Ingelesen hilerria

2012an gaude eta Euskal Herrian Interneteko komunikazioa zer nolako amateurismoarekin daramaten erakunde eta enpresa askok mingarria da dagoeneko. Barregarria baino gehiago, amorragarria. Garai ekonomiko hauetan erridikulu teknologikoa egiten ez da onartzeko modukoa.

Ohiko praktika da, adibidez, edozein gonbidapenekin jendea espameatzea. Baina, tira, sikira mezuan informazioa jarriko balute, baina ez, TARJETOIA ireki behar, JPG edo PDF formatuan, ikusteko zer den noiz non (eta tarjetoia, izatez, paperean inprimatu eta banatuko zela pentsatzen duzu kasu horietan, auskalo zenbat diru gastatuz). Halako bat jaso nuen atzo Diputaziotik (orain Bildukoak daude, baina lehen berdintsu zen, eta beste edozein erakunderekin gehienetan berdina gertatzen da). Ez dakit prentsaurrekorik edo beste informaziorik egin den publiko, baina hau da zera, independentista eskoziar bat gonbidatu dutela biharko Donostiara.

Tarjetoiarekin bat euskarazko lerro batzuk ere bazetozen mezuan eta, horror, jasotzaile guztia mezuaren CC: alorrean. Puf.

Kontua da, jasotzaile bati ez diola grazia egin mezu euskaldunak, eta Reply-all klik eginez erantzun duela. Gordeko dut enpresaren izena, baina ez mezua, merezi du eta, ez bakarrik ikuspegi soziolinguistikotik, baita ere, CCO edo BCC alorraren erabilerari dagokionez.

ROGAMOS NOS ENVIEN LA INFORMACION EN LAS 2 LENGUAS OFICIALES. (YA que NO todos los habitantes de nuestra provincia nos desenvolvemos con los 2 idiomas, y la falta de uno de ellos en un comunicado de un organismo provincial, es una discriminación, con respecto a la población que no sabe desenvolverse con el idioma empleado )

Nota: Para enviar esto a mas direcciones que la nuestra (multicorreo), les recomendamos usar CCO… y no CC… ; ya que en esta ultima quedan expuestas todas las direcciones de envío; y pueden ser usadas para otros menesteres, no tan loables como los de nuestra Eficiente Diputación (anteriormente multilingual) …………. Guipuzcoana

Atentamente
XXX XXX
DPTO. ADMON.

Eta eskoziarraren kontu horretan, wifirik ba ote bertatik dena delakoa kontatzeko?

Lagun batek utzita, duela 50 urteko euskarazko hiru film zaharberritu ikusi ditut Gabonetan. Lekukotasun historiko bat euskarazko zinemagintzan. Gotzon Elortza bizkaitarrak egin zituen dokumentalok, Eregatik Matxitxakora (1959), Aberria (1961) eta Elburua Gernika (1962).

Euskadiko Filmategiak zaharberritu zituen lanok, zenbait erakunderen babesarekin (haiek ordainduta, suposatzen dut). Eta irailean Berriak doan banatu zituen DVD batean egunkariarekin.

Hala ere, ohar larriarekin datoz dokumentalak, etxean bakarrik erakusteko, ez egiteko ikustaldi publikorik, kopiak egitea debekatua... Ohiko kaka anti-pirata hori. Gotzon Elortzaren material hau gogoan galdera egin nion Euskadiko Filmategiko zuzendari Joxean Fernandezi urrian izandako Pintxos & Blogs topaketa batean, ea BitTorrent bidez beraien materiala zabaltzen hasi behar ote ziren. Puntalakurloaren urazpiko dantza sinkronizatuaz galdetu izan banio bezala izan zen: ezta okurritu ere halakorik.

