Ingelesen hilerria

Kasualitatea izango zen, Urkullu Vatikanoko ordezkari batekin elkartu behar izana, hain juxtu euskal eliza (edo eliza katoliko euskalduna, nahi baduzue), abusu kasu batean nahastu denean. Hala ere, hobeto prestatua ager zitekeen Lehendakaria, ze esan egin behar da, esan, "Elizari dagokion prozesu bat" dela Juan Kruz Mendizabal apaizarena.

Ez, lehendakari jauna. Agintari batek beste gauza batzuk esan eta egin behar ditu halako kasuetan, eta Elizak barik, aginteak hartu behar du esku delitugileen kontra.

Eredu hoberik bada hortik. Urkulluren ildotik ustez gertu behar lukeena ere bai: Enda Kenny. Hala ere, horra aipu bat Irlandako Taoiseach edo lehen ministroarena @iurkullu lehendakariarentzat:

Josef Ratzinger kardinalak esan zuen: «Gizarte zibilaren jokabide arauak edo demokraziaren funtzionamendua ezin zaizkio bere horretan eta sinpleki Elizari aplikatu».
Orain, Vatikanoa Cloyne Txostenaren inguruko hausnarketa prestatzen ari delarik, nik, taoiseach-a naizen aldetik, argi eta garbi utzi nahi dut,  estatu honetako umeak babesteari dagokionez, Elizak beretzat egoki jotzen dituen jokabide arauak ezin direla aplikatu, eta ez direla aplikatuko, errepublika honetako demokraziaren eta gizarte zibilaren funtzionamenduan. Ez bere horretan, ez sinpleki, ez bestela.

Enda Kenny abertzale eskuindar bat da, baina ganorazko politikari bat ere bai. Irlanda erreskatearen murrizketetan murgildu zuen, baina, adi, erreferenduma deituta neurriak onartzeko (!).

Goiko aipua, Elizaren abusuei buruzko txosten baten harira izan zen, Elizak Gobernuaren "esku-hartzea" kritikatu zuen une batean. Orduan, erantzukizun politikoarekin, hitzaldi batez ZAPLA suntsitu zuen Kennyk Irlandako Errepublikaren klerikalismo historikoa. Irakurri testua, eta ikusi bideoa.

Elizarekin erlazioak irauli ditu Kennyk Irlandan, eta bere agintean onartu da sexu bereko ezkontza, besteak beste. Eta bai, abertzale eskuindar bat, Urkullu bezala... baina ez Urkullu bezalakoa. Urkulluren antipodetan dagoen abertzale bat da Kenny.

Bestalde, Elizak "jada erabakiak hartu dituela", Urkulluk dioen hori... ikusteko dago erabakiak ze sakontasunez, asmoz eta hurrenkera kronologiko zehatzean hartu diren. Onartuta ere, gauzen argitan, Elizak berak zabaldu duela kasua, eta Munilla gotzainak aurpegia emanda jakinarazi direla gertaerak, esan izan diren gauza batzuek ez dute logika handirik. Esplikatu izan da Mendizabal "damututa eta terapian" zegoela apiriletik, eta hala ere, duela pare bat aste eskaini zion elkarrizketa bat Goienari, komentzimendu osoz bere egoera isilpean geratuko zelakoan, ez damu eta ez terapia.

(eskerrik asko Ana I. Morales, Kennyren berbak euskaratzeagatik)

Jai txiki bat izan zen nire egunaren bezperan eta lagun pare batek bi testu eskaini zizkidaten. Jarraian itsasten ditut.

Gizon zakarra

Galdera filosofiko bat dabilkit gogoan bueltaka, seguru asko hemen gauden guztiok noizbait pentsatu duguna: Luistxo zakarra delako maite dugu ala zakarra den arren?

Zakarra delako maite dugula esateak gehitxo eman dezake: ez gara masokistak, kariñoa estimatzen dugu, elkarri ondo esatea, batak bestea zaintzea... Baina Luistxo maite dugu.

Zakarra den arren maite dugula esatea, ordea, ez da guztiz egia, eta puntu krudel bat izango luke: Luistxoren izaearen parte funtsezko bat arbuiatzen dugla esan nahiko bailuke.

Hortaz, zer? Zakarra delako ala zakarra den arren? Agian zakartasun horrek bihotz samur bat ezkutatzen duela esan liteke, esne merengatuz beteriko txokolate beltzezko bonboi baten antzera. Edo zakartasun horrek baduela gozo puntu bat, laranja garratzezko marmeladak bezala?

Edozein modutan eta dena delako, zakarra den arren eta zakarra delako, maite dugu Luistxo.

Mende erdiko trastea

Berrogehita hamar urte,
mende erdiko lastrea!
urtea motz egiten duk
eta luzea astea.
Bihotzerre kalbizie
miopia desgastea,
kolesterola ezin jaitsi
eta igo bai 'trastea'?
Honez gero urrun daukak
tetrisean jolastea
Etxepare porno edo
Excelai irabaztea,
Orain snooker brandya
eta batina jaztea...
Baina, lasai, izpirituz
hi beti MUTIL GAZTEA!!

******

Duela hilabete idatzi behar nuen blog sarrera hau, baina gora-beherak izan dira. Neskalagunaren ama hil zen, hain juxtu, neure urtebetetzeko egunean larrialdi bat izan eta bi egunera. Gabonetako egunen zurrunbiloan ere, anaia baten osasunak sustoa eman zigun mahaira esertzekoak ginela (osatzen ari da, zorionez).

Bi gertakariek oroitarazi didate izenburuan diodan metaforarena: bizitzaren udazkenean abiatzen naizela, amaierarantz, pixkanaka. Dena dela, uste dut geratzen zaidala tarte bat, eta 50 urteen balantze bat eginda, mende erdi on bat osatu dudala pentsatuz, beste erdi on baten bila noa, irribarre batekin.

Aŕigarai-Ataun egile gisa ageri dira, eta EUSKERA da titulua. Gero dio, Itzulbidea = Clave de temas.Argitalpen informazioa falta zaio, baina sarean aurkitu dut.

