitzaigun, kulturaren munduak giro hura nola bizi zuen galdezka; Madrilgo aurreiritziekin zetorren: haiek biktimak, gu intoleranteak; euskalgintzatik gauzak nola ikusten ziren azaltzen saiatu nintzen; Elkar denda batera eraman nuen (talde hau ere razziaren pean baitzegoen), eta erakutsi, apal mordoa betez, euskaldunak herri gisa txirtxilatu nahi gintuzkeen faxista-saldoaren liburuak: Ussia, Ezkerra, Juaristi, San Sebastian, Gorriaran... "Eta liburu hauek salgai dituzue?" galdetu zidan. Bistakoa da erantzuna, eta zergatia.

Ez da kasualitatea. Esango nuke, inkesta bat eginez gero euskal idazleen artean, munduko ofiziokideetan nor duten gogokoena, erantzun parrasta sakabanatuen artean, emakume kanadar hau aterako litzatekeela agian gailen. Eta hala ere, ez da oso egile ezaguna publiko zabalarentzat. Nor da ba Munro hori? Zer du ba halako lilura sortzeko ezagutzen dutenen artean?

Alice Munro 1931n jaio zen Ontario probintzian, Kanada erdialdean, eta bertan bizi da gaur egun ere. Biografietan datozen datuekin segituz, oso gazterik hasi omen zen idazten; gero, hogei bat urte zituela, ezkondu, unibertsitatea utzi eta bi ume izan zituen, baina hala ere jarraitu egin zuen idazten, alaben hazi eta hezierak uzten zizkion tarteetan. Hamabost bat liburu kaleratu ditu orain arte, den-denak ipuin-liburuak, eta hori bera ez da txikikeria, merkatuak eta komunikabideek etengabe eleberrirantz bultzatzen duten sistema batean.

Munroren istorioak (eta biografietako datuetatik iritzietara pasatzen gara) bereziak dira. Beste idazle lagun eta Munroren miresle batek egin berri didan konparazioa erabilita: hondartzan zuloa egin eta zuloa egin zabiltza, eta azkenean dena urez bete zaizula ohartzen zara; alegia, Munrok luze idazten du, ez du bilatzen inpaktu azkarrik, elipsiaren kontrako estilo lasai bat darabil, pertsonaien xehetasun asko kontatuz, haien iragana, lekuen deskribapenak, istorio nagusiaren adarretatik joaten da sarri; hizkuntzak ere ez du halako sorpresarik, zehaztasuna eta naturaltasuna bilatzen dituela esan liteke, eta ibai baten ondoko pasealdi baten antzera joan ohi da kontakizuna, bare eta presarik gabe; baina gero, irakurketaren momentu jakin batean, gardentasun horren atzean bizitzari buruzko irakaspen bat dagoela sumatzen du irakurleak, eta ipuinaren irakurketak pertsonen aurrean (fikziozko zein mundu errealeko pertsonen aurrean) jakintsuago, sentiberago eta errukitsuago bihurtzen gaituela.

Munro baserri batean hazi zen, eta bere pertsonaiak Ontario aldeko nekazari giroko jende pobrea izaten dira. Egiazko unibertsaltasuna norberak ondoen ezagutzen duen errealitatea ahalik eta zintzoen erakustea dela frogatuz, beste behin. Oso amerikarra da, oso kanadarra, baina nonahiko jendearen istorioak direla sumatzen duzu aldi berean. Emakumezkoak dira ia beti protagonistak, baina inoiz ez duzu sentitzen “emakumeen kontuak” kontatzen ari zaizunik, pertsonenak baizik, gu guztionak.

Eta zertara dator laudorio hau guztia? Ez bakarrik idazle baten goraipamen orokorra, ezpada liburu zehatz baten gomendioa egiteko: izan ere, Alice Munroren zaleak zorionekoak gara, eta gehiago euskal irakurleak, haren azken liburua, ia 80 urterekin idatzi duen Too Much Hapiness, euskaraz irten berria delako: Zorion handiegia, Nagore Tolosak itzulia (lehendik ere Philip Roth-en Suminez eta Ray Bradburyren Farenheit 451 euskaratu zituena) eta Meettok argitaletxe donostiar txikiak kaleratua. Betiko zale nahiz berriak, ea portatzen garen (ea erosten dugun, alegia), horrelako apustuek posible izaten jarrai dezaten.

(Orain dela urte eta erdi kaleratu nuen artikulu hau Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian; kaleratu berritzat jotzen nuen Zorion handiegia; egiaz, baina, asko atzeratu zen Nagore Tolosaren itzulpena; orain kalean dago ordea, eta hasieran aipaturiko idazle haietako batek irakurri berri duela kontatu digu; hori dela-eta publikatzen dut blogean idazki ez hain berri hau)

... eta tentazioa ere izan nuen, baina ez: lehendik ere nahiko adikzio eta lotura daukat sare sozialekin, lanetik eta etxetik kanpo nagoenean ere konektatuta egoteko. Beraz, ahalik eta trasterik merkeena, txikiena eta soilena hartu nuen, eta urte askoan irautea espero dut.