Ondarea gorde eta artxibatzeko orduan, tic zaharrekin jarraitzen dugu hein handi batean. Ingelesen Magna Carta original famatua, erregeren jauregiko gela batean zegoen gordea, haren testua inork ez zezan nahastu. Baina 18. mendeko iraultza amerikarretik dakigu (edo jakin beharko genuke), gaur testu baten osotasuna ziurtatzeko metodoa ez dela gordailuko kopia bakarra, baizik eta masiboki produzitu eta banatutakoa: halaxe egin zuten iraultzaile amerikarrek beren deklarazioarekin, inprentaren erabilpen zabal batekin, ziurtatuz haien hitzak beren zentzu zorrotzenean ondo zabalduko eta gordeko zirela. Masiboki banatzea, ale bat gordetzea baino efektiboagoa baita. Eta ikus-entzunezkoetan, ez dago bitTorrent baino banaketa sistema egokiagorik. Gordetzaileak horretaz jabetzen ez diten bitartean, jai dugu. Ondo egin dute kultura arduradunek Elortza eraberritzen eta digitalizatzen. Baina oraindik egiteko dago bidea banaketan, zabalkundean, kulturaren hedapenean eta kontsumoan. P2P banaketa digitalak kontserbazio prozesuen parte izan beharko luke.

Zorionez, copyright ohar estupidoei kasurik ez egitea erabaki duen jendea dago sarean, eta hiru dokumentaletatik bi, behintzat, sarean daude: Aberria eta Elburua Gernika. Youtubetik jaitsi ere egin daitezke, Download Helper erabilita.

Bide batez, konparatzeko modukoak dira Aberrian ikusten den baserri-giroa (Jon Lopategi gazte bat bertsotan adibidez; hemen behean itsatsitako bideoan) eta, 50 urteren buruan, Yogurinha Borovaren baserrikoa.

Niri ez didate ez balio ez 23.00etan ematen dituzten telebistako programek, ezta streaming-ak ere (Nahieran primerakoa izan arren). Baina zuzendariak berak, Hasier Etxeberriak, pasatutako deskargarako esteka (ustez gorde) batetik jaitsi dut mp4 osoa eta ikusi dut Euskararen jatorria, enigma europar bat.

Bikaina iruditu zait. Eta laburra, batez ere laburra. BBCren sail eder horiek ditut gogoan, 8 edo 10 ordukoak, eta irudikatzen dut hemen zegoen materialarekin bazegoela halakorik egiterik, baliabideak inbertitu izan balira. Gaia bazegoen, eta irudiak eta mezuak harilkatzeko gaitasuna eta kalitatea ere bai taldean. Hori posible izan zedin, beharbada, baliabideak baino gehiago, herri-ikuspegi bat beharko litzateke ikus-entzunezko eta kulturako agintaritzan, eta ez dut uste halakorik daukagunik. Hemen daukaguna da Telesur edo Telemadrid lokal samar bat. BBC bat edukitzeko akaso independentzia beharrezkoa izango da, baina ez hori bakarrik.

21. mendean gaude, bizirik, txiripaz bizirik akaso, Joaquin Gorrotxategik dioen bezala. Ezagutzaren Gizartearen oinarriak kultura- eta ele-aniztasunetik eraiki behar dira, inteligentziarekin, sormenarekin, eta horretarako lehengaia hemen dugu, esku artean. Baina elebakartasun ingorantearen mendean gaude. Oraindik enigma gara. Ez dakigu euskara 21. mendean biziko den ala ez. Uste dut ez dakigula. Ematen du, bizitzekotan, txiripaz izan beharko dela.

Eta tira, orain banoa deskargatzera torrentetatik Stephen Fry-ren Planet Word eta Human Planet. Urte berri on denoi.

Zorakeria bat antolatzen ibili da Joxe Rojas azken asteetan: #sesisesi ustezko lehiaketa, euskal internautismoan pertsona sexyenak izendatzeko. Disparatea KDD batekin bururatu zen bart iluntzean Bilbon, Kalderapekon. Gonbidatu ninduen Joxek ekitaldiko hitzaldia ematera, eta, tira, eman nuen :) Ohore handia izan zen beste kolaboratzaile batzuekin horretan laguntzea: La Personnalite, Yogurinha Borova, Kaixomaitia, Josu Bergara, Urko Aristi, Euskarabila...

Zer eman nuen? harrikada bat. Igoal bideoren bat egongo da hortik, ez dakit. Nik neure #sesisesi saria eman nion sexyenari, lehiaketarik gabe nik neuk izendatutakoari, Patxitrapero blogari jenialari, ausartu egin zelako sexytasuna definitzen. Horrelaxe hain zuzen:

Neri adibidez, berdin zait ze emakume mota dan. Argala ala mardula. Ile motxa ala luzea. Motxa, ala oso altua. Punkya ala Barby-a…
Baina hizketan jakin behar du; begiratzen adina. Azkarra izan behar du. Horrek erakartzen nau, ezerk erakartzekotan. 
Alaia bada, erantsiozu plus bat. Umorea badu, beste dozena bat. Eta, guzti hori izanda… Bere gustokoa naizela jakiten badet… Orduan bai sexya.