Gramatika baten laguntzarako egina dirudien itzulpen ariketa batzuk dira, gipuzkeraz idatziak, RR gogorrak azentuarekin idatzita (Ŕ). Batzuk pasarte biblikoak dira, baina testu garaikideak ere badaude. Liburuaren joskera apur batzuk geratzen dira, eta ez dakit orririk falta ote den. Itxura batean, beste gramatika honen laguntzarako argitaratutako zerbait da.

Sancho el Sabio fundazioko webguneak dio 1932ko liburua dela. Argitalpena izango da akaso, baina egileetako bat lehenago hila da (Celestino Peralta, Arrigarai), eta 1919ko gipuzkerazko gramatika bat izan daiteke liburuaren oinarrietako bat. Beste egilea, Ataun, Imanol Apalategi edo Aita Bonifacio Ataun da.

Aurkitutako liburua norbaitek galdu badu, abisatu eta itzuliko diot. Bestela, edonori oparitzeko prest nago, interesa badu eta nirekin kontaktuan jartzen bada.

Nik uste dut filmak argi uzten duela ezinezkoa dela pertsona haiek kolaboratzaile gisa aurkezterik. Historiak ere hori erakusten du, zenbait ekintzatan sonderkommandoek demostratu zutelako erresistentzia eta lekukotasun borondate heroiko bat (idazkiak ezkutatu lurpean, matxinada eta ihesaldi saiakerta bat...).

Une historiko horiek eremu eta denbora desberdinetan geratu ziren, baina filmak nolabait batu egiten ditu fikzioan. Gertaera erreal horietako bat, beharbada harrigarriena, Auschwitz-eko lau argazkiena da.  
 
Auschwitz-eko dokumentazio grafikoan, SS-ek euren eguneroko bizitza aseptikoa erretratatu izan zuten, baina genozidioaren praktika, noski, kamerentzako debekatua egon zen. Lekukotza bakarra dago, eta sonderkommando batzuek lortu zuten.  eta lortu zuten kamera eta pelikula Auschwitz-etik ateratzea. Lau irudi bakarrik dira.

 
Batzuetan "mozketak" egin dira irudiaren objektua argiago ikusteko, baina historialari batzuen arabera, alferreko faltsuketa da hori. Izan ere, koadro murritzaren ikuspegiak erakusten du lau irudi hauek egiteak zelako arrisku eta ahalegina eskatu zien presoei.

Lau argazkietako batean, goiko honetan, ez da "ezer" ikusten: seguruenik gerri paretik egin zuen argazkia presoak, eta zuzen apuntatu beharrean gora joan zitzaion objektiboa, zuhaitzetako adarrak ikusten baitira. Beste hiru irudietako bitan, gorpuen erreketa ikusten da, eta 4.ean, emakumezko batzuk biluzik gas-kameretara zuzentzen.

 
Nik uste dut historiako argazki-erreportaia inpaktanteena dela. Ahalegin kolektibo bat izan zen, zenbait pertsonen artean egina, kamera lortu, argazkiak egiteko batek hartu, zaintzak antolatu, eta gero estraperloan berriz pelikula atera. Argazkiak klikatu zituena, batzuen arabera, Alberto Errera izeneko judu greziar bat izan zen. Izenagatik, seguruenik komunitate ladino sefarditan jaiotako norbait, espainolez mintzatzen ziren Ekialdeko Europako judu horietako bat.
 
Saul Fia filmean pasadizo solte bat bezala ageri da argazkien kontu hau. Saul protagonista "kasualitatez" gurutzatzen da argazkilariarekin. Ez da noski, kasualitate: ondo planifikatutako film batean, esangura historikoa  azpimarratzeko modua da. Euskaraz ikusi nahi baduzue Saulen semea, hemen duzue.

 Hona informazioa zehatz azalduta, Urtzi Odriozolaren blogean.

Jakin dugu Urtzik eta biok halaber, amaren amaren aldeko amama komun bat dugula: duela 70.000 urte inguru bizi izan zen emakumezko bat izan zen hori. Aldiz, aitaren aitaren aldeko geure aitona komuna askoz berriagoa da, duela 4.500 edo 5.000 urteko gizon bat, seguruenik Europako erdialdean biziko zena.

Gizon hori, gure aitona komuna, indoeuroparrekin Europan zehar zabaldu ziren R1b taldekoa zen. R1b-ren nagusitasuna Europa mendebaldean, harrigarria da, bere ugaritasunagatik; baina are harrigarriagoa euskaldunen kasuan, mintzairaz ez baikara indoeuroparrak.

Hala ere, misterio hau (hala izendatu nuen iaz nire blogean), erlatiboa da. Gizateriaren historian zenbait bider errepikatu izan dela argi utzi du ikerketa berri batek.

R1b taldea Europan hedatu zen bezala, beste eremu geografiko batzuetan beste haplotalde maskulino batzuk ere izugarri hazi ziren. Ameriketan duela 15.000 urte gertatu zen eztanda demogragiko maskulino hori Q1 haplotaldearen azpitalde batekin, Afrikan duela 5.000 urte E1b taldearekin, aldi berean Europan gure Urtzi eta Luistxoren aitonaren R1b taldearekin, handik ez askora Indiako subkontinentean "geurekin" erlazionatutako R1a "lehengusuen" taldearekin (seguruenik, kolonizazio indo-ariar vediko baten aztarna)...

Zergatik ugaltze esponentzial horiek iraganeko tarte jakin batzuetan? Nolatan gaurko hainbeste gizonezko, eskualde kontinental zabal batzuetan, ondorengo zuzenak duela ez hainbeste gizaldi bizi izan pertsona zehatz batzuenak?

Teknologia eta indarkeriarekin du zerikusia erantzunak. Une historiko horietan, giza-talde batzuk abantaila teknologiko jakin bat eskuratu zuten zabalkunde demografikoa eta territoriala (konkista) erraztu ziena. Europan, litekeena da gurdiaren edo zaldiaren edo metal jakin batzuen abantaila militarra izatea talde horien nagusitasunaren gakoa, eta hizkuntza indoeuropearren nagusitasuna ere horrekin lotua dago segureunik. Era berean, gizarte konkistatzaile horietan gizonezkoen elite gerlari batzuek "monopolizatu" zuten ugalketa: emakumeen konkista, bortxaketa, eta antzeko kontu itsusiekin seguruenik. Kontua, halaber, ez da beste gizonezkoek ez erreproduzitzea, baizik eta elite gerlariak gehiago erreproduzitzea, eta emakume gehiagorekin.