Hala ere, beste kontu bat nahi nuen aipatu: alegia, nire harridurarako, euskaraz konfiguratuta dator tresna berria; badakit aspalditik dagoela aukera hori, zenbait marka eta modelotan, baina aitortu behar dut inoiz ez diodala garrantzi handirik eman kontu horri; beharbada teknologia beti izan zaidalako arrotza, edozein hizkuntzatan etorrita ere.

Oraingoan ere ez nuen nik eskatu euskarazkorik. Saltzaileak eman dit hala, ezagutzen nauen seinale, eta eskertzen diot. Lagun batek esaten zuen moduan, "Normalak bagina bezala" sentiarazi nau. Nahiz badakidan inporta duena ez dela hori, baizik ze hizkuntzatan egiten dugun telefonoz nahiz aurrez aurre, twitter zein facebooken, blogean edo emailetan.

Ez ditut zehatz ezagutzen (bai imajinatzen) haien eskariak, eta enpresak ezetz esateko dituen arrazoiak. Deigarriena, berriz, beste zerbait iruditzen zait: CAFeko langileen isiltasuna. Garbitzaileak plantillakoak ez direlako? Garbitzaileak beste inor baino hobeto bizi diren langile pribilegiatuak direlako? Haien eskariek enpresaren etorkizuna kolokan jartzen dutelako?

... ala garbitzaileak emakumeak direlako?

Nire lehen ideia Martutene aipatzea izan da, Ramon Saizarbitoriaren azken eleberria, baina abisu bat eman behar badaezpada: nobela hori hartzen duenak seguru asko ezingo du beste ezer irakurri uda osoan, liburu mardul, lodi eta luze horietakoa baita. Tamainak inporta ez badizu, edo istorio handixko, xehe kontatu eta txiribuelta ugarikoak maite badituzu, donostiarraren pertsonaien sigi-saga intelektual, politiko eta sentimentalekin gozatuko duzu.

Liburu bakarrarekin konformatzen ez direnentzat beste zenbait aholku, beraz, baina nobelekin jarraituz betiere, estilo eta gai askotako eleberriak atera baitituzte udaberri honetan gure autoreek. Adibidez, Itxaso Martin Zapirainen lehenengo liburua, Ni, Vera, eromenaren ertzean dagoen neska batek eromenaren barrutik kontatua, eroetxean egondako birramonaren bilaketa eta abar; intentsitatez idatzia eta irakurlea ere magnetismo moduko batez harrapatzen duena.

Oso bestelako giroa dakarkigu Harkaitz Zubirik, lehenago ipuinekin utzitako gustu ona kontakizun luzean berretsiz: Etxekalte-n topatuko dituzu enpresa baten barruan sortzen diren harremanak, lantegiaren eta bizitza pertsonalaren arteko hariak; traizio eta leialtasunak, eta fabrikak sortzen dituen gaixotasun profesionalak.

Urte eta esperientzia gehiago du Pello Lizarraldek, baina bide berrien aldeko apustuan jarraitzen du: Orbanak du izena bere azken lanak, eta ez ditu zapuztuko bere zale ugariak: aurrekoetan bezala, argumentuaren misterioei uko eginda, testuari berari ateratzen dio zukua, naturaren xehetasunei, pertsonaien keinuei, deskribanei... atzetik daudekeen katramilak norberaren irudimenarentzat utzita.

Obra oparoa ari da osatzen Xabier Etxeberria ere, batzuetan bere anaia Martinekin batera eta beste batzuetan bakarrik; bakarkakoa du oraintxe aurkeztu digun azkena, Udazkeneko lorea, triangeluz osaturiko eleberri laburra: mutil baten eta bi neskaren arteko maitasun-afera bat dago, batetik, baina bestetik hiru istorio kontatzen dira, beste hainbat pertsonaiarenak eta elkarrekin lotuak; kontagaian zapore gazi-gozoa uzten du, baina kontamoduan esku trebe batek gidaturiko estilo arin eta airosa nabarmentzen da.

Gehiago ere badira, liburu-dendan norberak deskubritzekoak, baina denetara iritsi ezinda hortxe utziko dugu. Narrazio laburrak irakurri nahi dituenarentzat Garazi Kamioren Beste norbaiten zapatak gomendatuko dugu, edo Arrate Egañaren Paradisua. Poesiazaleak ere ez du zer irakurria faltako; besteak beste, Jon Gerediagaren Zentauro-hankak, Iñigo Astizen Baita hondakinak ere, Ione Gorostarzuren Des egiten, edo Karlos Linazasororen Ezer gehiago behar gabe, Xabier Lete sariaren irabazlea.