Definizio intelektual eta emozional bat, zaila gainditzen. Baina, tira, inbidiaz edo, neuk ere gehitu nahi izan nuen beste definizio bat, zer den sexy izatea. Eta hitz batekin lotu nahi izan nuen: Lotsa. Termino zeharo euskaldun hori. Hain euskalduna non adieraz gainezka dagoen, hedaduraz zabalegi, gaztelaniarekin alderatuta. Lotsa izan baitaiteke:

1. Pudor
2. Timidez
3. Rubor
4. Vergüenza.

Zorionez, doi-doi bada ere, adiera hauetan, azkena salbu, pasatzeko modukoak dira besteak (azkena oso itsusia baita). Eta nik esango nuke lotsa, behintzat bere lehen adiera horietan, polita dela, sexya dela lotsa punttu hori.

Baina, era berean, lotsak badu bere sekretua. Eta zera da sekretutxo hori: Behar duzunean, premia duzunean egiazki, gainditu egiten da lotsa. Eta orduan, lotsa gainditzen duzunean, orduantxe zara guztietan #sesisesi, erakargarri eta sexyena.

Horixe izan zen nire mezua. Ez besterik. Reddit eta halako lekuetan aurkitutako argazki batzuekin apaindu nuen dena... baina inon ez dago argazkirik, sinetsi, C4d3nz4ren Tumblr-ean bezalakorik :)

Urte batzuz izan nuen ohitura krismas partikular bat jartzeko blog honetan. Gero eten egin nuen tradizioa. Itzul bedi aurtengoan, probisionalki bada ere, honako irudi honekin. Przewalskiiren zaldiak dira, Ekaingo zaldiak:

Aurtengo udan opor zoragarri batzuk egin nituen seme-alabekin. Washington DC ezagutu genuen. Hiri eder eta ikusgarria. Zoologikoan, adibidez, ikusi genituen aurrez aurre gure bizitzako lehen pandak. Baina haiek baino inpresio zuzenagoa egin zidaten Przewalskiiren zaldiek.

Zaldi basatiaren arraza benetakoa. Ileak tente lepoan, leizezuloetan gure arbasoek marraztu zituzten zaldiak dira horiek. 19. mendean Asia erdialdean bizi ziren azken saldoak, eta haiek deskribatu zituen Przewalskii esploratzaileak. Zaldi basati haiek desagertu egin dira naturan, hala ere. Baina duela gutxi, askatu egin dituzte zooetan hazitako batzuk. Adibidez, goiko irudikoak Pragako zoologikoan jaioak dira, eta une honetan Mongolian bizi dira libre.

Ekaingo zaldien irudiak badu zerbait, barrena ukitzen dizun zer bat. X10 artista anonimo euskaldunak bere txantiloietan ere erabili du (Santimamiñeko bisontearekin batera) grafitiak egiteko kale-bazterretan, eta udazkenean EuskalBanksy bikain hau ezagutzeko parada izan genuen. Txantiloia alabari ere pasatu zion, eta Lilik Ekaingo zaldiak eta Santimamiñeko bisonteak pintatu zituen horrela, laranjaz eta arrosaz. Bera ere EuskalBanksy da.

Dokumental bat ere ikusi dugu duela gutxi. Ahaztutako ametsen leizea. Chauvet leizezuloari buruzkoa, guztiz gomendagarria. Han ere Przewalskiiren zaldiak daude, eta errinozeroak, eta lehoiak ere bai. Eta 32.000 urtekoak dira irudi horiek. Hau da, Ekaingo zaldietatik X10en zaldietaraino 10.000 urte daude; baina Ekaindik atzerantz, Chauvet-eraino... 20.000 urte daude!

Ondo igaro ditzazuela denok Gabonetako egun hauek. Przewalskiiren zaldien irudiekin egin dezazuela amets. Ekaingo eta Chauveteko artisten eta gaur egungo banksyen alde egin ezazue topa.