Garai ikaragarri horien umeak gara, bai... Ikaratu ere egiten du geneetan zer daramagun pentsatzea.

Eta azterketa genetikoen alorrean... etengabea da informazio berria! Haplotalde maskulinoen kontu hau izan eta astebetera, Europako antzinate populazioari buruzko beste hau ere irten da, datu interesgarriekin hori ere.

Atapuercako arbaso neolitikoak

Batetik, gertu-gertuko azterketa genetiko inportante baten berri eman zen duela hilabete batzuk: Atapuercako aztarnategiko populazio neolitiko eta nekazari batzuen genomak aztertu ahal izan dituzte, eta konparazioak egin dituzte beste hainbat populazio talderekin, antzinakoak zein berriak. Ondorioa, izenburu espektakularrez ere hornitu zena, zera izan zen: Atapuercako nekazari haiengandik gertuen dagoen populazio modernoa gaur egungo euskaldunena da. Era berean, nekazari haiek ez zeuden bereziki nahastuta Europako aurreko populazio ehiztariekin, eta jatorri mediterraniar argi bat zuten. Hona paper zientifikoa, eta analisi bat Razib Khan genetistaren gunean.
 
Zenbait teoria baieztatzera etorri dira datu hauek: bereziki, nekazaritzaren zabalkundea Europa hegoaldetik gertatu zela, eta horrekin batera populazio berriak hedatu zirela Europan, jatorria Anatolian edo Ekialde Hurbilean zutenak. Euskaldunon historiari dagokionez, teoria jakin bat gezurtatu edo zalantzan jarri dute Atapuercako datuek: euskaldunon jatorri zuzenena, edo nagusia, ez dagoela paleolito glazialeko populazio ehiztarien artean. Alegia, sinpleegi esanda: ez gara Ekaingo zaldiak marraztu zituztenen ondorengo zuzenak, baizik eta Europako lehen nekazarien uhinekoak. Sinpleegi diot, ze, izatez, pre-nekazari europarren geneak ere badaude euskaldunen artean gaur egunean, Europako populazio gehienen artean bezala, baina nolabait esatearren, geneen multzo handiena, eta lotura zuzenekoena, nekazari haien artean dugu.

Pertsonalki, gainera, zirrara berezia sentitu dut aztertutako laginean, 8 pertsona horien haplotalde mitokondrialean, X2C taldeko bat dagoela ikusirik: neuk amarengandik jasotakoa. Beste haplotalde mitokondrialek ere badute garrantzia: U5 marka duten hiru aldaerek jarraitasuna dute gaur egungo euskal populazioan, Uxune Martinez UEUkoaren familian, adibidez. X2Cren kasuan, X2 taldea tipikoki Ekialde Erdiko jatorrizkoa dela kontuan hartzen delarik, badirudi haren agerpena Mendebaldeko Europan eta geurean, lehen nekazari hauen etorrerarekin lotzen dela.

Yamnaya zabalkundea: hizkuntza eta gene indoeuroparrak

Bigarren aurkikuntza interesgarria, ikerketa zehatz batean baino gehiago, zenbaitetan ikusi dudala esan daiteke, eta laburbildu daiteke puntu batean: Yamnaya kulturaren inportantzia Europaren populazio genetikoan eta, aldi berean, lotura gero eta argiagoa Yamnaya eta hizkuntza indo-europarren artean.

Arkeologia eta hizkuntzalaritzaren aldetik, Yamnaya hipotesia indartzen ari zen azken urteotan, indoeuroparren jatorri gisa. Bereziki, gomendatuko nuke The Horse, the Wheel, and Language liburua, David W. Anthonyrena.

Hizkuntza indoeuroparraren jatorri eta zabalkundearen historia ondo harilkatu bat marrazten du Anthonyk liburu horretan, hizkuntzalaritzako zein arkegologiako datuak lotuz. Zaldia, gurdia, eta brontzearen teknologia zabaldu ziren Yamnaya haiekin Europan zehar, eta hain teknologia aurreratuak ziren aurrekoek zeuzkatenekin alderatuta non populazio konkista eta ordezkapen masiboak gertatu zirela, genozidioak ez badira: ez dago pre-Yamanata, pre-indeuroparrik egun Europan... ez bagara gu, euskaldunak (eta gure artean ere, eragin genetiko ikaragarriarekin, R1b-aren kasuak aditzera ematen duen bezala, ikusi beherago 3. atala).

Orain, genetikak ere bultzada handia eman dio Yamnaya hipotesiari, antzinako genotipoen azterketak agerrarazi baititu pare bat datu esanguratsu: Bat) Yamnaya hilobietako genotipoak, antzestralak dira Europa Mendebaldeko populazio askorengan. Europa Mendebaldean ordezkapen uhin bat baino gehiago dago antzinako genotipoetan: nekazariek aurreko ehiztariak ordezkatu zituzten neurri handi batean, baina ondoren, Yamnaya/indoeuroparren ordezkapen are masiboago baten aztarnak ageri dira. Eta Bi) Yamnaya jendearen jatorri genetikoan ere aztarna interesgarriak aurkitu dira, non eta Kaukasoan! Azkenean, izango da hemen kaukasotarren ahaideak ez garela euskaldunak, baizik eta gure inguruko indoeuropear etorri berri hauek!

Irlanda: noiz azaldu ziren zeltak (eta R1b-dunak)

Hirugarren datu inportantea urtearen amaierarekin etorri da. Irlandako antzinako lehen genomen sekuentzia egin da, eta datu interesgarriak aurkitu dira. Bata, 5.200 urteko emakumezko bat da, eta Ekialde Erdiko nekazarien aztarna genetikoak agertzen ditu. Berriagoak dira beste 3 aleak, Brontzezko kulturako hiru gizonezko, 4.000 urte ingurukoak, eta hauetan, jada, Europako bigarren zabalkunde horren aztarnak ageri dira. Pontoko eragin genetikoa aipatzen da laburpen honetan, eta bereziki Yamnaya kulturaren zonaldeaz ari dira.