Itzulpen deigarriak ere atera dira. Hala nola Pessoaren antologia poetiko bat Iñigo Roquek egina: Poemak pluralean. Edo Pasazaite argitaletxe sortu berriak dakarkigun Hamar, Andrej Longorena, hamar manamenduen inguruan kokaturiko hamar ipuin, Napolin girotuak (mafia eta guzti) eta Josu Zabaletak euskaratuak. Edo Mathias Malzieuren Bihotzaren mekanika bestseller-a, Alberto Barandiaranek itzulia.

Baduzu non aukeratu; irakurketa on, hemen edo edonon.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrirako idatzia)

Historia bi edo hiru modutara buka liteke: galdutakoa ez da inoiz agertzen; edo handik urtetara topatzen duzu, beste zerbaiten bila zenbiltzala, Murphyren legea betez; edo, zorionean, bilaketa horretan ia etsitzekotan zinela, lekurik logikoenean edo ilogikoenean azaltzen da, ia ezustean.

Azken kasu honetan, a ze poza, eta lasaitua. Hala ere, sentipenen kontaduria egin eta balantza batean jarrita, lehengo haserrearen tamainakoa al da ondorengo alegrantzia? Baten bati irakurri nion, gaixotasun batek sortzen digun zoritxarraren parekoa balitz osasunak eragindako ongizatea, pertsona ezin zoriontsuagoak ginatekeela. Hori esatea eta pentsatzea bezain erraza balitz halaxe bizitzea…

Kontraesan horietako bat aipatu zuen aurrekoan Pedro Ugartek sarean, xalo bezain gaizto galdetu zuelarik zer pentsatzen zuen mugimendu ekologistak Asturiasko meatzarien protestez, jakinda ikatza erregaitzat erabiltzea energia lortzeko efizientzia gutxikoa eta kutsadura handiko teknika dela.

Dena dela, mezu hau idaztera oraintxe kontatu didaten pasadizo batek bultzatu nau. Izenik esango ez dudan herri batean, aurreko gau batean, gizon gazte bat ligatzera atera da; gizonezkoak gustatzen zaizkio, eta gustuko mutil bati "sartu" zaio taberna batean; mutil horri, baina, oso gaizki iruditu zaio ligatze-saioa, iraingarria nonbait, eta ostiaka ekin dio. Mutil hori, orain arte ez dut esan baina, ijitoa da.

Ijitoaren kontrako jarrera zabaldu da, baina halakoetan oso erraz bihurtzen da ijito baten kontrakoa ijito guztien kontrako. Nahi izanda ere, ezin espero daiteke ijitoen komunitateak bere kide horri errieta ematea, bere jokabide onartezina dela eta: beretarren arteko elkartasunak eta beren kultura matxoak debekatzen die. Baina kultura matxo bat onargarria al da, multikulturalista izanda ere?

Ni umea nintzela ez geneukan duda handirik gauzei nola deitu. Udan noizean behin joaten ginen toki horrek Donostia zuen izena, euskaraz ari ginenean, eta San Sebastián, erdaraz ari ginenean. Modernoek, hara gehiago joaten zirela nabarmentzearren-edo, "Hemos estado en Sanse" esaten zuten. Ez dakit ni ere txorakeria horretan jausi nintzen inoiz, ala nintzen mutil txintxo eta koitaduaren moduan segitu nuen hitz egiten.

Dakidana da aldaketa politikoarekin etorri zela izenen dantza ere. Euskaraz ez: euskaraz ari ginenean betiko Donostia esaten segitu genuen. Baina gaztelaniaz moda berri bat sortu zen: batzuek San Sebastián esaten jarraitu zuten, hala nahiago zutelako edo besterik ateratzen ez zitzaielako, eta beste batzuk, berriz, Donosti hasi ziren deitzen.

Izendapen berriak bi arrazoi eta jatorri izan zitzakeen: abertzale agertzea, edo moderno (Sanse-k ordurako gazta zaharrak baino har gehiago zeuzkan). Baina bi jarrerak ere (abertzale erdaldunen jarduna, eta moderno ustekoena) gogaikarri samarrak zitzaizkidan, nonbait, eta nik San Sebastián esaten jarraitu nuen erdaraz mintzo nintzenean. Ez zen jarrera kontzientea, hasieran behintzat, baina gero bai: iruditzen zitzaidan erdaraz "Donosti" esaten zutenen euskaldun ustearen ustela agerian jartzen nuela horrela.

Orain gutxi, baina, trenerako txartela hartu behar nuen batean (eta erdaraz eskatu beharra zegoen han), neure burua harritu nuen "Un billete a Donosti" eskatuta. Gero, neure buruari zergatia galdetuta, pentsatu nuen gure herri inguruan halaxe esaten dutela gaur egun guztiek, oso zaharrak edo oso fatxak ez badira. Eta pentsamendu horren ondoren bigarren galdera: zeri ote nion nik, inkontzienteki, beldurra: zahar, ala fatxa agertzeari?

Andrazkorik lasterka ez ibiltze horrek arrazoi eta interpretazio anitz izan dezake: emakumezkoak jaiegunetik baztertzea, kiroletatik uxatzea, ekintza sakratuetatik egoztea… Niri, baina, beste burutazio bat datorkit gaur, aurreko horien gainetik: nolako ergelak diren (garen) gizasemeak, zenbat harrokeria eta erokeria dituen potrodun jendeak!

Badakit neskaren batzuk ere ateratzen direla lasterka: bejondeiela! Eta eskerrak, esaten diot neure buruari, Iruñeko buruargituren bati ez zitzaiola bururatu entzierroa emakumezkoei galaraztea. Bestela, diskriminazio onartezinaz eta emakumearen eskubide utziezinaz aritu beharko bainuke hizketan, isildurik ohitura hori benetan iruditzen zaidana: majaderokeria galanta.

Hamalau urte bete zituenetik ezkondu zen arte (1951tik 1963ra) arbelgintzan lanean aritu zen gure ama. Ez pikatxoiarekin harrobian, ezpada arbela mozten, eskolan garai batean erabiltzen ziren pizarra txikiak eta halakoak egiteko. Fabrikako lana zen hori, ez noski meatze barrukoa.

Meatzari-meatzaria, aitona izan nuen. Hau ere esan gabe neukan orain arte, baina ez datua ezkutatzen ibili naizelako, esateko beharrik edo aitzakiarik ez zegoelako baizik. Orain bai. Meatzari nuen aitona, hitz horrek zer esan nahi zuen oso ondo ez banekien ere: telebistakoak edo egunkarietakoak izango nituen lanbide horri buruzko lehenengo berriak, hango edo hemengo meatzari-kontuak agertzen zituztenekoak, Asturias aldekoak segur aski: grisu-leherketa bat eta hildakoak, silikosia, zulo barruko ilunpea eta klaustrofobia... Aski epikoak eta tragikoak denak ere. Ziurtasunez gogoratzen dudan estreinako erreferentzia kulturala, nolabait deitzearren, Antonio Molina kantari espainiarraren abesti bat izan zen, “Soy minero” izenekoa, Segura Irratiko kantu eskainien tartean ia egunero entzunarazten zutena; ondo gogoan dut haren doinu flamenkoa, ahots zoli berezia, baina hala ere, txikitan behin eta berriz entzunagatik, hitzak ez nituen inoiz ikasi, batetik ulertzen ez nituen berba arraroak zeudelako, eta bestetik tarteka hitzak luzatu eta luzatu egiten zituelako, Molinak ohi zuen gisan, desitxuratzeraino. Buruan betiko iltzatua daukat ordea harrotasunezko amaiera hura, meatzaritza zerbait handia eta sekulakoa zela pentsarazten zuena: “... Repetirle al mundo entero yo, yo soy minero”.

Oso bestelako mezua zabaltzen zuen beste kantari espainiar batek: Victor Manuelek bere aitona meatzariari eskaini zion kantu hunkigarri bat, aspaldikoa izan arren nik garai hartan ezagutu ez nuena (Segura Irratiko programazioan sartu gabe zegoelako-edo). Molinarenak ez zuen esperientzia pertsonalaren usainik, bere borondate onenarekin kantatuko zuen akaso baina meatzari zapalduak kontentu edukitzeko egina zirudien abestiak, frankismoko politika alienatzailearen barruan. Bestea, berriz, asturiarra zen behintzat, eta pentsatzekoa zen, beraz, egiazki ari zela. Haren kantaren hitzak itzulita, apala da baina ez itsusia geratzen zaigun poema:

Ate aurrean eserita
zigarro-mutur itzalia ezpainetan
txapela buruan, eta eskuan
hurritz makila urduria.
Zer oroitzen ote du bere kopeta zabal-argiak?
Udaberri hostogabetua agian,
bolbora bustiaren usaina
edo ikatzaren gustua, pikatzen ari zela.

Pikatzailea izan zen aitona
han, meatzean
eta ikatz beltza erauziaz
erre zuen bizia.

Eskaileran eseri da aitona
goizaldeko eguzki epelaren zain
begia mendian iltzatuta.
Huraxe du lagun zintzoena, ziririk sartuko ez diona.
Eskua dardarka patrikara darama
tabako eta paperaren bila
eta azkenean beti bezala marmarka
Mariak tabakoa ezkutatzen diola eta.

Pikatzailea izan zen aitona
han, meatzean
eta ikatz beltza erauziaz
erre zuen bizia.