2008an sortu zen Azpitituluak Euskaraz ekimena, eta 2010 amaitu bitartean, apenas 40 film oso eta beste atalen batzuk gehitu ziren. 2011. urtea, berriz, 164 film osorekin eta telesail sorta polit batekin itxi behar dugu. Dena den, gaur komunitate birtualez mahainguru batean egon naizela-eta, batek aipatu du publikotik azpitituluen langintza euskarazko edukien fronte interesgarri bat dela... Ba bai, kontu interesgarria bai, baina komunitate bat ez gara: gara lau txoro, askotan modu inkonexoan eta ahal bezala dihardugunak, elkarrekiko benetako harremanik gabe, komunitate zentzurik gabe. Igotzen ditugu azpitituluak, eta jendeak ez du erantzuten ezta eskerrik asko esateko ere...

Baina ze kontxo, aurrera goaz, eta Top 2011 inkesta egiten ere ausartu naiz, euskaraturiko film onena aukeratzeko. Nik bete dut inkesta, eta seme-alabek ere bai, gaur mahainguruan aipatu dudan bezala. Hona gure puntuak nola joan diren (nik gehiago ere ikusi ditut; irudiko hauek ordea, ikuskatze partekatua izan dira familian).

Seme-alabak izan ziren nire lehen motibazioa azpitituluei ekiteko. Pixar-en film bat, Wall-E, lehenbiziko lana; dialogo gutxi zuela jakitean animatu nintzen. Konprobatu nuen orduan 9-10 urteko neska-mutilak gauza direla film azpititulatuak jarraitzeko. Hortaz, nire saio azpititulatzaileetan semearen adinari ere jarraitu diot, eta 13 dituelarik orain, pre-nerabeentzako txuloagoak izan daitezkeen filmei ekin diet: Attack the Block eta Super 8, abentura film bikainak nire ustez. Alaba atzetik dator, 8 urte ditu orain, eta esaldi solteak harrapatzen ditu irakurriz. Baina hala ere, zinema jatorrizko bertsioetan disfrutatzeko gauza bada, eta aukera polita egin du urteko onena izendatzeko: Arrietty.

Azpititulatzeko nire metodoa azalduko dut, bide batez.

1. Normalean, film egoki bat hautatzen dut, ikusi gabekoa, han-hemenka topatutako erreferentziez fidatuz. Askotan, seme-alabengan pentsatzen dut, baina neure gustorako baten batekin ere saiatzen naiz tarteka (Drive, aurten, adibidez). Begiratzen dut baita ere ea ez ote diren testu askokoak (alferra naiz, Super 8 izan da sekula itzuli dudan luzeena, motibazio berezia eragiten zidalako eta oporretan nengoelako).

2. Filma hautatukoan, jaisten dut Torrent erabiliz, BTJunkietik normalean. Info apur bat hemen.

3. Erdarazko azpititulu batzuk topatzen dizkiot, film horrekin bat datozenak. Ingelesa eta gaztelera, bi bertsio izatea, lagungarri izan daiteke. Subscene (en) eta Solosubtitulos (es), iturri onak azpidatziak aurkitzeko.

4. Filma ikusi barik itzultzen dut testua, testu-editore arrunt batekin (Ubuntun, Gedit), eta zalantzetan ahal bezala aurrera egiten dut, ez nau asko larritzen ez hiztegiaren egokitasun euskaltzaindistikoak ezta literaltasunak ere. Ez naiz itzultzailea eta nire lanak ez du profesionaltasun edo kalitate asmorik batere.

5. Itzulpena amaitzean, kontrol-saioa egiten dut, ikuskapen bat seme-alabekin (haientzat modukoa bada), edo neure kasara. Eta ikuskapen horretan oharrak hartzen ditut zuzenketarako, paper eta bolalumaz.

6. Zuzenketak egin testuan, eta egina dago; filmaren fitxa txiki bat dokumentatu, eta igo Azpitituluak.com-era.

Animatu zaitezte zuek ere azpitituluekin. Ikustea erraza da. Wikian apur bat azaltzen da. Norberak itzultzeak lan gehiago hartzen du, baina prozedura, goian azaldu dudan hori edo beste metodologia batekin (testu-editore batetik erdaratik euskarara itzultzea besterik ez da kontua) ere ez da hain zaila. Pentsa, Europako Batasuneko ikerketa honek adierazi duen moduan, azpitituluak onuragarriak direla heziketarako eta eleaniztasunerako:

• Azpidatziek lagundu egiten dute atzerriko hizkuntzak menderatzeko orduan.
• Azpidatziak pizgarri izan daitezke, hizkuntzak ikasteko motibazioa emanez, bai kontestu formaletan zein informaletan, eta horrela eleaniztasuna sustatzen dute.
• Unibertsitateko ikasketak dituztenak eta atzerriko hizkuntzetan mintzo direnak, oro har, azpidatzien aldekoagoak dira, bikoizketarena baino.