Rathlin uharteko aztarna hauek, hiruak, R1b haplotaldekoak dira.

Hortaz, aztarnek adierazten dute aldaketa bat 5200 / 4000 urteen artean, eta hori asoziatzen da aldaketa genetiko handi batekin, brontzearen kulturaren etorrerarekin eta baita ere, oso litekeena dena (bideoan hala dio Dan Bradley irakasleak) hizkuntza zeltikoaren etorrerarekin.

Hortaz, hemen dugu puzzle euskaldunaren paradoxaren agerpen bat ere: R1b haplotaldearen nagusitasuna nola liteke euskaldunen artean? Non eta Europan oro har, eta Irlandan bereziki, hizkuntza eta herri indoeuropearren zabalkundearekin lotu daitekeen honen agerpena, zer gertatu zen gure kasuan?

Aurrekoan aipatu nuen teoria hartara joko dut berriro: nolabait, euskaldunen ondare genomiko indigenan, indoeuropearren etorrerarekin, haplotalde maskulinoen nagusitasuna inposatu zen Euskal Herrian (nukleo konkistatzaile maskulino batek konkistatutako herriaren emakumezkoak bereganatu zituen, nolabait), baina ez inbaditzaileen hizkuntza.

Datuak, Irlandakoak eta Atapuercakoak, bateragarriak dira: R1b agertu izan balitz Irlandako lagin zaharrean edo Atapuercakoan, R1b-ren zabalkunde indoeuropearra gezurtatua gertatuko litzateke. Baina aztarna zaharrago horietan ez dago indoeuropear/yamnayarik: bai ordea, Europako lehen populazio nekazarien aztarna, Anatoliarekin lotu daitekeena. Eta horien artean, haplotalde matrilineal batzuk oraindik irauten dutenak gure artean. Kasualitate hutsez, nire bi haplotaldeetan dago jatorri nahasketa bitxi honen aztarna, amaren aldetik X2C nekazari-ekialde-erditar antzina-antzinakoa, eta aitaren aldetik R1b indeoeuropar-yamnaya berriagoa.

Eta egongo da pentsatzen duenik honek guztiak ez duenik zerikusirik Euskal Herriaren antzinatearekin edo euskararen jatorriarekin edo euskaldunen jatorriarekin. Ba oso oker daude horiek. Eta hurrengo urteetan, oraindik gehiago ikasi eta jakingo dugu, 2015ean asko ikasi dugun bezalaxe.

Hona, nire geno-artikuluen segida:

• 1. DNA aztertu dut Genographic-ekin
• 2. Nola egin Genographic testa
• 3. Zortzi deitura, eta zer espero nuen.
• 4. Haplotaldeak eta ahaidetasuna.
• 5. R1b euskaldunaren misterioa.
• 6. Honako hau, 2015eko aurkikuntzekin...
  
• Ea X2 haplotalde matrilinealaz gehiago idazten dudan...
  

Hauxe da artikulu horietako bat: Hirugarren Mundu Gerra Txinak eta AEBek borrokatuko dute eta horrela gertatuko da.
Tigre asiarra, arrano amerikarra, eta bi herrialdeen sinboloak nahasteko eskatu nion alabari. Igual ez da hain dotore geratu, baina ni konforme nago.

Beste artikulu bat, gogoeta politiko batekin egin nuen: Singularitatea. Kataluniako hauteskunde plebiszitarioen aurreko gogoeta bat.

Horretarako, estelada eta Artur Mas nahasteko eskatu nion alabari. Uste dut oso Artur Mas txuloa irten zitzaiola, oinarri gisa argazki bat erabiliz. Irudiaren bi bertsio erabili genituen, bertikala eta horizontala.

Irudi hauek Ubuntu ordenagailuan egin ditu alabak, Inkscape marrazketa bektorialeko programa doakoa erabiliz, marrazteko Wacom tableta gehigarria lagun zuela (arkatz optikoarekin). Inkscape eta Wacom-a Windows-en ere badabiltza.

Wacom-a opari tokatu zitzaion iaz 11 urte bete zituenean, eta horrez gain, klase partikular batzuk ere ordaindu nizkion, Pernan Goñi ilustratzailearen bitartez.

Alaba pozik dago, eta ni ere bai. Lan gehiago enkargatu behar diot jada 12 urte dituela. Beste inon baino lehenago ikusi nahi badituzue, instalatu Mugikaria app-a zuen mugikorretan.

Eta bide batez, liburu haren erreseina:

Hirugarren Mundu Gerra Txinak eta AEBek borrokatuko dute eta horrela gertatuko da

Oporretan irakurri dudan liburu bat, irakurketa arin eta entretenitu horietako bat: Ghost Fleet: A Novel of the Next World War. Tituluaren bigarren parteak argitzen du kontua, 3. Mundu Gerraren kontakizun bat da, 2030eko hamarkadan kokatua. Estatu Batuen eta Txinaren arteko gerra izango ei da Mundu Gerra hori. Ez baduzue jakin nahi nola amaitzen den, ez irakurri gehiago, ze spoilerrak daude artikulu honetan.

Ingelesez irakurri dut, epub-a aurkitzea erraza baita sarean. Kronikaren batean irakurri dudanez, paperezkoa oin-ohar mordoarekin dator, aipatzen diren armak eta kontuak dokumentatu egin dituztelako egileek, P. W. Singer eta August Cole analista militarrek, gaur egungo erreferentzia errealekin. Hortaz, gaur egungo teknologia eta analisi militarrak omen daude prospektiba ariketa honen oinarrian. Nire epub bertsioak ez zuen oin-oharrik, baina gaitzerdi: datu tekniko baten edo bestearen benetakotasunak ez dut uste asko ematen dionik liburuari.

Entretenitua egin zait liburua, baina, tira, ez du asko balio. Gauza batean asmatzen duelakoan nago, Txina eta Estatu Batuen lehia globala izan daitekeela 21. mendeko geopolitikaren ardatza. Baina hortik aurrera… Gerra hasteko eta garatzeko modua ez zait sinesgarria egiten. Japoniak eta AEBek II. Mundu Gerran egin zutenaren pareko kontu bat kontatzen zaigu: eraso asiarra Hawaiin (Pearl Harbourrekoa baino eraginkorragoa oraingoan, uharteen okupazioarekin), eta handik tarte batera untzidi amerikarraren kontraeraso bat indar txinatarrak txikitituko dituena (Midway-ko bataila izango zen horren parekoa II. Mundu Gerran). Horren ondoren, halako impasse arraro batean amaitzen da liburua (eta gerra): gerra aurreko posizio geopolitiko berdintsuetan geratzen dira Estatu Batuak eta Txina, eta hori da dena.

Hala ere, detaile batzuk baditu, ikuspegi prospektibo batetik interesa izan dezaketenak:

Ziber-gerra inportantea da gerraren eta nobelaren narratiban, espero daitekeen bezala. Eraso txinatarraren gakoetako bat da hainbat urtez Txinako lantegietan ekoiztu den hardwarea krakeatua dagoela, une jakin batean gaiztoen aginduen “kontrolpean” geratzeko. Urrutiko ziberkontrolaren kontu hau interesgarria da: liburuan, txinatarrek bakarrik egiten dute, jakin badakigunean (Snowdeni esker), izatekotan, orain, AEBek egiten dutela hori, gure Interneteko komunikazioak AEBetako NSAk kontrolatzen dituela. Hala ere, tira, hipotesi posibletzat jotzen dut: NSAk espiatzen gaitu darabilgun komunikazio tresneriari esker, baina Txinak ere bai akaso… ez nuke deskartatuko. Liburuan, ziber-gerrari buelta ematen diote amerikarrek Silicon Valleyko ekintzaile listoenek gerra-ahaleginean bat egiten dutelako eta super-operazio magiko batekin buelta ematen diotelako egoerari.

Ziber-gerraren beste osagarri bat da espazioko gerra. Txinako ahalegin espazialak poliki doaz, baina argi dago interesa dutela horretan aurrera egiteko. Liburuan, gerrako lehen ekintza da espazio-estazio txinatar batek satelite sare amerikarra suntsitzen duenean. Besteak beste, komunikazio sareak eta GPS sistema desgaitzen dute horrela.

Droneak ugari erabiltzen dituzte bi potentziek gerran. Airekoak, lurrekoak eta ur-azpikoak ere bai. Bereziki, erabaki autonomoak hartu ditzaketen droneak agertzen dira. Urrutiko aginterik gabe, adimen artifiziala* erabiliz erabaki autonomoak hartzen dituzten droneak, tiro egiteko autonomoak direnak. Arreta deitu dit honek, hain zuzen ere aurtengo udan publiko egin delako manifestu bat robot militar autonomoen debekua eskatzen duena. Argi dago liburuaren egileak ez datozela bat Steve Wozniak, Elon Musk edo Stephen Hawking-en eskaera horrekin. Izan ere, liburuan aipatzen da nola drone autonomoen garapena geldituta egon ei den AEBetan hainbat urtez, eta horrek gerraren balantza desorekatu duela Txinaren alde. Puntu horretan zein beste batzuetan, Singer eta Cole-ren intentzio argi samarra dirudi: teknologia militaristetan inbertitu behar dela Txinari aurre egiteko. Badirudi kontratisten propagandistak direla. Auskalo Pentagonoko aginte-postuetara iritsiko diren Trump presidente bihurtzen bada.

Teknologia eramangarria. Gaur egungo joera teknologiko batzuekin ere egiten da prospektiba apur bat eleberrian. Bereziki, mugikorretan oinarritutako itzulpen automatikoa garatua dago guztiz ingelesaren eta txineraren artean, eta Hawaii okupatzen duten txinatarrak horrela komunikatzen dira okupatuekin. Bestalde, Google Glass bezalako batzuen erabilpena globala da, marka amerikar zein txinatarreko gailuekin, kristo guztia dabil horiekin.

Kontestu historiko eta geo-politikoa ez da asko garatzen, baina pistaren batzuk badaude, gaurko mundutik gerra hori gertatu arte zer pasatuko den. Horien artean, gerraren kontesturako inportanteena da Txinan ez duela Alderdi Komunistak agintzen. Txinako erregimena “Directorate” bat da (Napoleonen Direktorioa bezalako zerbait?), eta aliantza bat ei da Txinako militarren eta oligarkia kapitalistaren artean, une jakin batean elkartu zirenak aparailu komunista gainetik kentzeko. Iraultza ez-odoltsu hori gertatu eta zenbait urtetara garatzen da liburuko gerra. Direktorio txinatar honek aliatu bat ere badu gerran, Errusia, baina konpartsa hutsa da garapenean. Europari dagokionez, lerro solte batzuk, kontestu geopolitikoan zentzu gutxi daukatenak. Liburuaren akatsetako bat da hau: ustez Mundu Gerra bat deskribatzen zaigun arren, azkenean Ozeano Barean kokatutako operazio militar mugatu batzuk deskribatzen dira, Txina eta Estatu Batuen artean, errusiarren eta poloniarren (!!) konpartsa paper batzuk tartean direla.

Kontestu historiko horretan, aipu pare bat islamismoaz. Batetik, badirudi islamismoarekin erlazionatutako munduko eremu legegabeen esparrua handitzen dela. Gaur Libia edo Siria izan daitezkeen bezala, etorkizune horretan Indonesia kaotiko bat omen dago hainbat fakzioren artean zatikatua. Ez dakit fantasia hau posible ote den, baina beldurgarri samarra da: Siriaren populazioa 15 bider da Indonesiakoa. Bestalde, badirudi une jakin batean eztanda nuklear “terrorista” bat gertatu izan dela: ez da asko esaten honi buruz, baina Dharango intzidentea bezala aipatzen da zenbait alditan liburuan (Saudi Arabiako hiri bat da Dharan). Eta beste detailetxo bat: Hawaiin amerikarren artean okupatzailearen kontra antolatzen den gerrila mugimenduak Muj edo Mujaheddin izena hartzen du beretzat.

Enfin, agian zain egon zaitezkete pelikularaino, liburua irakurri gabe. Prosa bastante txarra da, eta pertsonaien marrazketa, ezin topikoagoa. John Wayne 1950eko pelikuletan mintzatzen zen tono heroikoan ari dira pertsonaiak. Hori bai, emakumezko protagonista militar dexente daude amerikarren artean, baina horiek ere testosteronaz betetakoak ematen dute. Baina tira, batzuetan amerikanada lotsagabeak ere entretenigarriak izan daitezke, bereziki eszeptizismo pixka batekin hartzen baditugu.