Azpitituluentzat bikaina izan den urte honi buruz gehiago idatzi dut Sustatun. A, eta bete inkesta, e? berdin dio ez badituzue filmok azpidatzi barik ikusi, filmak baloratzen baititugu, ez azpitituluak.

Larunbatean, lagun batek animatuta zarzuela saio bat ikusi nuen. Arrasaten, feudo abertzale erradikal horretan. La Revoltosa.

<

Kultura zela pentsatu nuen.

• Kultura ez elitista
• Kultura plazerrerako, disfrutatzeko sortua.
• Kultura konpartitzeko, ez bakarrik artistaren gozamena, baizik eta publikoari gozatua emateko grinaz sortua.

Eta oso gustura irten nintzen. Atzo igandez beste antzezpen bat ikusi nuen, Arra arraroa, aurrekoaren matxismo dezimononikoaren antipodetan. Hala ere, formatu txikiko monologo bat, xaloa eta zuzena, gauzei beren benetako izenarekin deitzeko jarrera batekin... Aurrekoa bezain ez-elitista eta gozagarria iruditu zitzaidan. Txalo bat Oier Guillan idazleari, Iñigo Ortega aktoreari eta beren inguruko Metrokoadroka kolektibokoei.

Arrasateko zarzuelistak datorren urtean itzuliko dira, baina Arra Arraroa errepikatuko da hurrengo egunetan. Abenduaren 1ean Dokan (Donostian) eta 6an Durangoko Azokan. Gomendatzen dut.

Hildako katutxoena informatikarien txantxa gisa ezagutu nuen nik. Programatzeko orduan, beharrezkoa den lerro bat baino gehiago idatziz gero, Jainkoak katutxo bat hiltzen du. Gero, Interneteko meme baten gisara zabaldu da. Inork azalekoa edo alferrekoa den klixe edo berba-fetitxe bat aipatzen duen bakoitzean, katutxo bat hiltzen du (berak pertsonalki, edo Jainkoak haren izenean).

Argitasuna eskertzeko modu bat da, topiko nekosoak arbuiatuz; edo bullshit hizkera mordoiloa (kaka esplikatzea) salatzeko bidea. Ez izan nekosoa, ez izan nagia; modan jarritako fetitxe lexikoak errepikatu baino, esan ezazu esan beharrekoa bihotzetik, benetako berbekin, esan ezazu argi, edo bestela isildu, baina ez ezazu katutxorik hil mesedez.

Duela urte pare batetik hona txantxak egin izan ditut lankide batekin, berba katuzidarik (termino hau, goiko irudia bezala, Gorka Bereziartuari zor) egon baldin bada, eragile izan dela hori. Kontestu batzuetan, benetan hilgarria suertatzen da.  Adibidez: "Eragileek erabili behar duten marko diskurtsiboa definitzen du ebazpenak", bota zuen, errukirik gabe, Mario Zubiagak lehengoan Berrian. Dozenerdi katutxo hilko zituen horrekin kabroiak.

Baina etorri da bat-batean bestea, gaztelaniaz errepikatua behin eta berriro: relato delakoa. ETA isildu ondoren gertatu denaz idatzi behar omen dugun istorio edo historia ditxosozkoa.

Euskaraz Jonan Fernandezek kontakizuna deitzen dio, eta Xabier Mendigurenek ere bai, baina Martxelo Otamendik errelatoa, eta Erramun Gerrikagoitiak uste du relatoa behar lukeela... Ez duzue errukirik, katutxo-hiltzaileok!