Orduan idatzi nuen bezala, aitaren aldetik, patrilinealki, R1b haplotaldekoa naiz. Eta halako jatorri ez-euskaldun bat espero nuen arren Fernandez naizen aldetik, tipikoki euskalduna suertatu da emaitza. Euskal Herrian eta inguruan gehien zabaldutako haplotaldea da R1b. Hortaz, baliteke Fernandeztar horiek arabarrak izatea besterik gabe (lagun batek iradoki zidan bezala, erantzunetan), edo, bestela, jatorri karpetobetoniko jatorrago batekoak izanda ere, Espainian ere R1b aski barreiatua egonik, ez dago zertan harritu beharrik.

Nolanahi ere, nire lerro patrilinealaren gorabehera partikularra baino gehiago, R1b haplotalde tipikoki euskaldunaren historia bitxia eta misteriotsua kontatzera nator hona.

R1b taldearen mutazioa, duela 18.000 urte inguru gertatu zen. Horrek esan nahi du, gizonezko zehatz eta erreal batengan mutazio genetikoa gertatu zela orduan, eta gaur, haren ondorengo zuzen-zuzenak garela mapa honetan agertzen garen populazioen portzentaiak. Maparen esanahia literalki ulertu daiteke: inguru ilun horietan, gizonezkoen erdiak baino gehiago patrilinealki gizon berberarengandik gatoz.

(1. irudia)

Punturik ilunenak, beraz, Europa mendebaldean ditugu (nolabait zentratuta Euskal Herriaren inguruan) eta halako bi puntu bero bitxi, bata Ural mendien inguruan (Baxkir herriaren artean) eta bestea Afrikako Sahel aldean: Niger iparraldeko etnia batzuen artean, oso hedatua dago, Boko Haram-ekoak gaur egunean dabiltzan lurretan, kurioski.

R1b haplotaldearen hedapen hau ulertzeko, duela 10 bat urte, teoria bat zen hedatuena. Europako mendebaldeko haplotaldeei begiratuta, bai orokorrean R1b-en zabalkundea ikusirik, eta baita populazioz populazioz haplotalde nagusiak ikusirik...

2. irudia

3. irudia

Erraza da ondorioztatzea, R1b-eren zabalkundea, Europako mendebaldean, euskaldunen ondorioa dela. Zuhaitz zahar honek hala adierazten du, adibidez:

4. irudia

Babesleku franko-kantabrikoaren teoriarekin egiten dugu topo hemen. Duela 14.000 urteko glaziazioaren une larrienean, Europako populazioa gune oso txikietan baizik ez zen bizirik geratu, eta izotzak desagertzean, duela 12.000 inguru, Europa babesleku horietan zeudenen populazioekin birpopulatu zen. Hortaz, hipotesi horren arabera, Europan zabaldu zen R1b, azken glaziazioaren ondoren babesleku kantabriarrean babestutako populazioa zabaldu zenean. Zabalkunde eskema argi bat adierazten dute koloreek hain zuzen, 2. eta 3. irudietan. Badirudi R1b ageri-agerikoen gure inguruan dagoela, eta Euskal Herritik urrundu ahala gutxitzen doala.

Irakurketa hori nahiko zabaldua dago "dibulgazio orokorrean" oraindik ere. Irlandan eta Euskal Herrian R1b gehien topatzen da, eta hortaz, halako konexio eusko-zeltiko bat egon behar da horren jatorrian, gero beste herri batzuen etorrerak zokoratu zuena.

Analisi genetiko komertzialak egiten zituen lehen enpresa 23andMe izan zen, Silicon Valleyko ekimen bat (fundatzaileetako bat, Googleren sortzaile batekin ezkondua), eta promozio gisa Techcrunch blog ezaguneko sortzaileari 2008. urtean eskaini zioten testa: R1b suertatu zen Michael Arrington (r1b1c, zehazki), eta emaitzak argitaratu zituen Techcrunch-en. Bertan azaltzen da, trikuharri baten irudiarekin, 23andMe-k Arringtoni kontatu zion historia. Europako Hegoaldean "murriztuta" egon ondoren glaziazioen garaian, R1b zabaldu egin zela Europako Mendebaldean zehar 12.000 urteen bueltan.

Kontua da, irakurketa hau zaharkitu geratu dela. Eta nola!

R1b haplotaldearen lehen mapa eta irakurketa hauek egin zirenean, duela 10-15 bat urte, munduan analisatutako DNA pertsonalak milaka gutxi batzuk izango ziren. 2015 urte honetan berriz, eta ororen gainetik, Genographic proiektuak aztertu dituenekin, milioi bat analisi izango ditugu: 700.000 baino gehiago Genographic-en bakarrik, tartean neurea. Biderkaketa esponentziala gertatu da.

Gainera, analisi hauek batez ere ordaindu egin dugun boluntarioek egin ditugunez (eta erakunde anglofono baten baitan), analisatuen artean Europako Mendebaldean (eta bereziki Britainiar Uharteetan) jatorria dutenak laginaren parte handi bat dira. Estatistikoki, beraz, R1b izateko aukera zuten gizonezkoen artean gertatu dira analisi asko eta asko. Dozenaka milaka analisi, bakarrik R1b populazioaren artean.

Honek, R1b-en barruan gertatu izan diran azpi-mutazio eta adarkatze ugarien koadroa asko handitu du. Argitu ere bai, zentzu batean, baina batez ere, biderkatu eta ugaldu.

Hona, R1b-ren zuhaitz filogenetikoaren gaurko irudi ba, eta konparatu goiko 4. irudikoarekin.

5. irudia

Guri interesatzen zaiguna, Euskal Herrian zabaldua dagoen DF27 azpitaldea da, Ibero-Atlantic gisa zehaztua zuhaitz horretan. Ikus dezagun, beraz, DF27 azpitaldearen zabalkunde mapa:

6. irudia

Glaziazioko babesgune kantabriarra izan balitz R1b-ren Europako zabalkundearen iturria, ez luke zentzurik DF27 izatea gure inguruko azpitalde nagusia, haren "aita/guraso" diren talde zaharragoak baitaude barreiatuta Europan.

Europa mendebaldean dauden adin bertsuko lau talde hauen mapak ikusten baditugu...

7. irudia

Izatez, R1b azpitaldeen adin eta hedapenak oso bestelako irudia erakusten du. Europa ekialdetik zabaldu zen R1b mendebaldera, eta denboran oso berria den azpitalde bat da R1b-DF27, Euskal Herrian hedatuen dagoena.

Goiko lau mapa horien arteko erlazio kronologiko eta filogenetikoa ulertzea interesgarria da. Zuhaitz honek erakusten digu:

8. irudia

L11 mutazioa, duela 4.500 urte inguru gertatu zen, eta haren azpi-mutazio bat, S21 delakoa, da goiko mapan herri germanikoekin bat datorrela erakusten duena. Beste hiru zabalkunde handiak, DF27 euskalduna, S28 eta L21, berriz, tarteko beste mutazio extra batekin ere identidfikatzen da, S116 gisa identifikatua (beste nomenklatura batzuetan P312 izenarekin ere izendatua).

Zabalkunde honen azalpen argiena Eupedia foroan aurkitu dut, bertako erabiltzaile baten testu honetan. Sentitzen dut erreferentzia zientifiko serioagorik topatu ez izana, baina hauxe da dagoena.

Funtsean, Maciamo erabiltzaileak R1b-ren Europako adarrak jarri ditu mapan, eta kronologikoki antolatu, azaltzeko, ekialdeko estepetatik zabaldutako zenbait kulturarekin, eta, bereziki, indo-europarren etorrerarekin, uler daitekeela Europako R1b-en hedapena.

9. irudia

Ekialde hurbileko, Kaukasoko eta estepen inguruko kontakizuna interesgarria da baina, euskaldunoi dagokigunez, maparen mendebaldean gertatutako R1b-en zabalkunde bitxiaren unea eta modua ulertzea interesatzen zaigu.

Lehenengo eta behin, L11 izeneko azpitaldearen mutazioa daukagu (ikus 9. irudiko mapan). Duela 4.500 urte inguru gertatu zen, Europa Erdialdean. Mutazio horren ondoren, beste bi mutazio nabarmen ikus daitezke, U106 delakoa, eta bestea P312 delakoa, zeina, era berean, 3 azpitalde nagusitan banatu zen, oso jarraian: DF27 (geurea), U152 eta L21. Gizaldi gutxiren buruan, beraz, L11 mutazioa zutenak, beste lau mutaziorekin identifika daitezke nagusiki, eta mutazio hauek guztiak duela 4.000 urte inguru gertatu ziren.

Berriz itsatsiko dut goiko mapa, erakusten duena L11ren ondorengo zatiketa, eta azpitalde bakoitzaren hedapena Europan:

Nahiko bitxia da talde-etnolinguistiko zehatzen historia eta zabalkundearekin lotzea dagoela talde hauetako bakoitza: herri germanikoak, uharteetako zeltak, italo-zeltak eta, DF27ren kasuan... euskaldunak?

Indoeuropearrek garai horretan Europa Mendebaldea okupatu zutela ere ondorioztatu daiteke, eta, bereziki, P312ren hiru azpi-adarrak, nolabait, zelten zabalkundearekin identifikatu daitezke. Gertatzen dena da, DF27, hirugarren adar hori, zeltiberiar baino gehiago, geografikoki eta gaur egungo populazioaren arabera, tipikoki euskalduna dela, inolaz ere ez zelta.

Perplexitatez bete behar gintuzkeen paradoxa dugu hemen: R1b taldeen hedapenak, ekialdetik mendebaldera, indo-europearren zabalkundearen kointziditzen du. Mendebaldeko azpitalde nagusien kasuan, gainera, herri germaniar eta zeltikoen zabalkundearekin, are modu zehatzagoan. Salbu eta... gu: euskaldunok, DF27 azpitaldekoak.

Maciamo berak azalpen bat eman du Eupedian, nola izan daitekeen hori.

Bere hipotesian, R1b inbasioa edo populazio-olatua irisi zenean gure ingurura, zeltiar zaldun gerlari batzuek, menperatu egin zituzten Iberian aurkitutako herriren batzuk, eta gizonezkoak hil zituzten: emakumeez jabetu ziren, nolabait. Pre-euskaldunak izango ziren talde hori, edo talde horietakoren bat. Zeltiar zaldunek menderatuak, gizonezko pre-euskaldunen jario genetikoaren parte handi ezabatu egin zen, eta zeltiarren lerro patrilineal R1b-tarrak nagusitu ziren. Gainerakoan, euskaldunen beste bereizgarri genetiko batzuek eutsi zioten, lerro matrilinealetan batez ere; eta hizkuntzari dagokionez, emakume pre-euskaldun eta inbaditzaile gizonezko zeltiko haien arteko ondorengo belaunaldiek pre-euskaldun izaten jarraitu zuten. Jario genetiko patrilinealaren ordezkapen handi bat egon zen, baina ez hizkuntzaren ordezkapena.

Duela 4.300 edo 4.000 urte artean gertatuko zen, datu genetikoen arabera, Macianok deskribaturiko gertaera dramatiko hori.

Horrela gertatu ote zen? Nik ez daukat daturik Macianorena zuzen ala oker dagoen asmatzeko. Datu bat argia iruditzen zait ordea. Duela hilabete batzuk, azkenean dexente atzeratu den artikulu honetarako prestatzen, bilera bat izan nuen Gasteizen bi irakaslerekin, Joseba Lakarra hizkuntzalariarekin eta Alvaro Arrizabalaga historialariarekin. Biak oso eszeptiko agertu ziren azaldu nizkien mapa eta kontuekin; oro har, esperantza gutxi azaldu ziten analisi genetikoek euskaldunen historia eta aurre-historia asko argituko ote duten.