Dena den, seguruenik alferrik dira aldarri guztiak. Eragileek segituko dute errelatoa osatu guran. Ez dago salbaziorik ziklo berri honetan, eta denok arduraz jokatzeko garaia denez, hel diezaiogun errelatoari, ezinbestean. Eta ipuin ditxosoa hasi behar badugu idazten (aukera ikusi du Zaldieroak, listo dabil), amaitu ere egin beharko dugu. Eta horretan, bi aukera ikusten ditut nik.

1.  Espainolen eran egin: Y fueron felices y comieron perdices.
2. Euskaldunen eran (edo eretako batean): Hala bazan ala ez bazan, sar dadila kalabazan, eta irten dadila herriko plazan.

Uste dut ez dagoela amaiera bien artean zalantza handirik. Zoriontasunez denak ase utziko dituen ipuinik idazterik ez dago. Hobe dugu euskarazko formula eklektiko eta akaso nihilista hobestea. Hala izan bazen, hala bedi, eta hala ez bazen izan, berdin dio, sar dadila kalabazan. Kito.

Ummm... ze goxoak After-ETA hauek (via Goio Arana). Nola disolbatzen den txokolatea ahoan...

Ez nintzen atzoko manifestaziora joan, joatekoa modukoa iruditzen zitzaidan arren, familiarekin konplikatua eta...
Baina ikusi genituen, Donostian ere, hainbat ohar, eta panfleto mordoa ere bai, kaleetan. Bat hartu eta esanahiaz galdetu zidan alabak (8 urte egin berriak). Irudikoa bezalakoa zen, baina La Casillakoa barik, eta lema nagusia tipo handiagoan.

Esan nion, tira, irakurri mezu nagusiak, eta hala egin zuen. "Euskal Herriak konponbidea nahi du / Zabaldu ateak / Giltza gara". Gehitu nion ETA gelditu ondoren inportantea dela konponbide horren bila jarraitzea. Eta orduan...

- Giltza horrek ate guztiak zabaltzen ditu?

- Bai.

- Baina hori txarra da, ezta?

- ...

Pufa. 8 urtekoaren logika. Nork nahi du beretzat ate guztiak zabaltzeko lizentzia eta gaitasuna? Poliziak. Lapurrak... Ni giltza gutxiren jabe naiz, eta bakoitzak ate bakarra zabaltzen du. 

Barkatu kontrapuntoa. Ulertzen dut Karmelo Landaren deia politika egiten jarraitzeko, eta manifestazioaren deitzaileen gogoa ere bai. Baina, aldi berean, gu eta besteok dialektikaren gainetik, akaso hobe delakoan Ni-aren ikuspuntua, Juan Carlos Etxeberriak dioen bezala. Berea bezalako mezu pertsonalak iruditzen ari zaizkit analisirik txukunenak After-ETA egun hauetan: Mitxel Ezkiagarena, Ander Izarena... Niri ez zair irteten. Akaso egongo zen zer kontatua, baina memoriaren eta bihotzaren giltza gordeko dut.

Ez nieke erreportaia honetan agertzen direnei (tartean apreziatzen ditudan lagunak) edo artikuluaren inspiratzaileari (Iñigo Kortabitarte, suposatzen dut) kontra egin nahi, baina Steve Jobs-en benetako lehen ume gipuzkoarrak 1980ko hamarkadaren 2. amaieran hasi ziren ernaltzen. Joxe Aranzabal izan zen bataioaren aita-pontekoa, Arrasaten, eta hornitzaile nagusia, oker ez banago, Gros auzoan zegoen Raxon informatika-denda izan zen. Autoediziorako Mac eta inprimagailuak ziren Apple-ren orduko produktu izarrak, eta softwarearen aldetik beste etxe batzuen ekarpenak, hala nola Aldus Freehand edo QuarkXPress bezalako programak. Baita Microsoft Word ere, orduko Windowseko testun editoreak baino txukunagoa baitzen MSren produktu hura, Mac-etan interfaze iraultzaile bat zeukana!

Ume haiek izan ziren euskarazko herrietako aldizkariak, eta Arrasate Press izan zen haietan lehena.

Bai, badakit, erreportaia zehatz hori ez da horrenbeste Apple produktuen inguruko ezer, baina, tira, #esanbeharnuen eta barkatuko didazue. Ze Gipuzkoa iristen da Zarauzko peajetik haratago ere. Eta bai, euskaraz funtzionatu izan duen ekintzailetza teknologiko eta komunikatiboaren historia bat ere esistitzen da.