Ulertzen dut eszeptizismo hori. Duela 4.200 eta 2.000 urte inguru gertaturiko ebento batzuen inguruan, ezer garbi ez dagoenean, profesore hauek ez dute ontzat emango espekulaziorik. Stricto sensu, bestalde, euskaldunak euskararen herria garenez, esan dezakegu euskaldunen lehen agerpen historikoa Akitaniako esteletako euskara-antzeko testuetan dagoela. Ondoren, autore klasikoen testuetan agertzen diren baskoi (vascones), barduliar, karistiar eta ingurukoak, akaso lotu daitezke euskaldunekin (batez ere baskoiekin). Euskararen antzinate aztarnetatik osa daitekeen proto-euskararen errekonstrukzioa, bestalde, gure aroko (kristo ondorengo) 4. edo 5. mendean jar daiteke, itxura batean, eta Nafarroan. Akitainera izan daitekeen pre-euskara horren eta Nafarroako proto-euskara horren artean zulo handi bat ere badago, Erromaren nagusigoaren garaia hain zuzen, non hizkuntzaren egoeraz ezer ez dakigun.

Garai hori, erromatarren garaia, gugandik 2.000 urtera dago. Eta R1b haplotaldearen ezarpena, beste 2.000 urte atzera eginda. Oso oso zaila izango zaigu zer izan zen argitzea. Hala ere, nik uste paradoxa genetikoa argia dela. Azalpen bat izan daiteke Macianok dioen hori: "inbasio maskulino" zelta bat pre-euskaldunen artean nagusitu zen, lerro patrilineal gehienak ordezkatuz; baina inbasioaren ondorengoak asimilatuak izan ziren herri haren hizkuntzan. Ba ote dago beste azalpenik? Beharbada bai.

Ezjakintasunetik, bota dezadan disparate bat: DF27ren zabalkundea ez da horrenbeste euskaldunen zabalkundearen aztarna bat, baizik eta barduliar eta karistiar herriena, eta herri horiek, demagun, zeltikoak ziren osoki (beharbada kirtenkeriak ari naiz esaren, baina permititu eidazue, mesedez). L21 taldearen markak britainiar uharteetako sustrato zeltiarra adierazten duen bezala, Bizkaiko Itsasoko honek ere herri zeltiko batzuena adierazten du. Gero, nolabait, erromatarren garaiko hizkuntza-panoramaren iraultza eta ordezkatze masiboan, Iberiako gainerako hizkuntzak bezala galdu zituzten herri haiek euren mintzaira zeltikoak, baina gure paraje hauetan hizkuntza-ordezkapena, latinaren eskutik etorri beharrean, akitaniar-baskoien ezkutik etorri zen. Paragrafoaren hasieran nioen bezala, disparatetzat har ezazue.

Eta hala ere, zerbait egon behar du. Eta nik uste dut, genetikaren ildotik gehiago jakin ahal izango dugula. Duela 10 urteko ikuspegia zen R1b zabaldu zela "glaziazioko babesgune kantabrikotik". 100 bider datu gehiago ditugunean, badakigu ez zela horrela izan. Datu kantitatea inportantea da.

Genographic testa egin duen beste inor ez dut ezagutzen pertsonalki: euskaldunon analisiak x100 biderkatuko balira, askoz gehiago jakingo genuke. Eta, era berean, askoz gehiago jakingo dugu eneolitiko, brontzearoko eta burdinaroko aztarnategietatik material genetikoa lortzeko teknikak eta moduak biderkatzen badira. Antzinateko eta gaur egungo analisi genetikoen biderkatzetik, gehiago jakingo dugu euskaldunen jatorriaz.

Goragoko eskema eta mapa gehienak, eta erabili ditugun hipotesi eta misterioak, DF27 haplotaldearen zabalkunde eta kokapenaren ingurukoak dira. Baina izatez, dagoeneko DF27 talde "euskaldunaren" azpitaldeen adarkatze oso bat ari da azaltzen. Azken 4 milurteetako mutazio berrienen mapak, kronologiak eta zuhaitz zehatzagoak ikusiko ditugu hurrengo urteetan.

Hau da, nonbait, DF27ren azpizatiketaren eskema bat. Nik uste dut nire azpitaldea, R-CTS7768 Genographic-en arabera, izenekoa, hor nonbait dagoela, agian C7768-rekin identifikagarria, baina ez nago oso seguru.

10. irudia

Lagun batek dioen bezala, informazio gehiegitasunetik informazio zehatza ateratzeko modu bakarra dago: informazio gehiago pilatu. Horixe behar dugu, informazio gehiago, datu genetiko gehiago, adar konplikatuagoak, azpitalde gehiagoren mapa xeheagoak, mutazioen kronologia eta geografia lotuko dituztenak.

Ez da merkea norbearen genetika analisatzea, baina nik animatzen zaituztet. Prozedura azaldu nuen hemen.

Kontestu apur bat, amaitzeko:

• KzJaia3
• Genographic testa.

Eta nire geno-artikuluen segida:

• 1. DNA aztertu dut Genographic-ekin
• 2. Nola egin Genographic testa
• 3. Zortzi deitura, eta zer espero nuen.
• 4. Haplotaldeak eta ahaidetasuna.

Gure aita otsailean hil zitzaigun, eta familiako Gabonetako tradizioak aldatu behar izan genituen, ondorioz. 37 urtez, nik uste, haren etxean elkartzen ginela bazkaltzeko, ez beti denok batera, baina bai behintzat, Natibittate egunez, lau seme-alabak aitarekin.

Aita barik, etxea ere salgai jarrita, antolakuntza berriak egin behar izan ditugu. Nire etxea jarri nuen boluntario, eta bueno, elkartu ginen batzuk. Paperezko mantela, plastikozko edalontziak: gabon proletarioak, betiko moduan alegia.

Urte berriarekin, bestalde, wasap talde batean baino gehiagotan ikusi dut modan jarri dela (ustez) animazioko katu batek abesturiko gabon-kantuena. Lagun bati grazia handia egin zion apenas ulertzen zuen bizkaierazko Urte-barri-barri batek, katuaren ahots bitxian... Gure aita zenak kantatzen zuen haren bertsio bat, eta, tira, gerorako geratu dadin, arbolaren aurrean grabatu eta abestera ausartu naiz. Horra, lotsa gitxirekin:

Atentzioa deitu dit Uztarriatik mahaingururako puntu zerrenda luze bat bidali digutela, prestatzeko. Hementxe itsasten dut, publiko potentzialaren arreta pizteko: