Mispillibar

Monasterioko giroa

Jantokia

Bi jantoki zituen monasterioak: egunero erabiltzen genuen mahai luze zabaleko handia zen bata. Baina bazen beste bat, benetan handia, seguruenik monje asko zeudenekoa, birritan bakarrik erabili genuelakoan nago, nire familiarekin egin genuen bazkarian, eta kanpoko agintari eta halakoekin festa egun handi batean egon ginenekoa.

Baskari alaia, kontu-kontari. Berriz ere nire torturak konta behar izan dizkiet.

Emakume bat egon da monjeen jantokian beste denokin, oso jatorra. Monjeen laguna da. Ardoa ekarri du,  oso ardo gozoa. Egongelan hartu dugu kafea, jantokian ordez.

Emakumeak bere herriko ardoaz hitz egin zigula gogoratzen dut, munduko ardorik onena, ohi denez.

Errenteriako familiak ekarritako gazta eta ardoa jan-edan ditugu bazkaritan. Idiazabalgo gazta da. Gustatu zaie bai!.

M. Luisak bidalitako txuletak jan ditugu Rioxako ardoz bustita.

M. Luisak eskertu nahi izan zien apopilajea monjeei, baina hauek ez ziren haragizaleak.

Monasterioan egin dut afaria, sukaldeko neska biak ere han ziren.

Ospakizun berezia zen,  santu-egun propioren bat, bisitarekin hotelean ordez monasterioan afaldu nuen.

Bitxia nolanahi klausura zuen monaserioan, hau da emakumeek sartzerik ez zuten komentu batean, emakumeak monjeekin egotea monasterioko jantokian.

Barraskilo jana!!!. Bi moja ere gurekin ziren.

Neuk jasotako barraskiloak. 

Amak eta Felixek gurekin bazkaldu dute monjeen jantokian.

Lehenengo egunetan izan zen. Ama geratu zen egun batzuetan, ni ez nintzen oraindik monasteriotik ateratzen, eta bazkariaren bidez amarekin harremana egokitu nahi zuten monjeek.

Monasterioan egin dugu afaria. Mahaia oso prepezioz jarria zegoen, Benetek lorez dotoretuta. Giro ona, jan, edan, umorea, solasa, argazkiak Justik aterata. Xabierrekin jolastu dira batez ere txiki biak. Sekula ez dut nire urtebetetzea gaur bezala ospatu.

Nire urtebetetze egunaren inguruko etxekoen bisita zen.

Monasterioan bazkaldu dugu denok.

Monjeekin batera familia osoa Monasterioko jantoki berezian. Urteberri Eguna zen. Izugarri atsegina izan zen. Giroa, bikaina. Bazkaria, aparta.

Eztabaidatxoa mahaian Pirenaika Irratiari buruz: aurka daude denak, nik ostera diot dagoenik onena dela. Bitxiena da  eurek ez dutela entzuten.

Giro atsegina egon ohi zen bazkalorduetan, batez ere egun handietan. Bestelakoetan bazkaldu eta bakoitza bere zereginetara joaten ginen bazkalosterik gabe.

Hitz-aspertu luzea izan da gaurko bazkalondokoa, gerrari buruz aritu gara. Marxismoari buruzko kezkak ditu Eulogik.

Monasterioan afaldu dugu denok, Kontxi ere tartean zelarik. Giro apartean afaldu ere. Egongelara afal ondoren. Olga, Isa, M.Luisa…

Maria Luisaren bi lagun ziren Olga eta Isa, Maria Luisarekin etorri ziren, hotelean zuten ostatua baina egun batean monasterioan afaldu zuten. Oraindik hotelera joaten ez nintzen egunak ziren.

Justi, tomate?.

Basko Eguneko bazkarian prioreari  adarjotzeren bat egin genion. Giro berezia sortu zen eta barre ugari egin genuen.

Egongela

“Diez melodías Vascas” telebistan.

Ez nituen jaso egongelako gure arteko komentario eta zertzeladak, nortzuk gelditzen ziren ze programarako telebistan, ze programa genituen gustuko... Eguneroko gai arruntak izan ohi ziren, telebistako berrien emanaldietatik eta/edo programetatik eratorriak. Egunez oso gutxi jotzen ginen egongelara, bakoitza bere zereginetan baikeunden. Afalondoren biltzen ginen bertan, telebista ikusten egiten genuen egonaldia. Bakoitzak zeritzonean alde egiten zuen, Eulogi, granjako lanetan nekatua, izaten zen lehena gehienetan.

Maria Luisa ere egon ohi zen telebista ikusten  monjeekin batera.

Egongelan egoten ziren egunkariak:. AVUI egunkari katalana irakurtzen nuen, baina beste zenbait ere hartzen zen monasterioan. La Vanguardia zelakoan nago.

Monjeak telebistako “Un dos tres” programarekin zeuden liluratuta amnistiaren gaiarekin joan natzaienean.

Hori zen galtzen ez zuten programetariko bat, ahalegintzen ziren galderak asmatzen. Egun horretan amnistiari buruzko zerbaitekin joana nintzen, baina ez zidaten ia jaramonik egin.

Txutxu-mutxuak

Jordi eta Eulogi marmarrean  La Cirosakoak sukaldean daudelako.

Goizean joan dira Montserrateko hiru monjeak. Kotxea ezin diete konpondu garaiz eta bertan utzi dute. Jordik eta Eulogik diote Montserrati  pasako diotela faktura. Leku itxietako txikikeriak.

Mateuren aurkako ahopekoak Jordik eta Eulogik mahaian: monasterioko barne ika-mikak.

Jordik ez du batere begi onez ikusten gaztea, hau ez da jaitsi afaltzera.

Egun batzuk egitera etorritako gazte bat zen hau.

Sukaldera egin dut sartu-irten bat; emakume berri bat zegoen bertan, oso gaztea; monasterioko lurretako ertz bateko etxe batean bizi da bikotearekin, bizi diren  etxea bera ere monasteriokoa da; atzoko ibilaldian  pasa nintzen bertatik. Monasteriokoek ez dituzte begi onez ikusten. Lanik ez omen dute egiten.

Baziren halako korapilotxoak Monasterioan: elkarbizitzako huskeriatxoak gehienetan.

Juan Mariri esan diote hemengo monjeek eskatu dutela guardia zibilen presentzia.

Izan zen horrelako zurrumurrua, auskalo nork eta zergatik zabaldua. Monjeak biziki haserretu ziren, beraiek egin baitzuten gogor txapelokerrak joan zitezen.

Irteerak

Txangoa izan dugu, kotxez atera gara denok. Eulogi geratu da etxezain.

Pena dut ezer gehiago idatzi eza. Noizbehinka egiten zuten horrelako irteera bat. Beraiekin joan ohi nintzen. Egun ederra pasa ohi genuen. Bazkaria eramaten zen eta leku atseginen batean bazkaltzen zen, kanpoan. Ez zen egun pasa luzea izaten. Bazkaldu, solasaldia egin eta monasteriora bueltatzen ginen.

Arratsaldez Port del Compte-tik hasi eta Pier del Forque-tik zehar Bergaraino ibili gara mendi-bideetatik zehar. Cardonan bazkaldu dugu bokadiloekin. Arratsalde polita izan da.

Xabier eta Eulogi ezik, arratsalde pasa joan dira beste denak kotxez. Joaten ikusi arte ez dut ezer jakin, ez didate ezer esan, zoazenik ere. Amorratuta eta minduta ikusi ditut joaten. Berehala neureganatu naiz, baina azpikeria zitala izan da.

Urtarrilaren bukaeran izan zen. Ia bertako nintzen jada. Arraroa ez zen izan beraiekin ez eramatea, ezer ez aipatzea baizik. Ezer ez aipatu izanak eman zidan min, jakingo bainuen atera zirela. Seguruenik esplikazio logiko bat zuen ni ez joateak, isilpekoa izan zitzaidan mingarria.

Bestelakoak

Mateu eta Benet Manresara joan dira dentistarengana. Ia neu bakarrik nago monasterioan.

Tarteka geratu izan zen neu bakarrik geratzea monasterioan, edo besteak bere zereginetan murgilduta, neu izatea atea irekitzen zuena, atetik gertuen neu nengoen egon ere.

Moja batzuk etorri dira, Cisterrekoak. Neu izan naiz atezaina beraiekin eta ate-joka etorri den ororekin.

M. Luisa eta biok geratu gara, biok soilik, monasterioan.

Ofizialki kondena betetzen zegoen apaiza eta bere neskalaguna bihurtzen ari zena, monasterioko arduradun. Bada egoera xelebrea. Nolanahi, erakusten du konfiantza zutela niregan.

Benet, Eulogi eta hirurok soilik gaude gaur Monasterioan.

Pattarra ekarri dute Mateu eta Benetek Montserratezko fabrikatik: kobratu egin die.

Negozioa negozio da edonon eta beti.

Beherakoarekin eta botaka dabiltza denak Monasterioan, zerbaitek kalte egin die. Niri ez, suertez.

Festa egunak

Festa erlijiosoak

S. Benito eguna, Beneditarren sortzailearena. Ez naiz joan mezatara, baina bai lunchera. Txanpan da guztikoa izan da gaur bazkaria;  egun handietan ohi denez, sukaldeko neskak ere bertan ziren.

Apaiz egin zeneko edo botoez Elizari lotu zitzaioneko 25. urtemuga ospatu dugu. Xanpainarekin.

Ez dakit noren 25. urtea zen. Xanpaina zen ospakizun ikurra monasterioan ere.

Asentsio. Jaiegun handia Monasterioan, Eliza osoan ere. Xanpaina izan dugu bazkaritan,  monjeekin bazkaldu dute Kontxik eta Lourdesek ere.

Maiatza 6. Basko eguna. Aperitiboa hartu dugu egongelan. Kontxi, Lourdes eta Nuria egon dira bazkaltzen beste denokin.

Egun izendatua zen Basko Eguna monasterioan.

Monjeekin bazkaldu dute sukaldariak eta laguntzaileak: neska bien erdian jarri naute. Salan egin dugu kafe eta puruaren erritoa: bi neskek ere erre dute. “La pradera” telesaila ikusi dugu.

Kontxi sukaldaria gogoratzen dut batez ere purua errez.

Gabon Gaua: apartekorik gabeko afari betikoa. Telebistara erregea entzutera!!!. Abesti entsegua. Opariak: xaboia, agenda eta trikornioa oparitu didate. Maitinak kaperan: joan egin naiz kaperara. Meza. Siona zegoen mezatan, baita jauna hartzen ere. Meza ondoren luncha. Telebistan egon naiz, ondoren. Lo.

Gabon Gau tristeegia, alaitasunik gabekoa, giro apalekoa.

Ni beste gabon batzuetara ohituta nengoen. Kartzelakoak ere gabon-afari ezberdinak ziren, kuttun kuttunak, batzuk oso bereziak. Etxekoak, beti izan ziren bereziak. Eta dira.

Afariak harritu ninduen lehenik: eguneroko afari arrunta Gabon Gauean!. Badu bere zergatia: monjeentzat Maitinekin hasten da hurrengo eguna: gauerdiko edo goizaldeko errezoak dira Maitinak. Beraz Gabon Eguna ez zen maitinak bukatu arte hasten beraientzat.

Egoera politikoa oso berezia zen, bazen amnistia edo indultu baten itxaropenik ere. Horregatik joan ginen Gabon Eguneko erregearen diskurtsoa entzutera, ia erregeak zer esango horretaz. Zurrumurruak besterik ez ziren indultuarenak, ez genuen ere ezer espero. Han ziren monje gehienak. Eta ni, nola ez. Denok adi. Ezer berezirik ez ziola ziurtatu besterik ez genuen egin.

Oso bakarrik sentitu nintzen afari ondoren. Egongelara joan nintzen. Ez zegoen inor. Oso giro tristea zen niretzat. Bakardade izugarria sentitu nuen. Jasan ezinik, atera egin nintzen gelatik, baina ez zegoen inor, ez bere gelan ez beste inon. Monasterio barruko kaperan aurkitu nituen monjeak. Nahiago izan nuen Maitinetan beraiekin egon, Gabon Gaua beraiekin egin kaperan, elkartasunean, elkarrekin egoteko gaua zen, eta da, beraz beraiek zeuden tokian egotea erabaki nuen.

Gauerdiko Mezarako izan zen abestien entsegua. Beneditarrek badute gregorianoa ondo abesten duten ospea, egun horretan gertatu egin ziren.

Meza ondoren izan zen opariena. Meza eta luntxaren ondoren. Polita izan zen. Egon gelan. Nik neuk ez nien ezer oparitu, ez bainekien oparirik egonen zenik ere. Nolanahi opariak Monasterioak berak eginikoak ziren, dirurik ez dutelako monjeek. Nagusiak eta beste fraide batek aukeratu zituzten besteontzakoak. Gogoan dut trikornioarena: Tomasen oparia izan zen, izugarrizko ikusmira zegoen ia ze aurpegi jartzen nuen. Tomasek Montserraten zuen trikornioa, kontzentrazioren batean, Montserraten bertan, egon zen iskanbila bizi batean txapelokerren bati erori eta norbaitek lurretik jasotakoa. Nahiko barre egin genuen: jantzi nuen trikornioa, atera genituen argazkiak… Edan genuen, gozokiak jan... giro polita dut gogoan.

Neronekin eraman nuen trikornioa lehenengo Eibarrera gero Etxarrira: “ inutilen eguna” ospatzen da jaietan Etxarrin, soldaduskarako “inutil” bezala hatutakoen eguna. Militar eta guardia zibil mozorrotuta ibili ohi dira gazteak, desfilea ere egiten dute. Gazte bati eman nion nire trikornioa. Seguru urtero  darabilela oraindik gazteren batek.

Ohera joan ziren ondoren monjeak, nik ez nuen oherako gogorik. Gabon Gauak gaupasak izan ohi dira, goizalderainokoak behinik behin. Ni telebistan gelditu nintzen. Bakarrik, etxe-minez.

Gauerdiko Mezak izan zuen egun horretan esangurarik nagusiena monjeentzat ez ezik herritarrentzat ere: herritarren bilgunea zen gau horretan gauerdiko meza. Eliztar pila etorri zen mezatara.

Siona Jaunartzera joateak harritu ninduen, oso liberala eta nahiko sinesgabea agertzen baitzitzaidan beti.

Sakristian izan zen meza osteko luntxa: han ziren inguruko paies gehienak. Oso giro polita. Gogoan dut paies talde zabal batek nirekin egon nahi zuela, galdera pila zutela, nire gorabeherak konta behar izan nizkien. Euskal Herriko egoeraz ere hitz egin genuen. Asko luzatu zen paiesekin solasaldia, luzaro egon nintzen taldetxo batekin. Egina nuen jada harreman estua hainbatekin.

Bakardadea.

Oso bakarrik sentitu nintzen nonbait bakardadea hitza horrela, bera soilik,  idazteko.

Natibitate. Janaurreko mokadu eta zurruta. Bazkaria.

Bazkari oparoa izan zen. Eguerdian egin ohi dute guk gauez egin ohi dugun jatordu oparoa.

Maiatzaren 8a. Cardonako erromeria  izan da gaur: jende asko, kandela asko, diru asko.

Ez dut gogoan: ez dakit zergatik jarriko nuen erromeria hitza, seguruenik erromesaldia izanen zen, Amabirjinari urteroko herriaren bisita, erromeria deitzen ziotena. Jendartean nahastuta ibili nintzen, elizan ere, kartzelatik irten berri, jendartean egoteko egarria nuen. 

Festa-egun zibilak

Maiatzaren 1a. Erromeria eguna gaur Miraclen: inguruko apaiz eta erromes asko.

Meza izan zen, ondoren plazan ibili zen jendea. Jaialdiren bat ere izan zelakoan nago, arratsaldez batez ere. Trabukaireak ere su tiro eta ke ibili ziren, Coloma buru zela, epel-epel eginda denak.

Traktoreen ikuskatzea plazan: gurea soilik ez da agertu. Hurbilenak omen dira agertzen ez direnak.

Urteroko errutina zen. Ahaztu egin zela edo ezin izan zuela... Eulogi ez zen agertu. Agian ez zuen gogoko paiesen giro hura, edo bere traktore zaharra bestekin alderatuta ikustea..

Suak gauean!!!. Bere lagun trabukaireak ekarri ditu Colomak, fraide bat lagun, oso jatorrak denak. Sua, trabuko soinua, su gaineko jauziak, dantza, xanpaina... Afal ondoren tarta jan dugu xanpainarekin egongelan. Trabukaireak joan ondoren, hoteleko denekin ordu-biak arte egon naiz kontu-kontari.

San Juan bezpera izan behar zuen. Baina ez dut ezer gogoan gau honetaz!. Gau polita izan behar izan zuen arren. Oparo ospatzen ziren San Jaun suak Kataluniako alde honetan ere.

Gosegarria hartu dugu egongelan. Bazkaldu, berriz, xanpainarekin.

Egun handia zen S. Juan eguna Katalunian ez ezik monasterioan ere.

Sardana jaialdia meza ondoren. Bazkari nagusia Monasterioan.

Kanpoko jendea ere izan zen bazkari horretan, alkateak eta enparauak edo. Jantoki handian izan zen, bigarren jantoki handian. Plazan berriz etengabekoa izan zen sardana dantzaldia egun osoan. Egun alaia.

S. Pedro bezpera, su-eguna hau ere: Coloma trabukaire, boy skout taldea, dantza eta barrea. Sardanak, La Patcun...  Nik uste Miracleclo taldeak nahiago izango genuela geu soilik egon bagina kanpotarrik gabe. “Euskadia” izena jarri dioten ardo bota bat ibili da eskurik esku, “Gora Euskadi” batzuk ere bota dituzte, eta euskaraz ere abestu dugu su bueltako biribilean.

Koadrila bildu ginen suak bukatu ondoren. Lurrean eserita. Giro paregabea sortu zen.

Urtebetetzeak

Monjeen urtebetetzeak ospatzen ziren bazkaritan jaki  berezi batez, edo kopatxo bat hartuz gutxienez, besterik ezean Beneten ratafia kopa bat.

Urtebetetzea baino santu-eguna ospatzen zuten monjeek.

Xelebrea izan zen bazkal osteko kopa-hartze ohituraren bilakaera. Santu-egun izendatuetan edo urtebetetzeetan soilik hartzen genuen pattar kopa bana. Hasieran. Santu arruntagoen egunetan ere hasi ginen hartzen delako bazkalondoko kopa. Aitzakia guti behar izatera heldu ginen. Azkenez egun batez Santuario ordez San Tuario helbidearekin heldu zen gutun bat.  Ordutik aurrera Tuario ospatu genuen, egunero ez bazen ere sarri, kopa bat hartzeko gogoa sortzen zitzaionean guretako bati. “Ospatsen dugu Tuario?”. Jordi Hermanoa izaten zen barretxo batekin urrezko haginak erakutsiz sarrien proposatzen zuena, gehienetan niri keinua egin edo aurrez zerbait aitatu ondoren.  Nolanahi, ez ziren edari zaleak monjeak.

Seguru nago nik alde egin ondoren betiko erritmora bueltatu zela koparen erritoa.

Jordiren urtebetetzea. Kafearekin eta xanpainarekin inbitatu gaitu Jordik.

Jordi: beti zegoen zerbait ospatzeko prest eta gaur ospakizun egun paregabea zen. Gustuko zuen kopatxoa bazkal ondoren, baita puru bat erretzea ere. Egun handietan soilik erreko zen purua. Biok bakarrik ginen puru-erretzaileak. Segituan egin ginen konplize  biok.

Tomasen santu-eguna, bazkal aurrekoa, xanpaina.

Bazkal aurrekoa ez zen ohikoa urtebetetzeetan, baina Tomasen bazituen horrelako ukitu bereziak.

Justiren urtebetetzea ospatu dugu.

Mateuren santu-eguna. Xanpainarekin izan da bazkaria. Maistra ere gurekin zen, gazte eder ezkondu bat.

Mateu arduratzen zenez eskolaz,  normala zen maistra ere konbidatu izana.

Paies jaunak 500 pezeta utzi ditu bihar xanpaina eta postrea, hartzeko: inon kontura, herriaren kontura eginiko diruez?.

Grazia egiten dit gaur egun kartzelatik atera nuen justizia sozial sentipen tinko horrek.

Txanpaina eta guztiko bazkaria Paiesaren emaztearen urtebetetzea dela eta.

Maria, Tom-en emaztearen eguna zen.

Justiren Santu-eguna. Montserrateko Abata, beste Abata erretiratu bat, Tomas eta Lorenzo etorri dira Montserratetik, Joan eta Jose Kuxátik. Pikas lehendik dago hemen. Elkarrekin eman dute meza monasterioko kaperan, ni ere bertan egon naiz.

Federik ezak, ezta beste fede mota batek ere, ezin du inor aldendu lagun eta talde naturaletik horrelako egun eta ospakizunean.

Bazkaria: luntxa, txakolina, Errioxa ardoa, xanpaina, pattarra, whiskya. Hotela ikusten egon naiz monjeekin.

Montserrateko maiordomoa etorri da beste batekin arratsaldez. Liburu bat oparitu diot Justiri.

Evangelistaren santu-eguna ospatu dugu.

Granja

Ugariak dira nire egunerokoan granjari buruzko aipamenak. Oso errepikakorrak dira. Beraz, granjako gorabeherak argitzen duten aipamenetatik batzuk soilik ekarri ditut sail onetara.

Asko lotu ninduen granjak, lagunekiko harreman asko moztu edo baldintzatu zizkidan. Ez nuen obligaziorik, baina hartua nuen Eulogiri laguntzeko ardura, ez nion huts egin nahi izan nire zereginari. Bisita nuenean ere nire eguneko zeregin minimoa beteko nuen, goizago jaiki behar banuen ere.

Oso gogorra zen granjako lana. Asto-lanak ziren granjako lan gehienak. Eguneratu gabe zegoen, bitarteko eta baliabide zaharkituz eratua, besterik uste bazuen ere Eulogik. Agian dirurik ez zen monasterioan eguneratutako aparailuak erosteko, eta barneko egitura eraldatzeko. Justik esan ohi zidan granjak ez zuela irabazirik ematen, baina Eulogiri ezin zitzaiola granjarik kendu.

40 txahal jaioberri ekarri dituzte granjara, beraiei esnea edaten irakasten eta  jaten ematen  egin dut goiza.

Polita zen jaio berri-berriei edaten irakastea, baina aspergarria ere bai tarteka. Txahal jaioberriak zirenez, esnea epeldu, gertatu eta banan-banan eman behar zitzaion askori, errapeko ohitura galdu gabe oraindik, ez zekiten-eta ontzitik edaten, behatza ahoan sartuz eta ontzira eramanez erakutsi behar zitzaien.

Lekuz aldatzen ziren hasiaz zihoazen heinean, piloan egon ohi ziren txekorrok, lotu gabe, baina beti kortan. Handi egiten zirenean, jada zezen, lotu egiten genituen, bakoitza bere lekuan presotu. 

Ehoketa eta simaurra atera, gaurko lana.

Goiz joan naiz granjara, ehotzetik hasi naiz eta hiru ordu egin ditut, neu bakarrik nintzen gaur.

Txekor asko ziren, denbora asko behar zuen jana banatzeak soilik. Pentsua ematea zen gutxienekoa, denbora besterik ez zuen behar. Baina azpiak ateratzea lan astuna eta luzea zen, zikina, deserosoa eta nekosoa. Animalion artean ibiliz pilatu behar zen simaurra eskuare antzeko batekin, eta eskorgaz atera kanpora.

Hamahiru zezen eraman dituzte gaur gauean.

Zezen izugarri handiak ziren gizentze azken unera eltzean. 500 kilotik gorakoak. Lanak ematen zituzten batez ere lotura hautsi, lekutik irten eta handik hona hasten zirenean: izan genituen zenbait komedi xelebre eta haserregarri, arriskugarri ere, bakarren bat askatik askatzean. Zezen gizenduok eraman behar zirenean ere lanak egon ohi ziren kamioira sartzen.

Granjara joan naiz hamarretan: pentsuak gertatzen ikasi dut, granja ezagutzen hasi naiz.

Eho egin behar zen bai artoa bai garia, eskorgaz eraman behar zen errota mekanikora behar zen kopurua, eho ondoren beste zerbaitekin nahastu, bitamina edo antzerako nahasturekin. Ehotzea izan ohi zen nire eguneroko lan fijoa. “Molienda” deitzen genion. Bi orduko lana zen, luzea, astuna, zikina eta gogobetetzerik gabekoa.

Arratsaldez: irakurri, zerrautsa sartu granjan eta berriro irakurri.

Azpigarri bezala erabiltzen zen zerrautsa.

Goiz deitu dit Eulogik: ihes egin dute 10 txekorrek.

Kanpoan, granja inguruan, zeuden txekor iheslariok, gazteak ziren,. Auskalo nola lortu genuen kortara sartzea.

Bonba martxan jartzen eta abereei jana ematen egin dut aldi bat: igandea arren.

Nahitaezkoa dute lana igandetan ere nekazariek.

Belarrarekin dabil Eulogi.

Egun horietan neu bakarrik arduratu behar nintzen gortako lanez.

Belar sartzen: nekatuta.

Ez dakit nondik ekartzen zen belarra, monasterioko lurretan ez zen belarrik, garia soilik.

Ongarri kamioikada bat deskargatu dugu, lepaka.  Nekatuta nago

Seiak eta erdietan jaikiko naiz bihar Solsonara joan ahal izateko, aurretik ehotzea egin behar edo nahi dut eta.

Seiak eta erdietan jaikita egin dut molienda, goiz.

Bisitak nituen egun horretan eta ezin nuen egunez granjako lanik egin.

Lasto garraiatzen ibili  gara ilunabarrean: atoi handia erabili dugu.

Erori eta min hartu du Eulogik. Neu bakarrik nabil granjan, baina bere begiradapean.

Sesioa izan dut Eulogirekin: lan egin behar du esku mantxu eta guzti!. Haserretu egin naiz.

Zer egin behar zuen egun osoan monasterioan, bizitza osoa granjan ematen bazuen, egonean, granjarako bizi bazen!. Granjara etorri, eta behin etorrita zerbaiti heldu. Bera ere ezin geldi egon!!!. Ni, berriz, ipurterrea izan!!!. A ze parea.

Makalik dabil Eulogi. Nire gain dago granja: bai goiza bai arratsalde osoak egin ditut bertan, berandu heldu naiz afaltzera ere.

Lan asko dut granjan, gari ebakitzen  baitabil Eulogi.

Sail zabalak zituen monasterioak, han-hemenka barreiatuak, baina denak inguruan. Gogoan dut gustukoa nuela lanez aldatzea, eta gari ebakitze lanetarako irrikan nengoela, baina hori Eulogiren zeregina zen, eta izan behar zuen: Monasterioaren alokairuan emandako masia bateko anaiak etortzen ziren bere uzta-makinarekin, ez dakit doan, kontratuan zegoelako,  ala ordainduta. Auskalo!.

Lan guti dago granjan, euria egin du, beraz Eulogik ez du lanik soroan.

Lan askorekin dabil Eulogi, nahiko nekatuta  dagoelakoan nago. Hainbeste bisitarekin nik ezin diot lagundu ordea.

Belauna hondatuta du Eulogik, neure kontura dut granja. Kamioikada pentsu deskargatzen egin dut bazkalondoren.

Puztu egin da txekor bat, jaiki ezinik dago, granjan eman dut arratsaldea, zekorra salbatu ahaleginetan.

Zutik iraunarazi behar zitzaion. Tripa azpitik  uhal edo haga bat jarriz alde bietatik eutsiz. Azkenez zekorra hil egin zen, Eulogik lurperatu zuen nonbaiten.

Pare bat aldiz gertatu zitzaigun gauza bera.

Fardo biltzen egin dut egun guztia, Josep, Juan,  Antonio eta bi nobiziorekin.

Vilasekako paiesa zen Josep, sendoa, beti biserarekin eta irribarretsu. Fede handia zioten elkarri Eulogik eta berak. Katalunian garai batean, izan zen talde armatu batekoa zen, bakoitzak bere arma gordetzen zuen etxean, eskuindarrak zirelakoan nago, klandestinoak, inola ere ez Terra Lliurekoak, horren aurrekoak baizik, errepublika garaikoak seguruenik, izen propio zuten. Begien aurrean dut oraindik masia hau, bertako paiesa eta bere ama zaharra; honek perretxikoak batu, lehortu eta kristalezko ontzietan gordetzen zituen udaran saltzeko

Teilatua konpontzen ere egin dut granjan.

Ez dut gogoan ni horretan ibili nintzenik. Itoginen bat egonen zen, eta ni Eulogi baino gazte eta zaluagoa izanik goietan ibiltzea tokatu zitzaidan.

Lourdes etorri da telefonari lana egitera.

Lourdesi etortzeko eskatzea ni granjarako libratzeko zen.

Badiak zekorrak noiz eramango zain gaude aspaldian.

Tratantea zen Badia, berak eramaten eta saltzen zituen guk gizendutako zekorrak.

Gari ereiten dabil Eulogi.

Ez ninduen nahi izaten lan horietarako.

Traktorearekin soroko zokorrak apurtzen egin nahi dudan  galdetu dit Eulogik. Azkenik ere!!!.

Traktorea ibiltzea zen biziki desio nuena, berriz ere bolantea hartzea, gidatzea, nire granjako ametsa. Baina ez zidan uzten Eulogik: morroia izan zuen garai batean, traktorea irauli eta hil egin zitzaion, horregatik beldurra ematen omen zion traktorea niri uztea; biziegia ikusten ninduen gainera;  beldur zen, beraz harriak pilatzeaz nahiko izan nuen: traktorearen palarekin jasotzen zituen berak.

Gaur egin dut lehenengoz traktorearekin, alper-harriarekin soloan alderik-alde itzulika.

Txikitan ibiliak izandakoak nintzen idiek tiratutako alper edo are gainean Garaño, alboko baserriko soroetan, jolasa zen.

Traktorearekin soro dena erabili dut alper-harriz, gerritik gora gorri eguzkitan.

Egunak egin nituen traktorearekin.

Arazo asko izan nituen traktorearekin, ez zebilelako ondo, zaharra zen. Gelditu egiten zitzaidan eta Eulogiren bila joan behar izaten nuen. Azkenik hartu nion eskua, neuk konpontzen nuen.

Alfer lan ugari egiten dugu granjan, denbora galtze ugari.

Nahiko haserre ibili ohi nintzen granjan, ez zegoen seriotasunik, ganorarik, premiak etorri  ahala egiten ziren lanak, egin eta desegin askotan, betebeharrek gainditu egiten zuten sarri Eulogi, lanak eta premiek menperatuta ibili ohi zen, nahiko estu.

Ez nintzen egin nekazari, baina kontaezin ordu eskaini nizkion granjari, ikasi ere asko ikasi nuen, nekazaritzaz adina harremanez.

Urtebete monjeekin. Asko eman  zidan monasterioak, neuk ere  zerbait eskaini niolakoan nago.

Monjeak

Bost monje ziren ni heldu nintzanean: Justi, Mateu, Eulogi apezak, eta Jordi, Benet legoak.  Gero gehitu zitzaien Xabier eta Tomas. Priorea zen Justi, etxeaz arduratzen zen Mateu, Eulogi granjaz. Legoetatik, atezaintza, garbitasuna eta jantokia ziren Jordiren ardura, hirurogei urte inguru izanen zituen. Benetek, laurogeita hamar urteren bueltan zebilen,  monasterioko sukaldaria izana, jada ez zuen ardura zehatzik, sortzen ziren bestelako lantxoetan ematen zuen eguna. 

Oso goiz jaikitzen ziren, goizeko errezo ordurako; korridorean zuten kapera; meza eta abar izaten zituzten, maitinak errezatzen zituztela uste dut, errezitatu soilik, abestu gabe. Biltzen ziren afaldu aurretik ere, seguruenik bezperak errezatzeko. Kapera beste ertz batean zegoenez ez nintzen jabetu ere egiten beraien elizkizunekin.

Oso irekiak ziren monjeak: makinatxo bat lagun egon zen bazkaltzen bertan, nire familiakoak, nire oso lagun ziren apaizak, zein kanpotik zetozen zenbait.

Sarri agertuko dira monjeak eta monasterioa bai egunkarian bai nire oroitzapenotan. Oso adeitsu eta tratu naturalez hartu ninduten denek lehen unetik. Jakin-mina zuten nolakoa ote preso zegoen ETAko apaiza.

Zamorako kontuak kontatzen dizkiet, hango bizimodua. Ezin dute sinetsi horrela geundenik, kartzelako bizitza halakoa denik. Torturak ere kontatu dizkiet.

Izugarrizko jakin-min ziren ere gaiotaz. Lehen aldian batez ere. Txundituta zeuden nire kontakizunekin. Bere normaltasunera etorri zen gaia denboraren joanean.

Justi,  Priorea

Berandura arte egon gara Monasterioko Nagusiaren zain, kanpotik baita.

Irakaslea zen Barcelonako ez dakit zein ikastetxetan, katalana irakasten zuen. Oso ikasia omen arlo horretan. Ikerlan asko zuen egina, argitaratzen zituen bere lanak aldizkari batean. Barcelonan eman ohi zuen astea, irakaslea zen ikastetxe batean, asteburuan agertzen zen Monasteriora. Igande gauera arte ez zen etorri ni heldu nintzen astean.

Etorri da azkenez Monasterioko Nagusia. Luze hitz egin dugu. Jatorra. Nahiko kezkatuta dagoela dirudi txapelokerrek bai monasteriokoei bai bisitei enbarazu besterik egiten ez dietelako, nortasun agiria eskatuz, arakatuz eta antzerako jarrerekin.

Oso iritzi zabalekoa agertu zait: etxetik irten ahal dut, baina hasieran tentuz ibiltzea aholkatu dit txapeloker eta gainerakoak artega jarri ez daitezen. Solsonara ateratzeko askatasun osoa dut zerbait erosi edo egin behar izanez gero, baina hobe monasterioko batekin banoa. Legezkoa ikusten du Espainiako politika arazoa okertu edo gogortu ezkero nik ihes egitea: nire kontu eta erantzukizun osoz izan beharko litzake, berak ez du ezer jakin nahi horretaz. Lan egin nahi badut, denbora-pasa edo, Aita Eulogiri lagun egin diezaioket granjan; inguruetara joan naiteke, inguruan paseatu ere bai. Kanpoko bisitariei buruz, askotzak ez badatoz hobe, alferrikako susmorik ez harrotzeko.

Festa egun, bisita, ospakizun eta ataka estu samarretan erakusten zuen bere irispen irekia eta erabakiak hartzeko gaitasuna.

Jantokian, monjeak bakarrik zeudenean, mahai buruan eseriko zen, baina ez zuen inolako nagusitasunik erakutsizko. Berbatsua zen, etorri handikoa, argia. Jai egun berezietan, batez ere monasterioko zerbitzari-neskak zeudenen, edo kanpoko norbait tokatzen zenean, zela monjeak edo nire bisitaren bat, nire familia batez ere, bera izaten zen giroari bizitasuna ematen ziona.

Justi etorri da Andorratik.

Bazekien noizbehinka ikastaroren bat ematera-edo joatea Andorrara.

Sekulartu eta ezkondu egin zen gerora: agian bazuen ezagutzen ez genuen ligetxoren bat.

Urte luzez izan nuen gerora ere harremana berarekin. Nire gutunei erantzuteari utzi zion arte.

Mateu

Mateu, monje fina. Anaia bat bezala izan zitzaidan egon nintzen urtean. Lagun mina. Isila, lotsatia. Beldurti xamarra: ez zen behin ere Euskal Herrira etorri hemengo giroaren beldur, uste baitzuen etenik gabekoak zirela kale ekintzak eta polizien errepresioa. Bera zen monasterioko bigarren burua, mandataria ere. Justiren hizkuntzalari lanetan partaide edo laguntzailea,  garbian jartzen zizkion makinaz eskuzko fitxak eta oharrak, testuak ere.

Bihotzekoak emanda hil zen bat batean, oraindik gazte, nik alde egin eta gero. Garajean, mandatuetatik etxeratzen ez eta autoan bilatu zuten hilda, garajean.

Eulogi

Katalanez egiten dit Eulogik: astiro egiten didanez ulerterraza zait.

Katalunia-min eta katalan-zale bizia zen Eulogi, erabakiz eta ohituraz egiten zidan katalanez baina baita gaztelera askoz zailagoa zitzaiolako ere. Lleidako herritxo bateko semea, masia batean jaioa eta nekazari giroan hazia, granjako arduraduna zen eta granjarako bizi zen. Jatorduetan ez bazen ez zen ia ikusi ere egiten monasterioan. Berezia zen.

Beti mantentzen zuen nirekiko ez ezik besteekiko ere horrelako distantzia bat. Bere mundu propioa zuen, ia inorekin konpartitzen ez zuena. Berezi samartzat zeukaten denek. Berekoi edo ertz bizikoa. Nirekin zuela uste dut harreman gehien, egin ere ordu asko egin genuen elkarrekin. Nitaz ez zela gehiegi fidatzen irudipena nuen nik, ez zela gehiegi fidatzen, oso hurretik zaintzen ninduela nire granjako lanetan. Batez ere hasieran. Agian beldur zen zerbait gertatuko ote zitzaidan, neu ere bizi samarra nintzen, lanei gogoz ekiten niena. Seguru aski borondate onenarekin egiten zuen nolabaiteko laguntasuna eskaintzearren.

Azken egunean jakin nuen estimu handian nindukala, behin ere ez zuela izan ni bezalako laguntzailerik esan zion Justiri, eta ordaindu egin behar zitzaidala nire lana. Sarri agertuko da kontakizunean: bizpahiru aipamen soilik orain.

Kontxik opari bat ekarri dio Komunitateari. Eskertu ordez Eulogik dio inoren diruarekin, fraideenekin alegia, erraz egiten direla opariak. Fraidearen pentsaera!. Dirua ez al da Kontxi berarena, bere lanaz irabazia. Usteko du sukaldariak bere lanarekin irabazitako dirua ere monasteriokoa dela, edo musu-truk egin behar duela lana, moja bailitz.

Eulogik bazituen horrelako tolesdura atzerakoiak.

Arraroa dabil gaur Eulogi. Kanpoan egin du egun guztia, zerbaitekin arduratuta eta kezkaz dabil.

Kanpotik izan da Eulogi bazkaltzen. Dulakoekin.

Harritzekoa zen eguna kanpoan ematea. Dulakook granjarekin zerikusia zuten norbaitzuk izanen ziren. Tratanteak edo, auskalo.

Vilaseca eta Sura joan naiz Eulogirekin ilunabarrean.

Eulogik harremanak gordetzen zituen inguruko paiesekin bisita hauen bidez. Eraman izan ohi ninduen berarekin.

Botoa despistatu nahian bezala: Eulogi ba omen doa boza ematera.

Eulogi joan da boza ematera.

Hauteskundeak egon ziren nire urte hartan, baina ez dut ezer gogoan, eta ez diot ezer horretaz egunkarian. Ez dakit ze giro zegoen bozketari buruz, ez genuen hitz askorik egin horri buruz, are gutxiago beraien botoaren nondik norakoaz.

Euria da, handia:  Eulogik dio oso gustura egiten duela lo euri-hotsarekin.

Nekazariaren bizipenak, lurrak asetzen zeudeneko lasaitasuna. 

Xabier

Maiatzaren 16a. Monje berri bat, etorri da. Xabier deitzen da. Buztina eta esmaltea lantzen ditu. Bizikletan ere ibiltzen da, bizikleta ona omen du.

Nortasun handia zuen. Independentea zen. Iritzi propioak zituen, eta garbi azaltzen zituen. Jainkoa, otoitza eta espiritu giroa bizitzen ahalegintzen zela esanen nuke, aldi berean lanari buruzko zenbait iritzik talka egiten zuen espiritualtasun horrekin. 

Esku onekoa zen, buztina lantzen zuen, baita esmaltea ere; berak egin zuen zerabilen laba ere. Klaustroko gela batean zuen bere tailertxoan ematen zuen eguna. Beretzat egiten zuen lan, bazuen kontzerturen bat bere nagusiekin, zeren honenbesteko bat ordaintzen zion monasterioari, bera gelditzen zen gainerakoarekin. Monserrateko Amabirjinaren irudiarekin ateratzen zuen diru gehien: moldea atera zuen eta ondoren sailean egiten zituen irudiak, txurroak bezala, laban egosi eta ondoren pintatu. Montserraten saltzen zituzten batez ere irudiok. Denbora irabazi alde, bazuen emakume talde bat Solsonan beretzat lan egiten zuena, ez dakit zein ukitu ematen irudioi, ez dakit ze soldataren truke, baina ez gizarte-seguru eta ez demontre egiten zuten lana. Ez dut uste gehiegi ordainduko zienik, beste inolako lanik ez zuten emakumeak zirelakoan nago. Eskulan merkea. Lan-postuak  sortzen zituela zioen berak. Ez zen diruzalea eta ez zuen dirurik, bere tailerrerako dirua behar zuela zioen eta horregatik gordetzen zuela honenbesteko bat. Baina bere diru propioa zuen, besteek ez bezala.

Auto propioa zuen, bere lanaren aitzakiaz edo premiaz, nolanahi autonomia handia ematen zion, bera zen auto propioa zuen monje bakarra. Berak bakarrik erabiltzen zuen.

Xabierrek kontatu dit zenbat irabazten duen  eta abar. Beste batzuk ditu beretzako lanean: lasai egiten du gainera, ez da jabetzen zapalketa dela eta beste horien kontura jasotzen duela irabazia. Beti ditu  “ikasi” eta “pastorala” hitzak ezpainetan, baina ezkontzen dituen gehienak edo harremanetako jendea aberatsak edo goi mailako jendea da behintzat: Jaunartzeak, parrokiatik kanpo... oso tradiziozkoa ikusten dut.

Nik alde egin ondoren barne gorabehera asko egon zen monasterioan. Giroa petraldu zen eta alde egin zuen Justik. Betiko bertakoek Xabierri eta Tomasi leporatzen zieten errua, beraiek astindu zutela sua ez dakit ze espiritualitate grinak bultzatuta. Hotela desagertu zen, gogo-jardun etxe eta elkargune bilakatu zen, mojak etorri ziren... baina monasterioak okerrera egin zuen, edo hobera ez behintzat. Sukaldariak ere alde egin zuen haserre...

Xabierrengana itzuliz, misioetara joan zen askenez, nik uste nagusi berriarekin konpondu ezinaren arazoak eraginda eta Montserratera lotu nahi ezta. Tomasek ere alde egin zuen. Ikusi izan gara ezkero, Miraclen, baita ere Afrikara bueltatu nahian Iruñera Medicus Mundira egin zuen bisita batean.

Torá-ra  joan naiz Xabirekin. Ekaitza izan dugu etxerakoan.

“Rampla” daukala esan dit Xabierrek. Nik “aldatsa”, rampa, aipatzen zidala uste izan dut, atseden hartzen zegoela, eta aurrera egin dut. “Rampa”  katalanez arranpa, kalanbrea,  izan ordea. Hostal Noura heldu naizenean, aldats gainean, luzaroan itxoin diot eta ageri ez zenez buelta egin dut aldats behera luze. Kotxez zetorren, arranpaz ibili ezin eta. Hostal Noun utzi ditugu bizikletak eta kotxez joan gara etxera.

Buztinarekin medailoiak egiten hasi naiz: buztinaren teknika ikasi nahi dut.

Oso guti ikasi dut medailoiekin.

Bukatu dut medailoiekin oraingoz.

Ez ninduten askorik bete buztin lanok. Hor izan ditut nonbait egin nituen medailoiok. Kaskarrak dira: denbora eta ahalegin gehiagorik gabe ezin ba aurreratu, eta ni ez nengoen eskulan horietarako. Gainera Xabier berak nahiko zuen bere lanarekin niri irakasten ibili gabe.

Medailoiak bukatzen ibili naiz, gauean egosi ditugu.

Laba Xabik soilik erabiltzen zuen eta bere amabirjinekin hartua zuen beti: seguru asko nik eginiko medailoiok alde egin aurretik erretzeko mesedea eskatu nion, bere eguneko kupoa bukatu ondoren egin genuen.

Medailoiak pintatzen egin dut arratsaldea.

Xabier zabaltzan dago, honek badaki bizitzen nahiz ikasle eta pastoral zaletuaren itxurak egin.

Panfletoetako eskema zurrunekin nenbilen neu ere. Uste dut bizitza oso isolatua zeramala, beharrezkoa zuela arnasa hartzea, eta zabaltza ba zen barnea lasaitzeko egonleku aproposa. Lagunetara ere alde egiten zuen tarteka. Baita Montserratera ere bere irudiak eramatera.

Xabierren lantokian sarraila bat jartzen eman dut goiza.

Sarri jaisten nintzen Xabierren lantokira, bere lanaren ikusminez, lagundu ere egiten nion zerbait behar zuenean. Asko hitz egiten genuen, lagun ere baginen, baina ez ginen behin ere min izan. Beti egon zen bion arteko geruza mehe bat. Uste dut bera gehiago ahalegintzen zela niregana hurbiltzen ni berarengana baino.

Mikrobusa deskargatzen Xabi eta Tomasekin.

Xabierren materialak.

Tomas

Xabierren  ondoren etorri zen. Udaran. Oso lagun minak ziren Xabier eta biak. Patxada itxura ematen zuen, gizena, beti irribarrea ezpainetan, bere hizketa-molde geldia, arrazoitsua… baina oso urduria eta  ezinegona zen. Berezia. Adeitsua. Montserraten bisitatu nuen urte askotara, hanka bat moztuta zuen, bigarrena galtzeko arriskuan Xabierrek zioenez, halaz ere umoretsu. Bigarren hanka ere moztu zioten. Hil zela jakin nuen.

Tomas beti zebilen zerbait asmatzen. Zerbait berria asmatzen. Beti  lurrei etekina nola aterako. Barraskilo  haztegia erabili zuen luzaro buruan, eta saiakuntza bat ere egin omen zuen. Baratza bat jarri asmoz ibili zen. Beretzat propio lanerako gela bat prestatu nahi izan zuen. Logela ez zen txokotxo bat nahi zuela uste dut, non irakurri,  idatzi… lan-gela bat. Baina lasai egin ohi zituen gauzak, eta ez dakit ganorazko leku eta eginkizunik taxutu zuen. Bere erritmoa eta nirea erabat ezberdinak ziren. Ez zuen jarraipenik bere lanokin. Hain hartzen zituen patxadaz.

Tomasentzako lan-gela harraskatzen eman dut egun osoa.

Bere gela atontzen lagunduko nion eskatu zidan. Hor nabari zen batez ere bion erritmoaren ezberdintasuna. Zeritzonean ekinen zion berak, zeritzonean utzi, lana bera ere patxadaz… beti izanen zuen beste zerbait lana eteteko… 

Gogoa zuen, borondatea ere, baina diziplina eta jarraipena falta zitzaizkion. Ni, aldiz, diziplinatua nintzen bai orduetan, bai jarraipenean, bai erremintari eragiteko bizitasunean. 

Tomasen gelako lan hura, aspergarria, zikina eta gogorra zen, Tomasek hormak oso leun nahi zituen, ondo findu behar zen horma.

Tomasekin pintatu dut bere lan-gela.

Eulogiri ez zitzaion gehiegi gustatzen ni granjara gabe gelditzea beste lanok egiteko. Niri ere ez. Nahiago nuen granjako lana, askeago sentitzen nintzen lanotan. Uste dut Eulogik baziola halako sentipen ezkorra Tomasi.

Soroan harri jasotzen egin dut Tomasekin.

Harri asko zegoen soroan, mendiko sailetan ohi denez. Batu eta pilatu egiten genituen, ondoren Eulogik traktorearekin jasotzeko. Lan aspergarria eta astuna zen, uneoro makurtuta… Tomasek ez zuen beste egunik egin granjako lanean, erritmo biziagoa eta gaitasun gehiago behar zen lan horretarako.

Txapelokerraren  miniatura bat oparitu didate monasterioan daramadan urte erdiaren oroigarri: polita da. Tomasen ideia.

Guardia zibilekin kezkatuta ikusten ninduten, horregatik iruditxoaren broma.

Tomasekin egin dut ilargipean pasealdia.

Sura jo dugu bizikletaz Tomas, Xabier eta hirurok.

Tomas bere pontxoarekin.

Egun honetan hasi zen nonbait pontxoa erabiltzen, sarri ibiliko zuen ondoren. Ez zen ohizkoa monje bat pontxoarekin, deigarria zen.

Robeloi edo esnegorri bila Tomasekin lauretan: guti jaso ditugu.

Tomasen santu-eguna, bazkal aurrekoa, xanpaina...

Oso bereak zituen Tomasek horrelako besteontzako jarrerak, abegikorra zen.

Sei gazta klase ekarri dizkit Tomasek.

Bazituen horrelako akorduak. Nire berarentzako lana eskertzeko ere izanen zen.

Tinbre hotsa goizaldera: autoa irauli zaio Tomasi.

Ahaztuak ditut gorabeherok. Tomasek ez zuenez kotxerik ibiltzen, auskalo norekin zetorren eta zer gertatu zitzaien.

Jordi

Jordi eta biok bakarrik ginen afaritan, telebistan ere ondoren

Jordi, legoa edo anaia. Berarekin nuen harreman gehien, bera baizen beti etxean zegoena. Apala zen, irribarrez hartzen ninduen beti. Ez buruz jantziegia, beraz egunerokotasunez ziren bion arteko harremanak.

Berari lagun egiteagatik gelditu naiz egongelan.

Kontatzen zizkidan bere zenbait kezka, iritzi eta burutapen. Kontserbadorea zen pentsaeraz, bestalde katalan nazionalista fidela.

Hiru egunerako joan dira Justi eta Jordi.

Ateratzen zen norabait. Noizbehinka. Justik eramaten zuen. Ez dut gogoratzen zertara, agian osagilearengana. Herrena zen, herrenaz harago nahiko gaitz zuen bestela ere. Agian Montserratera ere joaten zen, nire ustez bere konfiantzako edo betiko monjeren batekin barnea hustu eta konfesatzera. 

Jordiren santueguna: puruak eta kolonia oparitu dizkiot.

Fraile fina, baina, agian horregatik, ondo-biziaren ukitua zuen.

Gustukoa zuen kopatxoa bazkalondoan, eta bilatzen zuen nire konplizitatea zerbait ospatzeko aitzakia bilatzen. 

Eguzkira distira egiten dute nonbait leihoko kristalek eta berak nolabaiteko kontrazeinuren susmoa du.

Nori baina?, han ez baitzegoen inor inguruan. Monasteriotik irten ere egin gabe, bazituen konplexu,  iritzi inkatu edo nahastuak.

Jordik begirada  arraroz begiratu dit  egun hauetan, hurrengo berriz beti bezala.

Nire begitantzeak, agian bera zebilen arduratuta, garunei eraginez.

Benet

Monasterioko sukaldaria izana, edadez ajeatu zenean utzi zion ardura horri, nire garaian oraindik bera arduratzen zen sukaldeaz sukaldaria kanpoan zegoenean. Laurogeitaka urte zituen, gorra zegoen baina oraindik osasuntsu. Urte asko zaramatzan Miraclen, bertakoa egina zegoen,  erabat. Oso lagun egin ginen. Alaia, beti laguntzeko prest.

Benetek eginiko edaria edan dugu, ratafia.

Urtero egiten zuen Benetek  ratafia. Anis eta intxaur berdeekin eginiko likorea da. Likore gozoa. Tarteka edaten zen bazkalondoren ospakizunen batean. Oraindik hor dut Miracleko paper artean Benetek nik eskatuta eskuz idatzi zidan formula. Urteetan egin izan dut neuk gero, baita lagunek gustura edan ere.

Montserrateko monjeak

Tarteka tarteka, Montserrateko monje zenbait etorri ohi ziren, Justirekin gehienetan, irakasle lanak bukatuta Justi etxeratzean. Hauek ziren ohikoenak.

Joan

Joan itzuli da Montserratera.

Karisma zuen monjeen artean Joanek. Agian Monserraten bertan edo Barcelonako etxeren batean, harremanen bat izan zuen  ETAko mutilekin. Polizia jakitun zela jakinez garaiz alde egin zuen. Atzerriko beneditarren monasterio batean gorde ordez mundua korritzeari eman zion. Sortalde lurraldetan batik bat. Marrazkilari eta pintore ona, dirurik ez zuenean zegoen tokiko gaiez pintatzen zituen koadroak eta kalean saldu. Luze ibili zen horrela. Egoera baretu zenean itzuli zen Montserratera.

Agian istorio honetako monjea zen Joan: poliziak jakin zuen monje bat nahasturik zegoela ETArekin.  Martin Villa zen Kataluniako Gobernadore Zibila. Gauean Monasterioko abatari deitu zion polizia joango zela hurrengo egunean monjearen bila aditzera emanez. Goraipatu egiten zuten monjeek Gobernadorearen jatortasuna deitzeagatik: nik esan ohi nien ez zuela egin Monasterioagatik, Gobernadorea bera eta Gobernua ataka larrian jarriko zuen arazoa ekiditeagatik baizik, Montserrateko monje batek ETArekin loturagatik atxiloketak herrian izan zezakeen eraginagatik alegia. Baina ez zuten ulertzen, Martin Villaren zintzotasuna zuten ahotan, ez hainbeste bere zuhurtasuna.

Lorenzo eta Picas

Picas eta Lorenzo etorri dira gurekin Miraclera.

Krisologo zuen izena, baina Picas, deitzen zioten, erosoagoa zelako agian, grekoz Krisologo kristau-izen ederra bada ere. Bi honek ziren sarrien etortzen zirenak Miraclera. Biek zuten gustuko Miracle, nik uste Monasterioko diziplina egun batzuez uztea zutela gogoko.  Arkitekto lanak egiten zituen Picasek Montserrateko berrikuntzetan, aholkulari ere bazen Miracleko lanen bat zegoenean. Gustu handiko pertsona zen.

Lorenzo Montserrateko diruzaina zen, nik uste berak eramaten zituela Miracleko diru gorabeherak ere, horregatik etortzen zela hain sarri. 

Nortasun handikoak biak. Munduan asko ibiliak, Erroma aldetik eta abar, beneditarren  komentuetan turista.

Pikas, Tomas eta hirurok egin dugu ibilaldia arratsaldez, La Carralera oraingoan ere. Bi robiloi edo esnegorri aurkitu ditugu.

Beti izan ginen elkarrekiko abegikor.

Luzaro egon gara kontu-kontari.

Luze iraungo zuen adiskidantzak.

Grapagailua konpontzen lagundu diot Picasi.

Ez zuen ezer berezirik izanen konponketa horrek. Eguna osatzen duen zertzelada arina. Arkitekto abila zen bera, baina nik konpondu behar izan nion grapagailua.

Luis

Teologian oso jantzia omen. Gazte itxura zuen. Irakaslea, Montserrateko monjegaiei teologiako klaseak ematen zizkielakoan nago. Irribarretsua eta oso atsegina. Hitz asko egin genuen.

Evangelista.

Gauean Basko Elizkizunera nindoala jakintsu den monjearekin egin dut topo. Luzaroan egin dugu hitz: efikazia edo eraginkortasuna, estrukturak edo egiturak, giza aldaketa... oso interesgarria izan da. Elizkizunaren bukaerarako heldu gara ozta-ozta.

Eskritura Sainduetan jantzia. Sortaldeko kulturetan ere. Ospe handia zuen. Adeitsua eta jatorra, gustukoa zuen Miracleko monasterioa.

Kanpoko bisitak

Sarriak ziren monje, ezagun eta lagun laikoen bisitak ere. Monasterioan bertan bazkaltzen zuten lagun eta ezagun hurbilenok.

Kartzelako kontuak konta behar izan dizkiet berriz ere.

Kokoteraino hasia nintzen kartzelako kontakizunekin, baina fraideek beraiek zuten konta nitzan interesa. Ezagutzen ez zuten egoera bitxia zen beraientzat, sinestezina, halakorik gerta zitekeenik amestu ere egiten ez zutena. Inplikaziorik gabeko anekdota  soilak ziren beraientzat kontakizunok, norbaiten pasarteak besterik ez

Kanpoko zerbitzariak

Konxita

Hamabiak eta erdietan bueltatu naiz etxera, inguruetan ostera luze bat egin ondoren. Atea itxita zegoenez sukaldariari deitu diot. Kontxi du izena. Gaztea da, Barcelonakoa. Neska gazte bat du laguntzaile. Egonalditxoa egin dut beraiekin. Monjeen eta monasterioko arropa garbitzen ari dira, izena jarriko omen diete nireei.

Konxita deitzen zioten. Kontxi deitzen nion nik, baita beste batzuk ere. Sukaldaria zen. Gaztea. Izaera konplikatukoa. Gaur aurkituko zenuen irribarretsu, bihar, berriz, betilun, gorabehera handiak izaten zituen.  Berezia. Berezia behar zuen izan neska batek monasterioko bakardade hartan egoteko monjeen sukaldari. Justi asko arduratzen zen beraz, ez baizen erraza sukaldari bat bilatzea, noizbehinka eramaten zuen autoz bere etxera edo herrira edo lagunartera, kanpoan pasatzen zuen eguna.

Osteko atetik sartzen nintzen Monasteriora granjatik bueltan, sukaldetik zehar, bestelako hainbatetan ere.

Negarrez aurkitu dut goizean Kontxi meza ondoren. Norbaitek zerbait esan diola...  Nik ordea ezin nuen kontsolatu. Entretenitu egin dut, egoera mingarria arindu, konpainia egin, besterik ezin.

Justik egonaldi luzea egin du Kontxirekin gauean: negarrez jarraitzen du nonbait neskak.

Sentibera zen izan Kontxi.

Kontxirekin egin dut goiza sukaldean.

Gaixo dago Kontxi, ohean: egin diot bisitaldi bat.

Ilargipeko ibilira atera naiz afalondoren. Kontxi eta Nuriarekin egin dut topo,  hirurok egin dugu aurrera, S. Gabriel eta trikuharri ingura.

Afal ondoren Nuria, Kontxi, M. Luisa eta ni atera gara Cardonara asmoan, baina gaur ere ez gaitu inork hartzen. Gau polita izan da.

Kontxik eta Lurdesek ere oparia egin didate, opari xumeak baina oso politak. Argazkia egin dut biekin eta bizkaitar neskekin.

Nire urtebetetzea zen.

Bihar goizean doa Kontxi eta ingurukoak agurtu nahi ditu, hotelekoak, Maria, tabernakoak...

Uda zen. Hilabete gutxi batzuk soilik suertatu ginen Kontxi eta biok Miraclen.

Afal ondoren egin diot azken agurra, sukaldera joan natzaio despeditzera.

Ez dakit zergatik joan zen Kontxi, antzerako lan batetara joan baizen, baina Barcelonara, agian hiri-min zen.

Oso ondo konpondu ginen batera tokatu zitzaigun asteetan. Jabetzen nintzen bere bakardadeaz eta ahalegintzen nintzen bakardade hori arintzen. Monjeek ez zuten premiazkoa ez zen beste harremanik berarekin. Justi zen beraz arduratzen zen bakarra. Uste dut gehienek gutxietsita zeukatela. Egia da, jaiegun handietan monjeekin sukalde berean bazkaltzen zuela, eta oso adeitsu tratatzen zutela. Agian teilatupe bereko emakumeekin tratatzeari nolabaiteko erreparoa zioten monjeek.

Pakita

Konchi joan da goizean. Pakita etorri da bere ordez.

Hemendik alde egiteko gogo biziz Pakita: lehen eguneko herrimina.

Leku berria eta ezezagunaz gain leku bakartia izan behar zuen beretzat Miracle. Esan ohi zidan Justirengatik etorri zela. Heldua. Nahiko berezia zen. Agertuko dira bere istorioak, elkarrizketa luzeak izan baikenituen.

Sukalde garbitzen egin dut gauean Pakitarekin: jan asko dago alferrik galduta.

Gogoratzen dut Pakita lagundu nahian ibiltzen nintzela, nahiko jota ikusten nuelako, sukaldera jaisten nintzen, egun horretan sukalde garbitzen ibiliko zen gaueko orduetan, lorik ere ez omen zuen egiten eta. Justi ere zeregin berdinean ibili ohi zen asteburuan. Nik uste ez zutela aintzakotzat ere hartzen beste denak, nahikoa zuen bakoitzak berearekin. Emakume berezia eta eramanzaila zen, asko sufritua, barnerakoia.

Barraskilo bila ibili naiz arratsaldez, jartzea zein jatea gustatzen omen zaio-eta Pakitari:  pertz edo kubo erdi jaso dut. Barraskilo batzen jarraitu dut goizean: atzokoekin 6 kilo da batutakoa

Pakitarekin egon naiz berandura arte.

Senarraren gaixotasun luzeaz, nola hil zen bere besoetan… ez zen bukatzen bere barnea hustu beharra, lasaitzen ez zen arren.

Azaroa, 9. Oporretara joan dira hotelekoak.

Pakitari utzi zioten txorien eta loren ardura.

Gauez Pakitarekin joan naiz hotelera.

Loreak ureztatu eta antzerako zereginetara joaten ginen. Paquitak ez zuen nahi bakarrik joaterik, erreparoa ematen zion etxe handi hartan bera bakarrik ibiltzea. Batez ere gauez. Bakarrik ere joan izan nintzen Pakita lanpetuta zegoenean.

Txoriak ekarri ditugu Paquitak eta biok hoteletik Monasteriora, hotz baitago.

Nik alde egin nuenean, han jarraitzen zuen Pakitak.  Justik joan zenean egin zuen berak ere alde. 

Lourdes

Neskatila txiki polit bat ere ezagutu dut, eskolatik etxera zihoan: goizean ezagutu dudan emakumearen alaba.

Lourdes zen, laster eta luzaro ezagutuko nuen Monasterioan,  oso lagun izanen ginen.

Gaztetxo irribarretsua eta bizia.  Guardiola masia kaskarreko maizterra zen bere familia. Anaia-arreba askoen artean nagusiena.  adimen gutxikoa zen anaietako bat. Lanean eta bizimodua ateratzen ikasia. Irribarrea galtzen ez zuen nexka goxoa. Monasterioan egin ohi zuen lo eta jan, denda irekitzen zenean.

Kontxi kanpotik da, bi neska gazteak, Lurdes eta Nuriak, ordezkatzen dute. Oso jatorrak dira biak.

Paies emakumea oinez etortzen da Monasteriora. Solsonara ere oinez joaten da, zamatuta gainera.

Katalan itxi-itxia egiten du, baina ulertzen diot, ez dakit gaztelerarik jakin dakien ere.  Izugarrizko errespetua sortarazi dit: honela ibili behar bizitza ateratzeko.

Lurdesen, ama zen, xalo-xaloa, naturaltasun osoz kontatzen zituen bere ibilerak eta lanak. Maizter nekazari oso pobreak ziren. Urruti zegoen beraien masia, bana oinez egiten zuen bidea.

Nuria

Cardonako gazteluko hotelera joan gara afaltzera, Paradore Nazional deitu horietako batera. Kontxi, Lurdes, Nuria, Jose Luis eta ni, Jose Luis txofer. Bapo afaldu dugu. Cardona herrian hartu dugu kafea.

Udaran eta erromes asko espero zen egunetarako laguntzaile etorritako Su herritxoko neska gaztetxoa zen Nuria. Barre erraza zuen.

Sukaldeko neskoi eskertu nahi nien nolabait niregatik ahalegintzen zirenagatik. Ilusio itzela egin zien afariak, ahalik dotoreen jantzi ziren, afaldu ere jantoki dotorean afaldu genuen, Fragak inauguratutako paradorean. Bizkarralde luzeko jarlekuak ditut gogoan eta nesken aurpegi zoriontsu eta artegak. Oso gau polita izan zen.

Gauean Lourdes, Nuria, M. Luisa eta laurok Su-ra, Nuriaren herrira, joan gara ibilian, igerilekuan ere egin dugu jolas. Oso ondo ibili gara. Kontxi kanpotik da.

Cardonara joan nahi izan dugu gauez auto-stop eginez hiru neskok eta nik,  baina inork ez gaitu hartu. Su-ra egin dugu joan etorria oinez.

Gogoan dut errepideko ibili hura, umoreko, inor ez zitzaigun gelditzen, baina barre behintzat egin genuen.

Cardonara jo dugu gauean gaur ere, baina itzuli egin behar izan dugu inork hartzen ez gintuelako.

Kontxi eta Nuria eraman ditugu gauean Solsonara.

Uda zen eta Jose Luisek eraman zuen autoa. Neskok ere behar zuten arnas puska bat.

Coloma

Abuztuaren 31a. Colomaren santu-eguna, Colomak pattarra ekarri du, bere eguna ospa dezagun.

Tipo bitxia zen Coloma. Hankazabal txiki bat. Ezkondua. Solsonan bizi zen. Etxeko eta etxe inguruko konponketa eta egoeraz arduratzen zen. Ardoa gustatzen zitzaion, eguna bukatu ordurako politto jartzen zen ia egunero gure Coloma. Trabukaire zen: antzinako taldea, bakoitzak bere trabukoa zuen etxean, jai nagusietan, prozesioetan edo pertsonaia ospetsua bat zetorrenean  ateratzen zen taldea eta, danbaka, trabukoz tiroka, ibili ohi ziren bertako  jantzi bereziak soinean. Miracleko jaietan ikusi nuen behin Coloma bere taldearekin, Solsona herriaren Miraclera erromesaldian, beraien  trabukoekin danbaka kez inguratuta. Tokatu zait harrezkero, Solsonan suertatu nintzen batean,  Pujol zetorrela-eta hiriko sarreran lerrotuta danbaka trabukaire taldea, ke artean, orduan ere.

Hilea mozteko eskatu diot Colomari. Bihar moztuko dit.

Garai batean berak mozten zien nonbait ilea hainbat monjeei, baina jadanik inork ez zuen nahi bere eskuetan jartzerik, bakarren batek ezik, Eulogi zen bakar hori. Kartzelatik irten berri, ilea nahiko luze, ilea non edo nork moztuko galdetu nuen. Oraindik ez nintzen Solsonara jaisten, Coloma zela ile-moztailea esan zidaten.

Bazkal ondoren egin dit ilea Colomak.

Nola ebaki ere!, motz-motz utzi zidan burua, mailadia zirudien. Ikustekoak ziren Colomaren ile ebaketak. Ez zidan askorik axola, berarekin jarraitu nuen ilea mozten  Miraclen egon nintzen aldi osoan. Behin Coloma bera jarri zitzaidan aurrean begira, barre-purrustaka, hain xelebre utzi ninduela eta. Gogoratzen dut nolako barreak egin zizkioten nire ile ebaki berriko piurari, lehenengo monjeek eta gero bisitek. Luzatzean taxutzen zen nire ilekera. Niri ez zidan gehiegi ardura, ilusioa egiten zion Coloma trabukaireari niri ilea moztea, eta zergatik kendu atsegin hori Solsonako ile-apaindegietara joanda. Behin joan nintzen Solsonara, ez nintzen gehiago itzuli.

Afal ondoren atera naiz kalera, berandu, iluntzen ikustera pipa errez. Zoragarria izan da. Coloma aurkitu dut gauzain.

Etxera aurretik ingurua begiratzen zuen Colomak, bere ardura zen Monasterioa, eta bere etxea bezain arduratsu zaintzen zuen.

Sarraila hondatu zaigu zeldetako etxean, Colomak ireki digu atea, nirekin hartu ditu kafea eta kopa.

Familia zeldetan egon zen egunetan izan zen.

Aberatsa izan zen harremana

Atarikoa

Miracle, non urte betez nire bizitza gauzatuko zen esparrua. Oroitzapen, sentipen eta esperientziaz oratuta dago nire barnean monasterioko osagai bakoitza. Nire bizitzan biziki mamitsu eta eragile izan zen bidegurutzea dira harreman oro, eraikin hartako zoko bakoitza, paraje haiek guztiak. Bakoitzak du bere xarma eta tokia, egunkarian ez ezik urte hartako bizipenetan. 

Katalunia lurraldean, Lleida probintzian, Riner udalerrian eta Solsona elizbarrutian  dago kokatua monasterioa. 1498tik omen dago dokumentatua santutegia. Amabirjina  agertu zitzaien Cirosa masiako 10 urteko mutikoari eta bere arrebari

Mendi-magalean kokatua, Solsonaraino heltzen den beherazko lautada luze zabala du aurrean,  Monjeen bizitokia eta santutegiaz harago,  beste bost eraikuntza, masia bat  eta  lurralde oso hedatu baten jabe da Monasterioa. Horrez gain baziren, nire urte hartan behintzat,  Monasterioko maizter ziren masia edo landetxeak bere soro eta lurrekin. Eliza gaineko komentu zaharrak eta jada erabiltzen ez zen La Casa Gran  eta bertako ur-biltegi erraldoiak, erakusten zuten zenbaterainoko ahala izana zuen Monasterioak garai batean, nolako monje kopurua bizi izan zen bertan.

Monje beneditarrek dute, beti izan dute, bertako jabegoa eta ardura. Nahiko lur-jabego zabala arren, inondik ere ez da aberatsa gaur egun. Ekonomikoki nahiko juxtu bizi zirela iritzia jaso nuen nik.

Ondorengo kontakizunetan agertuko dira, nire urte hartako biziguneak baitira, hemen jarraian deskribatuko ditudan monasterioko pertsonaia, bazter eta osagaik. 

Eraikinak

Plaza

Plaza zabal batekin eginen du topo monasteriora doanak. Plaza honek damaio Monasterioari arnasa ez ezik nolabaiteko batasun arkitektonikoa eta nortasun propioa, bizitasun eta dotoretasun ukitua. Bakea eta patxada eskaintzen du, besarkatuz bere baitan hartu nahiko balu bezala datorkion bisitaria edo erromesa.

Eliza-komentu zaharraren egitura eta fatxadak eskaintzen diote toki santuaren taxu eta traza kitzikagarria; monasterioaren fatxada eta sarrerak, aldiz, dotoretasun austeroaren ukitua; halako seriotasun baina aldi berean grazia arin batez biltzen du ingurua plazak;  Casa Gran eraikuntza tzarrak, arkitektura zibil errenazentista eta  barrokoa, nortasun sendo baten sentipena sortarazten du.

Monjeen bizitokia

Laukia da monasterioaren egitura. Eraikin karratu sendoa, harrizko marroi horixkara, irmotasun itxura dario, aldi berean dotoretasun kutsua  damaie bere leiho kurbo eta balkonadek. Erdi erdian, monasterioaren arnas eta argia, klaustroa, karratua, bere ohiko arkupe, erdiguneko gurutze, berdegune eta paseatzeko bidexkekin, oso xumea, inolako dotoretasun edo apaindurarik gabe. Arkupeko korridoreetan,  gelak.

Lehen solairuan dago monjeen bizitokia, karratua, klaustroa inguratuz. Klaustrora jotzen duen pasillo karratu zabal bat erdian, argia,  klaustrokoen jite edo egitura bereko arku zabal kristalez estaliek babestua. Pasillo bueltan, kanpora dutela leihoa, monjeen gelak, egontokia, monjeen kapera, jantokia eta bestelako zerbitzuguneren bat: bertan zegoen telefonoa, nire gela ere. Behe solairuan dago sukaldea eta emakume zerbitzarien bizitokia.

Eliza-santutegia

Egitura bakarra osatzen dute santutegiak eta monasterio zaharrak. Eraikin erraldoi sendo bat.  Plazaren iparraldeko alde osoa hatzen du bien fatxadak.  Monasterioari itsatsita daude bai santutegia bai monasterio zaharra, pasabide batez igaro ahal da batetik bestera. 

Santutegia: Abuztuko Andre Mariri eskainia. Handia, zabala, luzea eta garaia da barrutik eliza. Ederra, XVII. gizaldian eraikia, errenazimendu estilokoa, itxura dotorea du.  Erretaula,  koloretsua,  Solsonar Barrokoa omen.

Ezkerreko horman mesedeen txokoa zegoen, bertan horman josiak, mesede-oroigarriak, zurezko koadroak, harra bete luzera-zabaleko koadro karratu nano tailatu-pintatu naifak, bere ezereztxoan ikusgarriak

Monasterio Zaharra

Monasterio zaharra deitzen zioten. Santutegiaren gainean kokatua, arku garai eta zabaleko balkonada du,  garai bateko monjeen egon eta pasealeku zen seguruenik. Ekialdeko fatxadaren erdian balkoi landua duen terraza zabal bat,  eta teilatuan bertan, harrizko eskailera kiribil estu  batez igotzen den zabaltza, egon lekua edo agian inguruko lurra ikuskatzeko talaia.

Terraza

Terraza izan zen bakardade zoragarria eskaintzen zidan txoko isolatua. Munduan ez zen besterik zeru urdin pean, errege sentitzen nintzen hara gora igotakoan, han goian bakarrik, begirada guztietatik salbu, denaren gainean, talaian, munduari so. Egonaldia egin dut terrazan.Eguraldiak, lanak eta bisitek uzten zidatenean, han bakartuko nintzen, biluzik eguzkia hartuz edo inguruari so besterik gabe.

Casa Gran

La Casa Gran deitzen zioten. plazaren mendebaldeko alde osoa hartuz harrizko bi solairuko eraikin tzar bat, puska handia. Erromesak hartzeko jasoa. Mila eta bostehun urtekoa omen. Asko famatzen dute arkitektura gotiko zibil bezala.

Ur biltegia

Casa Gran azpian. 20 merotik gora izango ditu luzeran, 10 bat zabaleran, altueran bosten bat inguru. Harri landuz egina, berdin-berdinak ditu ormak,  kurboa da sabaia luzera osoan eliza bateko ganga bailitz. Sabai horretan duen irekidura batetik sar ahal daiteke bertara, esku-eskailera batez. Halako zirrara eragin zidan hustu ondoren bertara sartu nintzenean. Monasterio eta bueltako hotel, taberna, etxebizitza eta gela-etxeko ur-beharrei erantzuten die.

Ur-biltegia garbitzen egin dut eguna.

Ia hustu egin zenean garbitzen lagunduko nion eskatu zidan Eulogik. Egunetako lana, astuna eta nekagarria, izan zen. Urteetako likina zegoen itsatsita, kirten luzeko erratzar latz-latz batez karraskatu behar ziren bai horma denak bai zorua,   ur parrastadez garbitu azkenik. 

Ura

Aita Eulogirekin joan naiz traktorean ur-ponpa martxan jartzera.

Inguru dena da lehorra, ez dago errekatxorik ere. Monasterioko lurren ertzean dago ur-bonba, beheko sakon batean, bi pinudi aldapatsuen barrenean, traktorez joan ohi ginen. 

Ur-ponpa martxan jartzen, eta martxan nola jarri ikasten.

Aspaldiko moto-ponpa zahar batez ateratzen zen ura, aje asko zituen. Eulogiri begiratuz hartu nizkion trikimailuen nondik norakoak. Jarri izan zuen nuen neuk ere  ur-biltegiak behera egiten zuenean.

 Eskola

Casa Granen zegoen auzoko eskola. Inguruko masietako umeek eskolatzen ziren bertan. Maistra batek ematen zuen eskola. Mateu monjea  arduratzen zen kudeaketaz. Berak ematen zien umeei dotrina.

Alboko etxea

Adinean aurrera zihoan matrimonio bat bizi zen behe solairuan. Lehen solairua hutsik zegoen eta Mateu monjearen anaiak alokatzen zuen uda guztirako.

Denda.

Dendatxo bat zegoen errepide ia alboan. Monasterioarena. Ba zen gauza politik bertan, batez ere zeramika lanetan. Asteburuetan eta udan zabaltzen zen, erromes talde bat zetrorenean ere.

Taberna-Telefono-zentrala

Errepide alboan, taberna, telefonoa eta biez arduratzen zen matrimonioaren etxebizitza, hirurak eraikin berean. Paiesak, erromesak eta hoteleko bezeroak  ziren tabernara jotzen zutenak.

Ziri eta kablez osatutako tablero horietako  zen telefonoa.

Hotela

Behe solairu eta bi estaikoa. Monasterioak zuen jabetza, alokatua zegoen.  Bezero franko izan zuten ni egon nintzen urtean, nigana etorritako bisitak zirela eta.  

Zeldak

Bi solairuko bi eraikin ziren monasterioko terminologian “zeldak” deituak, gelak alegia: alokairuko  apartamenduak ziren izan. Udan eta Aste Santuan irekitzen zituzten.

La Cirosa

Masia izandako etxebizitza bat zen. Etxea hutsik zegoela eta, bikote gazte bati emana zuten. Monasterio, taberna, hotel eta zeldetako zaborra jasotzeko betebeharra jarri zieten, baina ia ez zuten hitzarturik betetzen.

La font del bisbe

Gotzainaren iturria, txoko bildu aparta, lautada beheranzkoari begira. erakargarri aparta behar zuen bere garaian. “Font del Bisbe” aurkitu dut. Txoko atsegina. Leku idilikoa litzakeena, tamalez erabat utzia zegoen. Joan izan nintzen bakardadean lasai egotera. Azeri gazte batekin aurkitu nintzen behin aurrez-aurrez, bertatik bertara: hondakin bila-edo beste zer janik ez-eta etorria, nonbait. Elkarri begira egon ginen tarte batez, eta joan zen, lasai.

Inguruak

S. Gabriel: ermita, monasterio gaineko maldatxo piko luze samar baten hegian, leku aparta, ibilaldi labur baterako aproposa. 

Trikuharria: ermitatik gertu, ikuspegi zabala edonora begiratuz. Gozagarria, batez ere ilargi beteko gauetan, aukera paregabea  eskainiz trikuharri gainean eseri edo etzan eta izarrei begira denbora egiteko.

Gurutzea: burdinazko gurutze garai loratua, ederra, monasteriotik ez oso gertu baina  ez urruti ere, egontoki atsegina, agian urteko zenbait elizkizunekin lotua, bertara eginen ziren garai batean errogatiba, letania edo antzerako prozesioak..

Robillonera: errepide alboko pinupe atsegin bat, ibilaldi labur baterako egontoki apetatsua. Hoteleko gazteekin egiten nituen ilunabarreko paseoetan agertzen da.

Granja

Blokez eginiko eraikin ezin arruntagoa, zarpeatu ere gabea.  Aldatzean jasoa, lastategia zen goialdeko solairua, goialdetik zuen sarrera. Estai honetan zegoen ere pentsua ehotzeko errota, baita pentsu eta antzerakoak gordetzeko biltegia zen esparrua ere. Behean zegoen hazienda: txahalak alde batean, zekorrak erdian, eta zezen gizenduak beste ertzean. Hirurogeitik gora denera. Txahal jaioberriak erosten ziren eta gizendutakoan saldu. Izugarrizko animaliak  ziren bukaeran.

Dena zen hala-moduzkoa granjan. Zikin plantakoa, garbitzen  saiatu arren. Aspaldiko antolakuntza eta hornidura zuen. Granja ingurua bera, zaindu gabea,  tresneria zahar herdoildua bazterretan,  erabiliko ziren golde, bostortz, are eta gainerakoak kanpoan nolabait utziak beharko ziren arte… Gaina hartua zion Eulogiri granjak,  ezin zuen maneiatu behar bezala. Berak ez zuen sasoirik horretarako eta langileak hartzea garestia izateaz harago ardura berezia beharko zuen.

Lastategia

Iparraldeko soro sailen ertzean, behe solairu soila zuen harrizko eraikina.  Jada ez zen ia erabiltzen baina lasto xeheko azpi sendoa zuen.

Baratza

Baratz txiki bat zegoen monasterioko sukaldera sarrerako ate aurrean. Benet legoa arduratzen zen. Bere jobi eta denbora-pasa bat zen. Besterik ez. Jangai dena kanpotik ekartzen baitzen. Jaten genituen, nolanahi, garaian garaiko bertako fruituak ere, patata, tomate, baina…

Masia

Monasteriokoa, alokairuan emana. Bi anaia mutil zahar bizi ziren bertan, biak nagusiak, bakardade osoan. Otsanak eta isilak. Oso katalan abertzaleak biak. Batek oso hitz guti egiten zuen. Ez dakit zenbat ordainduko zioten monasterioari. Noizbehinka Eulogik deitu ohi zien beraien makinaren batekin zeregin konkretuak egiteko, ez dakit lan ordaindua izaten zen ala maizterraren betekizun bat.

Soroak

Bazituen lurrak monasterioak: alokairuan emana zituen gehienak. Monasterioak berak ere erabiltzen zituen sail batzuk. Garia jasotzen zen. Masietako paiesak ekartzen zituen Eulogik, ordainduta, uzta lanerako.

Pinudiak.

Pinudi sailak ere bazituen monasterioak. Berenez jaiotzen ziren pinuok landatu beharrik gabe: nolako barreak Eulogik esaten nionean gureetan landatu egiten genituela pinuak, hazitakoan bota eta egurra zaldu egiten zela. Ez dakit ze probetxu ateratzen zien, ateratzen zienik ere. Horrelakoak ziren inguruko pinudi guztiak. Harritzen ninduten, asko eta asko harkaitz bizian erne eta gizendutakoak baitziren, pitzaduretan jaioak, auskalo noraino hondoratuta zuztarrak umeltasun bila.

M I R A C L E

ARGIBIDE  GISA

EGUNKARIA

Urte emankorra izan zen monasterioko kartzelaldia. Nire bizitzan erabakigarria, Zamorako urteekin batera.

Egunkari bat idatzi nuen non eskematikoki jasotzen nuen eguneko zenbait zertzelada eta bizipen, oso nekatua bukatzen nuen arren eguna, idazteko denborarik  ere gabe, edo, izan arren, egunerokoari idatziz sakonago ekiteko burutazioetan luzatzeko, nire sentipen, harreman eta gainerako xehetasunetan murgiltzeko indarrik, patxadarik, girorik edo baldintzarik gabe. Nolanahi gauerdian edo biharamunean lehen orduan, ez nion hutsik egin jarritako diziplinari, lerro bakar batzuk besterik ez bazen ere.

OROITZAPENAK

Hor zegoen egunkaria eskuz idatzita blok batean. Koadernotik ordenagailura pasa nuen Etxarrin, nire garunei eragiteko ariketa bat bezala.

Nire sentipen eta emozioen hutsunea aurkitu nuen egunkari hura berrirakurtzean. Nola bizi izan nituen barrutik hainbat une hunkigarri:  egun haietako egoera eta bizipen bitxiak, kontraesanak, nire bilakaera pertsonala arlo ezberdinetan,  bizi izan nituen kontrasteak, sentipen goxoak eta larriak, monasterioko giroa, harremanak, monjeekiko kidetasuna... egoera politikoa… Kanpotik kontatzen ditut, azaletik, ez da ageri orduko barne bor-bor  hura. Zurrunbilo hartan ez nuen izan idazteko patxadarik, tarte lasai askorik ere.

Kondena betezko azken urte hura errealitate edo esperientzia egunkarian niona baino asko zabalagoa ez ezik sakonagoa ere izan zela jabetu nintzen egunkaria irakurtzean. Hutsune hori nolabait bete asmoz oroitzapen, zehaztasun edo argipen batzuk gehitu nizkion egunkariari. Letra etzanetan utzi nuen Egunkaria,  lerro mota ohikoetan gehigarriak.

SAILKAPENA

Hor nituen, alde batetik Miraclen idatzitako egunkari edo egunerokoa, eta bestetik gero Etxarrin gehitu nizkion nire oroitzapenak. Jada berriro Eibarren bota nien begirada bat lerrooi. Errepikakorra, aspergarria ere, egin zitzaizkidan.

Uste izan nuen guzti horrek eman ahal zidala aukera nolabait sailkatu eta idazkioi gorputz bat emateko. Agian egunen batean sasoiko eta umoreko banengo narrazio edo kontakizun harilkatuagoak egiteko materiala izanen zitzaidala. Horrela ba, sailkatze lan bati ekin nion. Eskema baten inguruan joan nintzen biltzen egunkarian sakabanatuta dauden nolabait parekotasuna duten pasarteak. 

LABURPENA

Pandemiako itxialdian bota nien beste begirada bat egunkaria eta gehigarrioi: astuna, ia aspergarria ere, egin zitzaidan oraingoan ere. Laburtzea erabaki nuen, nire Miracleko urte haren begirada trinkoagoa bat egitea, bakandu, jorratuz, arinduz, egoera errepikagarriak baztertuz, aspergarriegia izanen ez zen zerbait laburragoan utziz, beti ere funtsezkoenak gordez.

Letra etzanean utzi nuen orain ere egunkarian datorrena, beste dena nire ondorengo oroitzapen eta azken iruzkinak dira.

BLOGEAN

Jabetzen naiz dena dela oso pertsonalegia, inor gutxiri interesatu ahal dakiokeela nire esperientzia hori. Interesgarria izan ahal den kontakizun edo istorio landu edo borobilduei ekiteko sormen gaitasunik ez dut. Kontakizuna nahi duenaren eskura uztea erabaki dut, azkenik, zalantza askoren ondoren. Ager dadila blogean. Agian norbaiten interesgunea sortaraziko du.

ZERTAZ

1.- Joanekoa: Atarikoa – Caravanchelera - Miraclera bidean -  Iristea.

2.- Monasterioa. Atarikoa - Osagaiak - Monjeak eta zerbitzariak - Giroa - Festa-egunak – Granja.

3.- Askatasun egarri. Askatasunera ohitzen - Ihes aukera.

4.- Bizi nahian. Jende-min - Bizi-min - Ibilaldiak.

5.- Harremanak. Bertakoekin -  Masiakoekin - Han-hemengoekin -  Prentsarekin – Gutunak – Deiak.

6.- Bisitak. Orokorra - Familia - M. Luisa - Apaizak - Laikoak.

7.- Giro soziopolitikoa. 

9.- Azken egunak

10.- Drak.

1. 1.       JOANEKOA

Atarian

Julen eta biok geratzen  ginen soilik Zamoran. Delitu politikoz eta epaitegi militarrak kondena luzez zigortutakoak biok. Kanporatuak ziren beste denak. Irtenbide ezberdin bat aurkitu behar zitzaigun gu bioi. 53 apaiz pasatu ginen Zamorako Konkordatu kartzelatik, tokatu izan zen batera hogeitik gorako taldea. Azken aldian, aldiz, 5 soilik geratu ginen luzaro. Jasanezina bilakatu zitzaien bai Elizari bai Gobernuari apaizentzako kartzela hura: apaiz presoon jarrera tinko salatzaileak, hainbat gose-grebak, kartzela deuseztatu zuen mutinak, kanporaino heldu zen 17 metroko tunelak, zigorra zigorraren ondoren jarri beharra zekarren barnekoon jarrera  irmoak…  eta kanpoan, Euskal Herrian, Espainian zein internazional mailan, gero eta hedatuago zegoen presioak, behartu egin zuen Estatu espainiarra apaiz zigortu gehiago Zamorara ez bidaltzera. Bost soilik geratzen ginen, beraz, azkenik. Ez Elizarentzat ezta Estatuarentzat ere, ez zen jada errentagarria, kaltegarria baizik, kartzela hura. Kontraesan sakonean sartuak genituen bi botereak. Franco hilda, aldaketa politikoa ere lagungarria zen apaizen kartzelari amaiera emateko. 

Gerra eta Diktadura garaiko gehiegikeria eta  delituak zigorgabetzeko bidea besterik izan ez zen amnistia deitutako hark  ere ahalbideratu zuen Konkordatu kartzela bertan behera eta lehenbailehen amaitutzat ematea. Etxeratu zituzten beste hirurak. Bi soilik geratu  ginen bada. Julen eta biok. Gure kondena eta balizko delituekin, deserosoa zitzaien bi botereei gu biok libre uztea.

Bagenekien denbora gutxirako ginela han. Bagenekien ere biok komentura eramateko asmoetan zebiltzala. Komentua: kartzela harekin bukatzeko trikimailua. Ez genion guk uko eginen komentuari. Kartzela arrunta exijitzea izan zen apaiz kartzelaratuon helburu nagusietariko bat, exijentzia aldarrikatuena. Ez ziguten inolako kasurik egin, Konkordatu Kartzela erabili zuten apaizok beste preso politikoengandik banatzeko. Konkordatu  horretaz baliatuko ginen, beraz, kartzela uzteko. Konkordatu kartzela itxi behar zutenez, komentua zen orain guretzat  kartzelatik ateratzeko aukera nagusia, iheserako aukera ere agian. Eta horretaz baliatu nintzen.  Jada ez nuen mezarik ematen, ez nintzen apaiz sentitzen, baina ez nion ofizialki apaizgintzari uko egin, izaera horretaz baliatu baziren nire militantzia lagunengatik aldentzeko, izaera horretaz baliatuko nintzen kartzela uzteko. Aurpegiratu izan didate ez nuela zintzo jokatu. Nire kontra erabili zuten trikimailu bera erabili nuen beraien aurka neuk ere. Besterik ez.

Bazen hirugarren apaiz preso bat ere. Fraidea. Zein zen jakin ez genuen delitu arrunt batengatik kartzelaldi oso luzerako zigortua. Kartzela berean arren bere gisako bizimodua zeraman. Jantokia eta eguneko gela partekatzen genuen soilik berarekin. Lo ere gaixotegia deitutako gela batean egiten zuen, bakarrik.  Gu politikoak ginen, bizi-baldintza justu batzuengatik borrokatzen genuen, baina berak, nahiz guri hitzez kartzelarekiko eta kartzelarientzako sekulako ezadostasuna, gorrotoa ere, erakusten zigun arren, gure bizimoldeetatik urrun nahi zuen gorde. Egiari zor, azpilan eta isilpekoko  sareak beti baitaude hedatuak kartzelan, bere ohiko jarrera ikusiz, geu ere ezin ginen beraz fida. Izan ziren beste zenbait apaiz delitu arruntengatik kondenatuak, nortzuekin beste era batera konpondu ginen.

Ez genion gure komentura irteeraren berehalakotasunaren berri eman, bide ez ofizialetik, ia klandestinotik, etorri baitzitzaigun notizia.       

Ez zitzaizkigun luzeegiak egin azken egun bakarti haiek, inola ere jasangaitza suertatu bakardadea, are gutxiago aspergarria. Amets eta zeregin berriak genituen ohiko jarduerez gain. Abokatu eta familiaren bidez jakin genuen bakoitza ze komentura garamatzaten. Liburutegian genituen mapa eta atlasetan kokatu genituen bakoitzaren komentuok. Ez zen lan erraza izan, herri txiki galduetan, hiri eta herri handietatik urrun edo at baitzeuden. Azken egunetako batean komentua aldatu egin zigutela abisua pasatu ziguten. Ni nindoanera joango zen Julen, ni, aldiz, Katalunian, Lleidako goialdean, Solsona lurraldean, Frantziatik nahiko gertu zegoen Miracle monasteriora ninderamaten. Komentuak ez ziren harberak: ETAko kidea, kondena handikoa, Burgosen epaitua… ez ninduten hartu nahi, beraientzat arazo bat bilakatu nintzatekeen eta. Lazkaoko beneditarren komentuko abata zen Aita Maurok, izen eta eragin handikoa bera, honek ahalbideratu zuen Miraclek ni onartzea. Montserrat monasterioaren menpeko zen Miracle, beneditarrak  ziren bertako monjeak. Kosta zitzaigun delako Miracle aurkitzea mapan, letra oso txikietan idatzita zetorren izena, Solsonatik hur, agian inguruan santutegi nahiko ezaguna zuelako zetorren etorri ere mapan. Argi zegoen paraje galdu bat zela. 

Gure betiko erritmoari jarraitzen genion, nolanahi. Ordu asko eskaintzen genion irakurtzeari. Patioan ariketa fisikoa egiteari ere ez genion utzi. Baina hara non zeregin berri bat ezarri ziguten kartzela-buruek: geneuzkan liburu, karpeta eta paper multzo guztien zerrenda egin behar genuen. Bagenekien prozedura antzu bat besterik ez zela, burokrazia hutsa: ez maisuak, ez inork, ez zuen zerrenda hori zazpi urtetan banaka edo oso gutxika sartutako liburuekin erkatuko. Hainbat liburu eta idazki zeuden klandestinoki sartuak edo geuk idatziak. Libururik ez zela kartzelatik aterako suposatzen zuen agindu horri ezetzak, guk, aldiz, kanpoan nahi genituen liburu guzti horiek, kartzelako apaizon liburutegia zen, nahiko lan eta zailtasunez osatua. Zerrenda eginen genuen beraz. Batek izenburuak ahoskatu eta besteak idatzi, luze joan zen zeregin berria, baina bukatu genuen. Kopia bat ere egin genuen. Lan horri esker daukagu gaur egun Konkordatu Kartzelan irakurri genituen liburuen katalogoa, liburutegi mardula, kartzelako zertzeladak dakartzan “Intxorta 1937 Elkartea”k argitaratutako “Zamorako Landan” liburuan datorrena. Kaxak eskatu eta kaxotan enbalatu genituen liburuok, maisuak zerrendari onespena eman ondoren.  

“Beltzak esan zidan behingo-behingoan garamatzatela, gaur gauean ez bada bihar goizean.”

Kartzela urteetan jator portatu zitzaigun presozaina zen Beltza deitzen geniona. Presozain soila, galoirik gabekoa. Azalagatik deitzen genion gure artean Beltza, gaztelar azal ilunekoa baitzen. Zintzoa, aldi berean zuhurra. Mesede egiteko prest beti. Hainbat azpi mezu ekarri zigun, hainbat azpi jokabideri ezikusi egin ere bai. Baina inork baino hobeto zaintzen gintuen berak. Beti zegoen, gure inguruan. Guk geuk ere berari kalterik ekartzerik nahi ez geniolako hainbat ekintza ez genuen bere guardia egunetan egin, Baina ekintza garrantzitsurik ezin izan genuen bere zaintza egunetan egin, esate baterako, ezin izan ginen behin ere tunel zulogintzan aritu bere guardia egunetan. Berak bazekien zertan itsuarena egin, guk ere bagenekien zertan ez zuen itsuarena eginen. Beste hainbat azpilan, aldiz, bere zaintza egunetan egiten genituen bera jakitun jarrita.

Irten ginen azken ibilaldira patiora. Beti da sentipen-koktela despedida bat. Aurpegi bikoitza du agurrak: bizitakoaren oroitzapenak eta zer izango zalantza. Joana eta datorrena, izana eta geroa. Alde biko moneta. Edozein aldetara begiratzen dugula ere, beti du bere ifrentzua agurrak. Irrikan eta pozez gainezka geunden behingoz kartzela uzteko, pozez gainezka bihar horma haien bestaldean egonen ginelako, bor-bor genituen barne zirrikitu denak irteteko ametsa gauzatu ametsez. Etorri beharrekoa etorriko zen, gertatu beharrekoa gertatuko, baina zaila zen zetorrena kartzela hura baino okerragoa izatea. Nolabaiteko nostalgiaz ere begiratzen genien patioko hesi gotorrei, kartzelako hormei, ageriko pasillo luze hari, jada hilotza zirudien eraikuntza tzar hari. Patioko biok ezik, ez zebilen inor munstro hartan. Auskalo non gordeta zegoen Jose. Baina zurrunbiloan zetozkigun bioi bizipenak: zenbat lagun berri, zenbat harreman estu, zenbat arrisku, zenbat poz, zenbat ordu txar, zenbat xera, zenbat barre, zenbat barne-negar, zenbat… zenbat…

Koipe etorri zitzaigun patiora. Ofizialki berak esanda jakin genuen jada bagindoazela, hurrengo goizean garamatzatela.

Koipe ere presozaina zen, galoiduna, Zerbitzu Buru izateko bidean. Oso leuna. Kristaua. Legera lotzen zena. Huskerietan ezikusiarena egiten bazekiena. Huskerietan soilik, baina. Ezer arriskatuko ez zuena. Utziko zigun telebistan Frantziako Tourra ikusten baimen-orduz beranduago bukatzen bazen; berak, baina, alde egingo zuen gutun bila edo beste aitzakiaren batekin, noizbait goiko inork galdetzen bazion zerbait, berak ezer ez zuela “ikusi” esan ahal izateko, nahiz jakin telebista ikusi genuela orduz kanpo: ez da susmoa, luzatzeko baimena eskatu nion batean berak esanda dakit. 

Beraz, ofizialki genekien jada biharamunean uzten genuela kartzela. Eta ekin genion ageriko azken prestaketei, eman genien azken ukitua irten aurrerako utzitako zertzeladei, geurekin eraman nahi genuen jantzi, liburu eta gainerako beharrezko trepeta pertsonalei. Ez genekienez hurrengo egunaz ezer, bokadiloak ere prestatu genituen. Joseri ere esan genion biharamunean gindoazela. Ziur geunden bera ere laster aterako zutela, kartzela hura bukatutzat emateko.

Maisua ere etorri zitzaigun. Despeditzera. Pertsonaia alua, urteen buruan ere bere irudia ezabatu ez zaidana. Agian bere heziketagatik, karguagatik eta zereginagatik beste zerbait eskatu behar zitzaion, baina presozain zikin hutsa izan zitzaigun zazpi urte luzeetan. Erraza zuen hitza, baina kartzelari petoaren jokabidea zuritzea zen bere ahalegin bakarra. Beraren bidez jakin ahal izan genuen egun horretan  Jose bertan gelditzen zela oraingoz, bihar gu biok, biok batera, Madrilera garamatzatela lehenengo, etzi eramango gintuztela Madriletik bakoitza bere egontoki berrira. Horrela ibili behar izaten ginen kartzelan zerbait jakiteko, hari-mutur bati tiraka kartzelariengandik zerbait argitzeko. Ez dago giza-lege ohizkorik kartzelan. Ez dizute zuzenean egiarik esanen. Zigorra edo berri mingarriren bat ohi da presozainek presoa jakinaz gain uzten duten egia bakarra.

Bagenekienez bagindoazela komentu batera, baita zein komentura ere, ez gintuen, beraz,  berebiziko poztasunak astindu hurrengo egunean gindoazela notizia ofizialak. Zamorarekin bukatu genuela zen sentimendu pozgarri nagusia. Nolakoa ote gindoazen komentua eta nolakoa hango egoera, hori zen une hartan zetorkigun galdera, jakin-mina eta kezka. Bagindoazen 7 urtez eduki gintuzten zulotik, komentua ez zen okerragoa izango, eta okerrenean ere handiagoa izanen zen ihes egiteko aukera.

Lo txarrekoa izan naiz. Harritzekoa bazen ere, oso ondo egin nuen lo Zamorako azken gau hartan. Gaina hartu zion agurreko gau hartan Konkordatu-kartzelaz bukatu izanaren patxadak bizitza aldaketak zekarkigun urduritasunari.

Caravanchelera

1976. Martxoaren 26a. Ostirala

Labirinto bat da kartzela: irtenbide bakarra duen eraikuntza da izan ere. Mila zirrikitu, gela, txoko, ate, burdinsare, korridore, pasabide ditu… baina beti kartzelaren baitan kiribiltzen dira horiek denak, kartzela barnean bukatzen dute.  Irteerako atea soilik duen eraikuntza da kartzela presoarentzat.  Ate bakar horrez harago, airetik edo lur azpitik, ez du beste  aterabiderik. Goitik edo azpitik.  Amets eginak ginen nola gainditu gainetik hormak, baina sator lanetan saiatuak ginen batez ere gu,  zeharkatuak genituen lurpetik bi hormak, kartzelako eraikinenenarenak eta kanpokoarenak, zeharkatuta karrajoa 17 metroko tunel batez, ikusia genuen zulotxo batetik kanpoko argia. Irten bezperan harrapatu gintuzten.

Eta hara non ate handitik aterako ginen oraingoan. Preso oraindik, baina hormatzar haietatik kanpo. Esperantza ikuspegian.

Zortziak laurden gutxiagotan atera gara, edo atera gaituzte. Ez genekien nora garamatzaten.

Zortziak laurden gutxiagotan atera gintuzten. Kartzelako trasladoetako betiko  protokolo edo zertzeladak: hatz markak… eta bagoaz. Bagaramatzate. Eramanak!: gauza bat besterik ez baita presoa presozainarentzat, gizakia dirudien gauza. Paperean eta diskurtsoetan besterik badiote ere. Tentuz tratatzen dituzte  agentziek paketeak, lehenbailehen entregatuko dute bere destinoan, bezerorik ez galtzeko. Presoen trasladoa, ohikoan, pakete baten entrega baino askoz luzeagoa da, okerragoa; tentu gutxiagoz tratua da presoa agentziek pakete bat baino. Egunak behar dira preso bat kartzelaz aldatzeko, kartzelatik kartzelara eramango dute, furgoian, bat han utzi eta hemen beste bat hartu. Jaso eta entregatu. Tokatzen zaion kartzelara heldutakoan utziko dute han. Izugarri latzak ohi dira furgoiko baldintzak ere, pilatuta, eskuak lotuta... Errealitate gordin hori zuritzen ahalegintzen  dira kartzela arduradun eta erantzuleek, baina erabat gordina da presoekiko tratua. Trasladoetan ere. Merkantziek ez bezala, zigorra merezi duen zerbait da kartzelazainentzat presoa. Latza da diodana. Baina hor dago errealitate ankerra. Familiartekoek ere egunak pasako dituzte urduri, trasladoetan, senidea ez non ez nola dagoen jakin gabe. 

Garaipen sentipena genuen guk Konkordatu Kartzelako ate handia atzean utzi genuenean: lortua genuen Konkordatu Kartzelarekin bukatzea.

Txapelokerrek gordeta. 3 jeep, Julen eta ni erdikoan, lotuta.

Eskuak aurrealdetik, ez atzean, lotuta, zorionez.  Apaizenganako begirunea nonbait, pribilegioa.

Hamabiak aldera ginen Caravanchelen. Txiletarra, kaboak ... itxaronaldi luzea.

Luzaro itxaronarazi gintuzten: agian ohizkoak dira itxaronaldi luzeok trasladoetan, ze axola presozainari bidaia luze baten ondoren presoa erabat nekatuta, gorputza minduta, badator.

Araketa: prakak kendu dizkigute: ordu onean ez genuen hartu osaba.

Ohituta ez geunden araketa egin ziguten: prakak jaitsi behar izan genituen. Eskerrak osaba ez dudala hartu pentsatu nuela dut oraindik gogoan. Zamoran izan genuen walki talkiari lehenengo eta hura erori ondorengo irrati nanoari deitzen genion “osaba” kartzela barruko eta kanpokoekiko argotean. Galtzontziloetan eramaten genuen. Gurekin eraman edo ez ezbaian egon ginen Julen eta biok, azkenik patioko zoruan lurperatuta utzi genuen

Erizaindegian, banaka, bakartuta.

Erizaindegiari buruzko lehen iritzia: ez da uste nuen eta entzutez irudikatu nuena bezain ona.

Erizaindegian jarri gintuzten, banaka, bakartuta, isolatuta.

Ezagutzen genuen nolabait erizaindegia. Zamoran egin genuen gose-greba aurrera zihoala eraman gintuzten bertara, jada Zamorarekin bukatu eta kartzela ezberdinetara sakabanatzeko erabakiaren ondoren. Zamorara itzuli gintuzten: gaur dakigu militarrak jarri zitzaizkiela aurrez- aurre Elizari eta Gobernuari, ezin omen zen-eta gose-greba batengatik amore eman.

Pacoren kontakizunei zor, Zamorako kide bat zen Pako Caravanchelen sarri egona multa ordain ordez, nahiko idealizatuta genuen  ospitale hura. Aurreko hartan denok areto bakarrean egon ginen, denok elkarrekin. Bizipen kaskarra eragin zidan oraingoan delako ospitaleak, kartzela peto bat besterik ez zen. Gaixoen egonlekua izatea zen ezberdintasun ia bakarra.

Araketarengatik sutan pasa dut arratsalde gehiena, patiora begira.

Zamoran ez ziguten behin ere horrelako araketarik egin, onartu ere ez genuen onartuko, erabat behartu beharko gintuzten, eta seguruenik zigor gogorrak jasoko. Araketetan ez genien presozainei atzamarrak tripa barrenera hurreratzen ere uzten: une zitalak pasatuak ginen hori dela eta.   Amore eman genuelako nengoen haserre. Errazegi utzi genielako prakak jaisten. Bizitza berri bat hastera gindoazen egoera bereziak bustiko zidan bolbora.

Patioa: janzkera berdinak denek, joko ezberdinetan presoak, tipo bitxiak... bizitza pil-pilean, bor-bor.

Ez liburu, ez arkatz, ez paper, ez ezer, orduak eman nituen leihotik patiora begira.  Ez dakit zein modulutako patioa izanen zen. Guk bizitu beste kartzela mota bat zen hura. Ezberdina eta bitxia gertatu zitzaidan patioa erizaindegiko leihotik ikusita. Noizbehinka aurreko pabiloiko leihoetan soilik ikusi izan genituen, tarteka eta banaka, preso sozialak Zamoran. Ezberdina egin zitzaidan patioa, ezberdinak patioko biztanleok. Denek janzkera berdinez, oso tipo bitxiak ikus zitezkeen, jolas eta joko ezberdinetan zebiltzan… Bizitza pil-pilean, bor-bor, batez ere gutxi geratu ginen Zamorako azken urteetako baretasunarekin alderatuz. Labirinto bat bada kartzela, labirinto bat gara pertsona bakoitza ere. Labirinto barnean bizi ginen labirintoak ginen presook. Han nekusan preso bakoitza ere. Irteerako ate bakarra zuen labirinto hartan bakoitza bizitzari bere aterabidea  aurkitu ahaleginean bizi zen gizataldea ginen, nahiz bizitzak bere bidetik eramango gintuen. Misterio bat zitzaidan haietako bakoitza.

Ez dugu politikorik ikusi, ez baikaituzte zazpigarrenera eraman.

Kartzelako nonbaiten, moduluren batean, egonen ziren preso politikoak, ez genuen inolako aukerarik izan beraiekin elkartzeko, baina gogoan nituen, eta beraiekin egoteko irrikaz nengoen.

Miraclera bidean

27a.  Larunbata. 

Presaka altxarazi gaituzte ohetik.

Ezustean harrapatu nindutela dut gogoan. Goiz. Ahalik bizkorren prestatu eta berehala ginen presozainari jarraituz irteerako atean.

Gurrutxaga eta beste bi preso politiko ikusi ditugu: goiz hartan bertan Burgosera eraman zain zeuden. Hitzalditxoa bat egin dugu.

Lauso dut Gurrutxaga eta beste biekin bat egin genuenekoa.

Julen eta biok agurtu gara azkenengoz. Oraingoz.

Han banatu ginen Julen eta biok elkarrekin Zamoran egindako zazpi urteen ondoren. Bakoitza bere komentura. Auskalo noiz arte, baina berriz elkartzea laster izanen zen itxaropenez. Mila sentimendu bor-bor: kontrajarriak ohi dira agur oroko sentipenak gehienetan, bidegurutzea baita  agurra, iraganaren eta datorrenaren muga. Joanari bizkarra, datorrenari branka, izanaren-eginaren zein ametsen-itxaropenen motxila bizkarrean. Gazi-gozoa da agur oro, poza nahiz samindura gailentzen zaio.

Bidaia: 3 jeep eta autobusa, 12 txapeloker,  gehi bidekoak.

2 jeep eta autobus batek  osatzen zuten naraman segizioa: jeep bat aurrean, beste bat atzean, ninderaman autobusa erdian. Jeep bat edo bi motorista izaten genituen zain probintzia bakoitzeko mugan, haiek hartzen zioten txanda aurreko probintziakoei, aurrean jartzen ziren bidea zabaltzen probintzia bukatu arte. Beraz hiru jeep, eta 8 guardia zibiletik gora neramatzan ni zaintzen.

Autobus osoa nuen niretzat bakarrik!!!.  Ez zen autobus handia. Burdina-sarea zuen aurrean gidariaren eta laguntzailearen eserlekuetatik banatzeko, metrailetaz armaturiko txapelokerra zen txoferraren albo-kidea, tenientea zen, “mi teniente” deitzen zion behintzat gidariak. Bera zen konboiaren arduraduna. Bigarren sare batek isolatzen ninduen  zaintzaile batentzat atzealdean zegoen kaiolatik, baina ez dut gogoan han atzean guardia zibil armaturik eraman nuenik 

Lotuta.

Eskuburdinez lotuta neuzkan eskumutur biak, bata besteari, baina aurretik, nahiko nasai. Banuen autobusean batetik bestera, atzetik aurrera egitea, ezkerreko jarlekuetatik eskuinekoetara  aldatzea, edo aurrekoetatik atzekoetara. Asko mugitu nintzen,  luzea izan baitzen bidaia, eta nire dena ikusi irrika ere ez zen nolanahikoa. Bazterrak ikusi…

Oso goian zituen leihoak autobusak, hainbat, arra bete luzera gorantz eta metro erdi alboetara: hanka puntetan jarrita ere ezin nuen kanpoa ikusi, jarleku gainera igo behar nuen horretarako. Ikusi ahal nuen ere aurreko jarlekutik kanpo ingurua, busaren haizetakotik, sareak, ez baitzen oso trinkoa, ez zidan ikuspegia lausotzen, are gutxiago ezindu edo eragozten.

Tarte asko egin nituen aurreko eserlekuan eserita kanpora begira. Dena nintzen begi eta ikusmin. Nola ez zazpi urtez hormaz inguratuta bizi ondoren, zeruranzkoa ezik, beste distantzia luzeena gehienez 20 metrokoa izan ondoren, horrez gain zazpi urtetik bat zigor-gela zuloan egin eta gero. Jarleku gainean zut alboetara begira, baina batez ere lehen ilarako jarleku batean eserita,  haizetakotik zitzaidan ikuspegi zabalen eta erosoenari so, horrela egin nuen ia bidaia osoa, han kanpoan nekusan dena irentsi irrikaz. 

jan...

Biderako jana eman ziguten kartzelan, picnik horietakoa, nonbaiten jan nuen bidean, guardia zibilok ere bidean jan zutela-eta nago, gidariak ere jan beharko baitzuen, baina ez dut gogoan ez non ez noiz ez nola, ez dut gogoan inon geratu ginenik gero kontatuko dudan Lleidako geraldia ezik.

Irratiaren falloa.

Bertatik bertara ikusi eta sentitzen nituen nik gidaria eta laguntzailea. Beraien elkarrizketak jarraitu ahal nituen, baina ziotenak ez zuen inolako interesgunerik niretzat, arrunkeriez aritu ziren. Paisaia zen nire ikusmina.

Hara non ez dieten funtzionatzen irratiak: nahi zuten konboiko beste autokoekin hitz egin, beste nonbaitera dei egin ere, baina ezin zuten!. Halako parafernalia eta segurtasun neurriak arren, autobusetik kanpoko guztiengandik isolatuta egin genuen bidaia osoa. Uste baino gutxiago dira urrutiko intxaurrak askotan. Itxurakeria dira sarri itxurak,  miseriak beti.

Haserrez hartu zuten bi guardiok irratia hondatzea. Ahalegintzen ziren beti ere jeepekoekin lotzen baina ezina zen. Areagotuz joan zitzaien haserrea eta ezinegona Lleidara hurreratu ahala. Gero eta nabarmenagoa zen tenientearen ernegua.

Lleida hirira nindekarrelakoan zeuden ... tenientearen haserrea...

Kartzela non ote autuan hasi ziren biak, Lleida probintziara sartzean. Areagotuz zihoan bien egonezina: aurreko motoristei galdetu beharko ziela, beraiek zuzenduko gintuela kartzelara... Barre egiten nuen nik neurekiko. Aurreko jarlekuan eserita, biziki jarraitzen nituen beraien ezjakina eta besteekin komunikatu ezina.  Azkenik neu ere sartu nintzen tartean:  esan nien ez naramatela hiriburura,  Solsona aldera baizik, Solsona urruti zegoela Lleidatik... Ez zidaten kasurik egin, aintzat hartu ere, ez hitzik ere egin… baina ingurabidez hiria albo utziz aurrera gindoazela ikusirik, gasolindegi batean geratzea erabaki zuten. Segizioa osoa ere geratu zen.

Luze joan zen egonaldia, bakarrik nengoen autobusean, motoristekin hitz egiten ikusi nituen, telefonoz deika... nik barre egiten nuen nirekiko. Sartu ziren berriro autobusean, azkenez. Haserre bizian etorri ziren. Jada bazekiten Miraclera naramatela, urruti zegoela Miracle oraindik.

Abiatu ginen. Areagotzen joan zitzaien haserrea. Jada ez zen autobidea generamana, probintziako errepidea baizik, moteldu egin behar izan zuten abiadura, trafikoak ere mantsotu egiten zuen joana… Biziagotu egin zen txapelokerron  haserrea  errepideak gorantz egin zuenean, are gehiago errepidea estutzean, zitalago jarri ziren bi morroiak bidea sigi-saga hasi zenean, dena bihurgune bihurtzean: “non dago hori”, “ni ez naute berriro horrelako zerbitzu batera ekarriko”, “gaixo jarriko naiz bezperatik” eta antzerakoen marmarioz egin zuten azken orduetako bide luzea, bai gidariak bai tenienteak. Mantso joan zen bidaia,  estua eta pikea baitzen errepidea autobusarentzat, sigi-saga askoko aldats piko luzea izan genuen azken  aldera.

Erabat haserre heldu ziren monasteriora. Nekatuta ere. Ez zen harritzekoa, egun osoko bidaia izan baitzen, geldialdirik gabe, nire ustez jan gabe, agian gasolindegian egin zuten mokaduren bat. Egon ere urruti zegoen komentua, mendiarte eta ez ezer ez inor gabeko gune luzeak pasatu behar izan genituen. Ordu asko eta luzeak izan ziren Lleidatik Solsonara artekoak batez ere. Urduritzekoak Solsonako bidegurutzetik Miraclera artekoa tartea bera, non izango ote monasterioa.

Oso gustura nijoan ni, paisaiaz harago,  autobusak ez zeraman abiaduraz ari ziren nire garunak. Askatasunera nioan, preso segituko nuen teoriaz, baina komentua izanen zen nire kartzela, erabat ezberdina, nolakoa irudikatu ezin banuen ere… ez nuen baztertzen ihesa… Horrez gain, irrigarria zitzaidan bi morroiok ernegatuta, erabat zitalduta, ikustea.

Nire jakin-mina, urduritasuna ere, areagotzen joan zen Lleidatik aurrera. Ez nekien non zegoen Solsona. Mapa da gauza bat, geografia erreala beste bat. Naramaten parajea nolakoa ote galdetzen nion nire buruari. Ikusi nuen tontortxo batean Santutegia zirudien eliza bat, bakardade osoan: adi joan nintzen hura ote zen nire kokaleku berria, baina aurrera egin genuen. Solsonako bidegurutzera heldu ginen, ikusi genuen monasterioa iragarrita, baina ez zen monasterioa agertzen… 

Iristea

Miracle:

Egin genuen, azkenik, topo Santutegiarekin. Arratsaldea aurrera heldu ginen. Errepidetik ikusi genuen han beherago. Plaza zabal bat, plaza inguratuz Monasterio behar zuen eraikin multzoa: eliza, bi eraikin, harri iluneko hormazkoak denak. Guardiek ez zekiten nondik jo monasteriora. Emakume bat ibili lasaian. Esan zien hotela inguratuz han beherago zegoela plazara sarrera. Jo zuen atzera segizio osoak, inguratu genuen hotela, jaitsi ginen plaza ertzeraino. Santutegiko sarreran geunden behingoz.

sarrera estua, autobusaren pasa ezina,

Baina, hara non arkudun sarrera bat zeukan plazak eta  sarrera hori ez zen  autobusa sartzeko adina, ez zabaleran ez garaieran. Ez zen beste sarrerarik. Ni zain nengoen ia zer gertatuko, zer erabaki hartuko guardia zibilek.

lotuta koadrila erdian,

Film espainol edo italiarretakoa izan zen ondorengoa. Ikuskizun  ez dakit folklorikoa ala esperpentokoa. Oinez  zeharkatu behar zen plaza-laukia  monasterioko ate nagusiraino, erdi erditik ia diagonalean. Plastikozko poltsetan sartuak nituen nire Zamorako ondasun guztiak: arropa denak, oinetakoak, garbitasunerako trepetak, idazteko arkatz boligrafo paper eta gainerakoak eta ezinbestekotzat hartu nituen zenbait liburu. Plastikozko poltsa mordoxka osatzen zuten. Autobus barruan etorriak ziren poltsok nirekin batera.  Jaisteko agindu zidaten. Aurretik eskuburdinez lotuak nituenez bi eskuak, poltsatxo txikiena hartu eta jaitsi nintzen, fardeltxoa eskuetatik dilindan izterren kontra. Beste poltsak ere eraman egin behar zirela esan nien, eta nik ezin nuela inola ere. Igo ziren guardiek autobusera, jaitsi zituzten poltsok. Eta han antolatu zen oinezko segizioa. Motorrean, jeepetan eta autobusean etorritako txapeloker denek osatu genuen lerro luzea. Ilaran zeharkatu genuen plaza: guardien erreskada, bakoitzak metraileta esku batean eta nire poltsetako bat bestean. Ilararen erdian ni, eskumuturrak lotuta, fardeltxoa dilindan. Formazio militar batean gindoazela  zirudien. Ikustekoa. Surrealista. Nire etorkizunez urduri samar arren, izugarri gozatu nuen. Nire zaindari armatu guzti haiek nire morroi, nire zerbitzura. Hala egin genituen 100metro  inguru haiek, monasterioko ateraino. Gidoilari irudimentsuenak ere ia asmatuko ez lukeen estanpa. Pare bat emakume, beraiek kontatuko zidaten geroago ikuskizuna, begira izan genituen goiko errepide ertzetik.

atean deitzen,

Barregarria izan zen ere atekoa: ate zabal bat du monasterioak behe solairuan, kanpo-kanpoko atetik barnera, aurrez aurre, portalean, garai bateko monasteriora sarrera nagusia seguruenik, zurezko sarrera zabal ederra. Baina ez zen hori gaur egungo sarrera ofiziala.

Beheko ate horretan jo zuten tinbrea, behin eta berriz, baina alferrik. Komentua lehen solairuan zegoenez, ez zuten beheko tinbrerik entzuten. Ez zen, beraz, aterik irekitzen. Bazegoen txartel bat, zeinek gezi batez goranzko bidea erakusten zuen. Zurezko mailadi zabal bat dago norabide horretan, nahiko dotorea eta ederra. Handik izan zitekeela sarrera esaten nien guardiei. Ez zidaten kasurik egiten. Luze egon ginen. Denok han, zut, bakoitza bere metraileta eta nire poltsarekin. Aspertuta, eskaileretan gora egin nuen sarrera handik ote begiratzera: ez alde egiteko oihu egiten zidaten. Erdiko laugunean jada ni, han goian nekusan atea izanen zela sarrera esaten nien.  Ezetzean tematzen ziren beraiek.  Jaitsi nintzen. Ateari danbadaka egon ziren ondoren. Halakoren batean, jadanik asperturik, bonbilla piztu zitzaion norbaiti, joaten da gora, jotzen du tinbrea, irekitzen dute atea.

Jordi,

Monje herren bat agertu zen, antiojodun baxutoa, Jordi, lagun handi egingo ginen laster.

harrera-gelara, Mateu, paperak, eskuburdinak kendu, dirua.

Pasatu gintuzten harrera-gelara, etorri zen nire kide mina izanen zen Mateu monjea, Priorea ez baitzegoen monasterioan, paperak firmatu zituen, karpeta bat eman zioten, eta nire dirua entregatu. Mateuk eskuburdinak zergatik ez zizkidaten kentzen esan zien, kendu zizkidaten eskuburdinok  eta azkenik Mateuk eraman ninduen niretzat gertatuta zeukaten gelara. Poliziaren eskuetatik aske nintzen jada, burdina-sarerik gabea, eta leiho handi zuen gela batean. Txapelokerrengana itzuli zen Mateu. 

Niri buruzko kartzelako curriculuma eta kartzelan nuen pekulio deitutako dirua zen Mateuri eman ziena: kartzelako nire espedientearen laburpenaren kopia, ekonomatoan erosketak ordaintzeko bakoitzak familiak ekarrita eduki ohi zuen dirua. Berehala eman zidan monjeak diru hori. Lehenengoz zazpi urtetan, zazpi urtetan lehenengoz, izan nuen nire dirua nire eskuetan, askatasunaren sinboloa, lotu egiten baikaitu ere. Nirekin dut kartzelako nire espedientea, harekin zer egin behar zuen galdetu zidan azken egunean Prioreak, gustura hartuko nuela erantzun nion, eta eman egin zidan. Gordetzen dut aurrezki-kartila hura ere.

Nolabait aske  nintzen, nahiz kondena betetzen.

Ongietorririk ez izatea da etorkinen patu tristea lurralde berrian, etorkin nintzen ni ere Miraclen, baina ongietorria sentitzen nintzen.

LAS VILLUECAS

Menditsua, baina tontorreria leunekoa; bata bestearen ondoren, mendi-muinoak eta tontor harritsu garaiak dira ikuskizun goietatik. Pinua eta eukaliptoa dira nagusi, pikondoa ugaria da behealdeko lurretan, baina sastraka likina ere heldu da izurritea bezala goiko maldetaraino. 1.061 metroko errepide-altuera bat agertzen da mapan, Las Villuercas mendi-tontorrak  1.589 metro omen.

Cañamero. Mendi baten babesean, mendi-goiko herria, aldatsean zeharkatzen du errepideak. Badu lau solairuko hiru etxe koadro handi goialde batetan. Eliza-dorrea da bitxia: borobila dirudi baina alde zapalekoa da. Herriko plaza izan daitekeena txikia da, errepide albotxoan, ia lekurik gabe bezala antzinako iturri xume baina ederrarekin.

Bertako ardoak du fama, ospea, baina ez dugu mahastirik ikusi inguruetan.

Bisitari asko dator herri honetara: taberna, jatetxe edo antzerako asko du, kanpotarren bisita-leku den seinale.

Mendi-zuloz mendi-zulo, haitz garai azpietan zeharkatu dugu tontorreriako tarte-gune bat, mehargune laburra, inola ere ez ikusgarria. Euskaldunontzat nahiko ohikoa zaigu ibili mota hau, aldatsak, bihurguneak, mendiak... guretzat arrunta arren, lautadakoentzat bitxia, gutxienez ezberdina, izanen da.

Tontor koniko garaiak, batzuk harkaitz hutsak.

Guadalupe. Extremadurako Santutegi ospetsuena. “Lourdes bat da”, izan da gure lehen sentipena kalea hartzean. Turista-gune peto-petoa, plaza eta kale batera mugatua: hotel, ostatu, jatetxe, disko, pub, denda, kinkila-denda... Herri xehearen turista-gunea edo bisita-lekua, Monasterio eta Amabirjinaren inguruan. Egun-pasakoa dirudi gaur dabilen erromesa edo bisitaria, goiz-pasa edo ordu pare baterakoa erromesa, gu bezala.

Amabirjina aberatsa eta herri pobrea: betiko kontraesana, herri pobreak Amabirjina aberasten du; Amabirjinak aldiz bere ingurukoak, elizgizon, dendari eta enparauak.

Plaza, antzinako pospolina, arkupea du eta arkupeak zurezko sabaia. Plaza erdian Colonek ekarritako lehen indioak bataiatu zituzten iturria.

Eliza: Gotiko ederra. Oso urruti ikusten da Aurpegi beltzeko Amabirjina txikitxoa, han goian, urre distiratsu artean beltzago aurpegia; erretaula plateresko ederra, leiho, errosetoi, balkoi garaia eliza buelta osoan, sabaiko nerbio juntura eta alboak dotore landuak, eta burdineria: sare sendoa aldare eta Amabirjina herriarengandik bananduz. Meza entzule asko, pare bat mezatan behintzat, Santixo delako agian: Hispanitate eguna Hispanitatearen Santutegian. Kamerino barrokoa eta jarraian Amabirjina janzteko gela, jauregi bateko saloia da hau ere, erreginek janzteko izaten zutenaren antzekoa:  izugarria, pinturaz, koadroz, freskoz, santu-irudiz edertua.

Kamerinoko fraideak ez zuen inolako gatzik agerpenetarako, ahopean eta begiak itxita  zorura begira bota digu trakets bere jarduna, emakumeen, arropa arinak eta ederrak ikusterik nahi ez balu bezala. Amabirjinaren luxuzko jantziek, aldiz, ez zioten lotsarik ematen. 

Monastegia: Itsatsiz eta gehituz joan zaizkion eraikin mota ezberdin ugariz osatua da: ikuskizun ederra da edozein aldetik edo ertzetik begiratuz ere. Ohiko patio baten inguruko egituraketa, gaur egun erakustoki bihurtuta. Tenplete gotiko-mudejar handia patio erdian, ospe handikoa baina niri ezer guti esan didana, ederra arren bete ez nauena. 50 kiloko kantu-liburutzarrak  fraideen kapera izandakoan, fasziztol gainean eta errailetan erabiltzen zirenak, miniatura ikusgarriekin loratuak;  jantokian eta komentuan bordatu zoragarriekin edertutako eliz jantzi erakusketa. Zurbaran, El Greco eta Goya  eta santu-iruditeri bikaina gela batean. Sakristiak jauregi bateko saloi petoa dirudi:  Zurbaran bere oparotasunean 8 koadro handirekin, eta beste hainbat koadro eta freskoz dotore pintatutako sabaia: fraideek  garaiko jauntxoen kutsua hartu zuten beraiek ere, handikiak joaten baitzitzaizkien bisitan. Erlikien kapera, dotorea: bitxikeriak eta izugarrizko altxorrak, tartean Amabirjinaren lan izugarria behar izan zuen kapa harribitxiz eta urrez bordatua eta herriak oparitutako koroa ikaragarri ederra. Korua: aulkiteria bikain tailatua, argimutil tailatua koloretsu bizia, freskoz pintatutako ganga, 3 organo  xarmant, txilin askoko kanpaitxo borobila.

Ahalegindu da gida agertzen fraideek eginiko artelan eta eskulanak direla gehienak, besteak berriz opariak. Baina Amabirjina izugarri aberatsa da, eta kalera irten besterik ez dago herria izugarri pobrea dela ikusteko.

Bertan egon zen bidaia aurretik eta ondoren Colon Konkistatzailea, bertara etorri ohi ziren ere Errege Katolikoak: Hispanitatearen muina bihurtu zen santutegia.

Bete dute bere zeregin politikoa Santutegiak eta Amabirjinak historian zehar, betetzen jarraitzen dute gaur egun ere.

Errepide ertzean eseri da portugaldar autobuskada, lurrean, eukalipto sendo baten azpiko zementuzko zoruan, sakotontziak atera eta bazkaltzen jarri dira, pilo-piloan, dagoen itzal apurraz baliatuz.

Alde egin aurretik, aurtengo bidaiari eta bidaiako bisitei azken agurra eman asmoz, urdaiazpikoa eta bertako ardoa hartu ditugu herriko plazan, santutegiari begira indioak bataiatu zituztenekoa irudikatuz.

Itzuleran, Las Villuescas aldatsean behera agertu zaigu beheko lautada bere zabalera osoan, larre-lur edo dehesa,  bukatzen ez den ordeka ondulatua, hori eta berde.

Putzua dirudi uneoro aurrealdeko errepide zatiak, putzu luzea, erreala, putzura sartzear baikeunden beti, baina galipot bihurtzen zaigu uneoro putzua; sekulakoa izan da espejismoa edo irudikeria: arteza da errepidea eta kilometroetako jolas bitxia bihurtu zaigu ibilbidea. Tokatzen zitzaion holako lautada eta halako ikuskizuna bidaiako azken irtenaldiari.

Errepide ona, inor ez dabil, etxerako gogo bizia dugu, monotonoa bilakatzen zaigu jadanik paisaia... beraz  ziztu bizian daramagu gaur gure ibilgailua.

Artez-gune batean bukatu zaigu Caceres.

BADAJOZ

Cortijo de Gorbea, zaila artzain bizkaitar aberastutakoren batena izatea, baina nork daki.

Nahastu egiten da zabor oro Extremaduran, zenbait herritan soilik ikusi dugu paper bilketarako ontzia.

Galgallegas. Herri berria hau ere.

Guadiana inguruko ureztaketaren berdegunea, traktoreen tomate garraiaketa eta ustez bidea ondo ikasita genuen  bidegurutzean azken hanka-sartzea.

Azkar gidatzera ohitu naiz Extremaduran, errepide artezak, beroak, nekeak eta bakardadeak eraginda.

260 kilometro, azkenak.

Ze misterio gordetzen du ilunabarreko zuhaitzetako txorien kantu-hots zaratatsu ozenak?.

Uztailaren 26a. Astelehena.  Ex:11.a - 56.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

* “Joan ziren bezalaxe itzultzen diren urratsen ibilia”. Etorri ziren bezalaxe itzuliko dira bihar gure urratsak ere, udaberriko ibiliaren ostean, bere herrira.

* “Hemen izan gabe han ez izatea / Han izan gabe hemen ez izatea”. Han eta hemen izan, izan gara, eta han eta hemen izan, izan garelako  dakigu han eta hemen izan garela.

Merida. Alkazaba, erromatar eta arabiar kultura hondakinak  nahasian. Santa Eulalia, eliza azpia da museo, erromatar eta kristau kulturaren hondakinak nahasian.

Azken jelatua xurgatuz bota diegu azken begirada artelan, hondakin eta elizei.

20 kilometro, erremata.

Biharko etxerako ibilia gertatzea besterik ez zaigu gelditu.

Caceres-i buruz gogoratuko duguna laburbilduz:

* Edozein egunetan, edozein ordutan, edozein herritan, plazetan, batez ere plaza nagusian, dagoen gizataldea, beti gizonezkoak, kontu-kontari.

* Etxaurreko bakardadean eseritako gizakume zein andrazkoak, nagusiak.

* Hiriburua.

* Trujillo eta Guadalupe

* Montanchez talaia

* Horitasuna, lautada hori harritsuak.

* Artadi eta galsoroak

* Herrien xumea.

* Herri arkitektura: harrizko ateak

* Herri inguruetan ez baratzik ez mahatsik ez egotea.

* Lur utziak

* Harrizko hesi edo hormaz bananduriko lursailak herri inguruetan.

Gogoan ditugu aurreko bidaia batetik:

* Valle del Vera

* Plasenciatik Hegoalderako lurraldea, Coria, Borbollon urtegia, Las Hurdes...          

Ez gatzaie joan oraingoan.

Uztailaren 27a. Asteartea. 57.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

*  “Eta sorterrira nator / Eta sorterrira nator”. Eta bidaia oro ondoren lez, sorterrira goaz.

Azken gauari ohi zaionez, trumoi zaparradak bildu du gaua, ingurua busti digu eta argindarra ere eten da.

Etxera bidean gara, Extremadurari agur esanez.

Centro de observación y conservación, horrela deitzen dute bidezainen lana, izen ponpoxoaz errealitate xumea mozorrotzeko. Gure bidezain, kamineroak. Lansaria jaso ote diete izena luzatzearekin batera?. “Egiten dutenagatik, ... Ordaintzen dutenagatik”.

1200 metro luzerako tunela Caceres-en!,  eguraldiaz ez ezik lurralde egituraz ere  aldatu zaigu Navalmoral de la Motan egunotan ezagutu dugun Extremadura bero eta laua.

Ortzadar oso-osoa, borobilean eta kolore osaketan, eraman dugu luzaro ibilagun gure aurrean, agurra eman nahi bailigu.

Almaraz. Ez dugu ikusi ahal izan baina iragarrita dago zentral nuklearra, Madriletik 200 kilometrotara: zergatik ez dute jartzen Madril albotxoan?.

Peraleda. Gironan ostera Perelada dago, loturarik bai ote bien artean?. Herri erakargarria da hura, hau ez dugu ezagutu.

Euria dugu lagun, euri bortitza tarteka.

Autobideko letreroan bertan egin du habia zikoina batek, ez du nonbait beldurtu edo urduritzen  autoon hotsak. Zibilizatu egin zaigu zikoina ere.

Lauak dira berriro Caceres probintziako azken lurrak.

CASTILLA-LA MANCHA-TOLEDO

Ez dira falta gazteluak eta elizak, etxeak ez dira Extremadurakoak bezain zuriak.

Lagartera. Zikoinari monumentua edo gutxienez eskultura, autotik zikoina habiarik ikusten ez badugu ere. Extremaduran monumenturik ez zuten, bizitokia bai.

Lurralde lauak, lautada horiak, ostertzean mendiak lausopean.

Alcañizo. Nolabaiteko loturarik ote Alcañizekin?.

Ia ez da aldatu paisaiarik. Gizakiak sortarazten ditu desberdintasunak herrien eta herrialdeen artean

Saltakalaria, korrikalaria, autobidearen ia bide berdina eginez doan bide-gorrian: gorputza behartu eta gainera gure autoen tutuetako aire zikina arnastuz gorputza kutsatu, osasungarria delakoan: gizakiaren kontraesanak.

Talavera de la Reina. Zabal-zabala agertzen da lautadan, etxetzarrak gorantz lautadako zapaltasunari aurka eginaz. “Mercado Nacional de Ganado”: aterpe zabala, Torrelavegakoaren antzera. Bada monumentu erraldoi bat autobidetik gertu: ezin izan dugu jakin  hiru harritzarren bilgunean marraztutako ereinotz orriak ala gari buruak diren, uztarri eta geziak ere bertan zeuden agian, nor fida!.

Talaverakoa da Pilar, Eibarko etxepekoa; badugu mesede baten ordainez-edo oparitu zigun Talaverako plater zabal bat bion abizenekin. Ezkertiarrak izaki, Pilarren gizona nazionalek fusilatu egin zuten; etxean dut heriotza agiriaren fotokopia: ”Muerto extramuros por hemorragia”. Gezurrik esan gabe nola estaltzen dute egia hitzek!.

Navalmorcuende. Nola eta nondik sortzen dira halako izen eta hitz aldrebes edo ahoskagaitzak!.

Maqueda. sano-sano dago gaztelutxoa tontortxo batean errepidetik bertan.

Quismundo. Izen xelebrea: Quasimodo edo “nor munduan”, zer esan nahi ote?.

Valmojado. Mahasti asko, ez dakigu Valdepeñasekin loturarik duen. Ardoz behintzat bustiko dira.

MADRIL.

Navalcarnero. Silo erraldoia eta dorretzarra.

Lurralde uhindua, idorra.

Mostoles. Munstroa.

Trinkotu da zirkulazioa, hurrean da hiriburua.

Alcorcon. Mostoles antzerakoa.

Galdu egin gara ba gaur ere M40 errepidean!. Eskerrak erraz bideratu garen berriz.

Somosierra luzea egin zait.

Burgos. Katedrala eta Seminarioa begietan, Gobernu militarra gogoan.

Ebaki gabe dago oraindik garia.

Miranda de Duero. 20 zikoinatik gora doaz hegan multzoan.

EUSKADI

Araba. PP eta UAren lurraldea, igarriko diote bai patateroek!.

Mugan bertan jo gaitu euri zaparradak, zaparrada politikoak ere joko du herrialde hau, bortizki jo ere, hurrengo lau urteetan.

Paisaia fisikoak ez du ezberdintasun handirik Gaztelakoarekin, horia da lurralde hau ere, paisaia politikoan ere badute antzekotasunik, PP da nagusi.

Mendiak ditugu Araban berdetxo, giza freskotasunaren itxaropena luzatuz. Lur landuak dira, Extremadurakoak ez ziren bezala: urak eragiten du ezberdintasuna.

NAFARROA - SAKANA

Aterrune batez eman digu ongietorria Sakanak.

Hauek bai mendiak, hauek bai basoak. Sendoa da giza paisaia ere.

755 kilometro, etxerakoak.

11.811 orotara egin ditugunak.

CACERES

Gizakiak jarritako mugak zatitzen du lurraldea bi herrialdetan, baina lurraldea bera ez da aldatzen, berdinak dirau. Zatiketak artifizialak dira, gizakien interesek eraginak.

Agertu da berriro sastraka likina.

Pikondo basoa, pikondo sail ikaragarria, kilometrotik gora du alde bakoitzetik. Arto-saila, lautada berdea, Carmonicara bidegurutze inguruan: salbuespen bakarra belar horia besterik ez den lurraldean. Mendizerra gurutzatu dugu 502 metro garaieran. Lautada horia bestaldean ere, arte eta artelatz bakar, bakan eta kaskarrak. Artelatzak betiko larre-lurretan.

Casas de Don Antonio.  Etxe mordoxka eliza inguruan pilatuta, eliza-dorre ilun eta garai baten inguruan.

Zikoina bakarra argindar postean. Ehizan ote habi-kidea?.

Aldea del Cano. Gotorleku sendo garai peto-petoa da eliza-dorrea: ez da besterik ikusi ahal herrian.

Herrion inguruan ez da ageri ez baratzik, ez berdegunerik, ez olibondorik, ez mahastirik, ez ezer.

Argujuela. Bi gaztelu potxolo errepide ertzean bata bestearengandik ehun bat metrotara.

Bidezainak sega mekanikoaren inguruan, zutik baina geldi!, Caceres-en ere.

Valdesalor. Aspaldiko zubitxo luze baxua, hainbat begikoa, ia tatarrez lur gainean, garai bateko garraiobide eta garraio mota ezberdinen ezaugarri eta lekuko.

Bigarren mendikatea, ia erabat soildua, lur gorrikoa. Ez dakit inolako uztarik izanen den baina lurron jabetza osoa bakarren batena edo gutxi batzuena delakoan gaude.

Aurrez aurre dugu hiriburua mendiarteko hegitik; nahiko goian egonen da hiria, ez baita askorik jaisten errepidea.

Ikus-iruzur bitxia izan dugu: errepide gainean zerbait beltza era bitxi ezohikoan mugitzen zela uste izan dugu; aurreraxeago, ibiltari bat aurkitu dugu, oinez zihoan, bizkarrean makila eta makila puntan txanoa lotuta zeramala: errepidearen beheragune batean, une batez, txanoa soilik ikusi dugu zingili zangala, errepidean bertan bailebil.

Caceres: Alde Zaharra: joan eta ikusi, zahar osoa baita monumentu, metrorik metro, pausorik pauso. Etxeak, dorreak, jauregiak, plazak, burdineria, ateak, atetzar ikaragarriak,  armarriak, leihoak, gargolak, mailukoak, kale, kalexka, kantoi, bebarru, komentu... harri landuaren jaialdia, erakusketa erraldoia. Pilatuegi dago dena, bata bestearen ia gainean sekulako eraikin ederrak, elkar joz, elkarren alboan. Sekulako harriteria, harrizko hormateri aparta, bata bestearen jarraian, gertuegi bata bestearengandik jauregi eta elizok: giro itoa sortarazten dute.  Etxe behe-solairu soilekoak, txaparroak, baxuak ikusi ditugu herrietan, Caceres Zaharrekook, aldiz, oso garaiak dira, Isabel Erreginak moztu arazi zituen arren. Patioak dira argi-iturri eraikin gotor eta hertsiotan, arnasarik gabeko jauregiak baitira: bizimolde itxian bizi ziren, etxe barruko bizitzan. Lehen solairuko leiho baten burdineriak ataka du sarraila eta guzti: ze istorio ote sarraila horren ostean.

Zergaz ito behar izan zuten herria, herritxoetako biztanleak, pobretu egin behar izan zituzten herritxoetako biztanleak zergen bidez hiri hau eraikitzeko eta hain jauntxoki bizi ahal izateko. Hiriburuan pilatu ziren jauntxo eta agintariak, laiko zein elizgizonak, hiriburuan pilatu dira gaur egun ere politikarien bulego eta gainerakoak, egoitza ofizialak baitira gaur egun eraikin denak, jauntxo eta agintarien bilgune bihurtu da gaur egun ere alde zaharra. Burutik ere ez zaie pasa behartsuen etxebizitzarako moldatu daitezkeenik eraikinok. Aberatsenak ziren, aberatsenak dira. Hemen ez zen herririk bizi, hemen jauntxoak bizi ziren. Pilatuta. Elkarren babesa behar zuten nonbait. “Calle de la amargura” du izena kale batek: herriaren bizitza zen samin-kalea, jauntxoen hemen bizi ahal zitezen.

Eraikinok jasotzea orduko tailerrean lan egitea bezala izanen zen; jaso ondoren hainbat eta hainbat zerbitzarien  ogibide izango ziren eraikinok..

Zikoinak zaharreko paisaiako zati dira.

Andre Mari eliza behintzat zabalik dago, bakarra seguruenik goizerdian probintzia guztian. Turista asko dabilelako seguruenik. Gotikoa, ia luze bezain zabala, Eibarkoa gogarazten digu zur iluneko  erretaula ederrak, ederra da aulkiteria, ederra ur bedeinkatu ontzia, hilobiak lurrean eta alboetan…

Gaur ez nau aurrekoetan bezala liluratu Alde Zaharrak, izugarria eta paregabea izanik ere. Kontzentratuegiak daude eraikinok, gehiegizkoa da, ez du atsedenik eskaintzen, lotsagabekeria gordinegia da.

Baina gustura ibili gara, gaur ia inor ez zebilen kaleetako bakardadean. Talde gidatu bakanak eta auto ugari. Besterik ez. Badu bere xarma bakarreko ibiliak.

Eskale ugari dago eliza aurrean.

Beti dago geriza-guneren bat kale garai eta estuotan, kale barruko giroa jasan errazagoa eginaz. Dena da laba kaleotatik kanpo.

Bisita gidatuak: ze  gogaikarriak diren, betiko azalpen arrunt begi-bistakoak eskaintzen dituzte, askotan soberakoak,  nekagarriak;  ahituta uzte zaituzte. Jendeak ez daki nonbait tokiko plano bat eskatu eta norbere kontu ibili eta bazterrak ikusten.

Harresiz kanpoko hiria: ohiko kaledia, hor bizi da herria. Hiru jauregi eder, eliza, komentua, eta txikle zapalduek zikin planta damaioten oinezkoen kalea. Bada S.Juan kalean azulejozko fatxada bat eta antzinako harrizko ate pila. “Uribarri” batek badu bere kalea. Zezen-plazak harrizko egitura du, jite  berezia ematen diote leiho txikiek. Ohizko etxetzarrek osatzen dute alde berria, ez da erraza esatea  etorbidea ala plaza den sarrerako gunea.

Malapartida de Caceres. Antzinakoa. Herri arkitektura du salgai bisitarientzat bisitari gehiegirik ibiliko ez bada ere: lehen solairuko etxetxoak non harrizko ateak diren deigarriak. Herri honetan soilik ikusi ditugu harrizko irtentxoak, bitxikeria nagusia dira guretzat: ia teilapean daude eta emakume batek argitu digu loreak eta abar jartzeko apaingarri hutsak direla. Eliza-dorrea ere bitxia da. Sendoak dira hainbat tximinia.

Batolitos: harri borobilen forma bitxiak; lurralde osoa dago harrioz beteta; izan badira bitxiak baina espero genuena baino arruntagoak.

Artile ikuztegia: bitxia. Aspaldikoa, museo bihurtuta. Bertara eramaten zituzten artaldeak, bertan mozten zitzaien hilea, bertan garbitu ere artilea, bertan sailkatu eta ondoren saltokira bidaltzen zen. Urtegia, laba, eraikinak eta hainbat tresneria eta antolamendu: berezia, guretzat ezohizkoa, berria.

“Arte conceptual” erakusketa dago ere leku berean kokatua, arte zaharra eta berria uztartu asmoz. Bitxia da baina ez dit  sentipen berezirik sortarazten.

Zezen-zirikatzegunea edo tentaderoa: Hainbat larre-lur edo dehesa ikusi dugu, baina hau da ikusten dugun bigarren zenzen-plazatxo edo “tentadero”a.

Ohiko lautada. Gaztelutxoa galsoro erdian, monotonia hautsiz, ezustea. Mendira hurreratzean, betiko artea, artelatza, baita sastraka likina ere. Ez da biztanlerik kilometrotan. Inausiak daude artelatzak, indarge itxuran, adar ziztrintxoz hornituak, suak pasa balitu lez.

Bere zeregina betetzen dute oraindik antzinako kilometro-harri buru-borobilek.

Bide txikietatik, mendiz mendi, egin ditugu Alisedatik bide-berrira arteko 24 kilometroak,  auto bat bera gurutzatu gabe, pertsona bakarra ikusi gabe. Kortijo zaharren bat tarteka eta behi taldetxoren bat, besterik ez. Bide eskasa eta estua baina ze ibilgu xarmanta, biok bakar bakarrik naturaren erdian.

Bide-berrian ez da ingurua aldatu, auto gehiago eta bide zabalagoa dela ezik.

BADAJOZ

Puebla de Obando.  Betiko sentipena, kanpandorrerik ere ikusten ez zaion teilateria zabalak sartzen duena: lurrari itsatsita bizi den herri bakarti hilaren sentipena.

Puerto del Zángano, 436 metro. Zabalgune berdea ikuspegian.

Ekilorea ugaritu da lautadan: begi-argiren baten negozioa, Europaren kontura eta politikoen babesean: erein, diru-laguntza jaso, eta usteltzen utzi.

Guadiana ingurura hurbiltzean nekazaritza berdea hasten da.

Torremayor,  ikuspegi bitxia eskaintzen digu dorreak: errepidearen bukaera dirudi,  bere atean bukatuko bailitzan errepide artez-arteza, aurrez- aurre bere ateraino bailioakio bezala.  Ate bitxia da elizakoa, gutxitan ikusi ohi den harrizko edergaiz dotoretua.

Esparragalejo. Eliza da begiratzeko deigarria duen bakarra.

Herrien alde zatarrena erakusten du gehienetan errepideak: atzealdeak, tresneria lekuak, osteko zikinkeriak, hondakin pilatuak ...

Errepidetik aldenduz  horiago, berdegunea urriago bilakatzen da lurra.

Rio Aljucen, izugarrizko zume sailak uretan, padura zabalean.

221 kilometro,  Cacereskoak batez ere.

Parrastadan erortzen ari dira makal orriak, belar-gunea estaliz, goiz jaioak nonbait, bukatu dute bere zikloa.  Lehenago hasiz ez doa bizitza urrutirago, bizitzaren zikloak berak erakusten du bukaera noiz. Hemen lurra bera da lehorragoa, zuhaitzak ahulagoak, eta bizitza zikloa motzagoa.

Uztailaren 24a. Larunbata. Ex:9.a - 54.a

Artalde izugarri handia gari-soroan, bi artzainek zaindua; gaztean ziren bi artzainak.

Goizeko hamarretarako behiak ere etzanda daude.

CACERES

Ez ziren Extremaduratarrak, ez Cacerestarrak gureetara emigratu zutenak, extremeñoak, eta kazereñoak baizik, mesprezuzko karga zuten hitzok. Gaizki ikusiak, errukirik ere ez genien, mesprezua baizik. Arrazakeria bizi genuen. Harropuzkeria ere bai. Gerra ondoren goseak tragatu gintuen arren ezin genituen ulertu. Zer egin behar zuten gizajoek hemen ez baitzuten nondik bizi, euskaldunek garai batean egin zutena, emigratu; gureak Idaho eta Amerikara joan ziren, lana zegoen tokira, nire osaba bat tarteko. Herritik alde egin eta bizimodua, ogibidea, bilatu, bere herri eta etxe duin eta ederrok utziz, hori besterik ez zuten egin. Dotoretxoak eta ondo-biziak izan balira, ondo hartuak izanen ziren gureetan ere, baina pobreak ziren.  Gaur egun ere jeke eta alibaba guztiak onartuak dira Espainiako gizartean, baina emigranteei era guztietako eragozpenak jartzen zaizkie, mota osoko trikimailuz jazartzen.

Alcuestar.  Bisigodoen kapera bat genuen helburu baina ez dugu nondik jo iragarkirik aurkitu. Herrikoek sustatzen ez badute bere altxorra, hobe bakean utzi.

Lurraldeak ez digu itxuraldaketarik eskaini: galsoroak tarteka, hurrengo artadiak... Trinkoago edo bakanago, mendikateak beti dira artadi. Inguru oroko lurrak erabat sailkatuta daude harri tolestutako harresi ilunez, halako ikuspegi berezia eskainiz lurralde horian; zabala da hainbat sail, jabetza ondo bereizita dago, aspalditik egon ere, harresiok erakusten dutenez. Bada burdin hariz gordetako larre-lur zabal-zabalik ere.

Montánchez. Tontor ez oso garai batean dago gaztelua. “Extremadurako balkoia” deitzen diote herriari; gaztelua ez ezik  herrirako errepidea bera da izugarrizko behatokia Iparrerako ikuspegia ahalbideratuz. Gaztelutik berriz lau aldetara zabaltzen da paisaia, Extremadura osoa, Caceres zein Badajoz zenbateraino zabalak diren erakutsiz: berdegune ureztatuak, artadien berdegune ilunagoak, eta galsoro eta belartza idorren hori guneak.

Bisita merezi duen herria. Kaledi kiribildua: hain da labirinto  ze “Salida” kartelak jarri behar izan dituzte kale-gurutzetan herritik nola irten jakiteko. Harrizkoak dira ateburu eta zutabe denak. Arku sendoko plaza. Dorrea, elizatik banatuta dago. Karratua da zezen-plaza.  Herri osteko malda harri hesiz mailakatuta, ia zapaldetan. Alde Zaharra: zabala, aldatsua, gaztelutik behera magalean luzatuz eta zabalduz; gorde du antzinakotasun jitea kaleen egitura nahasian, harrizko ate sendoko herri arkitekturan,  zuritasunean; izugarrizko altxor hau lehen mailako turismo-gunea litzake Europa aberatseko edozein herrialdetan; diru asko behar da hau dena konpondu, egokitu eta txukuntzeko: agian hobeto bizi dira herria dagoen bezala gordez turismoaren tiraniapean baino. Gaztelua. Mila aukera ditu ikuspegi aldetik, kokagune garai zoragarrian baitago, baina hondakina besterik ez da; bertan kapera atsegin bat, azulejoz edertua, andaluziar jitekoa; zilarrezko palio eder-ederra da kaperako altxorrik deigarriena.

Etxerik etxe ibili ohi den zurezko kaperatxo bisitaria besapean zeramala ikusi dugu emakume gazte bat: bere entrega egitera zihoan.  Asto-gainekoa ere ikusi dugu: asto-gaina nahiago du motoa baino,  edo astoa badu baina motorik ez.

Zaldizkoa zihoan tente eta haro goiko kaleetan, makila zuri dottorea eskuan zaldiari eragiteko; jauntxo jitekoa, motorra edo autoa izanen du honek, zaldia ere ez da erakutsi beharrekoa, zalduna dela baizik da erakustekoa.. 

Hain da pikua aldatsa, ze ohar batek hala dio bide ertzean: ”Gidari, sar lehena!”.

Erretiro on bat eskatzera joan zaio emakume bat Amabirjinari, neska gazte batek ez dakigu zer eskatzen zion baina debozio handiz eta seriotasun osoz eskatu dio eskatu diona, bertan egin behar zen ezkontza batera konbidatutako emakume bat ordubete aurrez igo da, arrosario errezatzera: “bide luzea eta pikua den arren oinez noa”.

Lautadaren ondoren mendikatea, mendikatearen ostean lautada... hala joan zaigu gaur ibili osoa.

Harri gris leuna tarteka lurrazala bera bailitzan, harritzar borobilak hurrengo: Caceres osokoa da nonbait harri mota hori, agian Extremadura osokoa: han-hemenka bidaia osoan aurkitu dugun harri mota, hedadura zabalean beti, artadietan gehienbat. Agian arteak gogoko duen lurrazala da. Agian horregatik da hain lehorra lurraldea, ez duelako ura xurgatu eta gordeko duen lurrik.

Torre de Santa Maria. Lautada horiko herria; harresiz banatuta ditu inguruko lurrak.

Mendi-tontor garaia jaso du harri eta lur hondakinez harrobi batek; lurzorua zulatuzkoa behar du nahitaez harrobi honek, ez baitago mendirik, eta harria da lur zoroa.

Burdina-hariaz bildutako larre-lur zabalak, ez dira hainbeste hemen harriz banatutako jabetzak. Erbia, jauzika lasaian.

Salvatierra de Santiago. Harrizko askekin eginiko garbitegia zirudien antolaketa: ezin izan gatzaio gelditu bizkor gindoazelako: garaiz jabetzen ez bagara, tarteka galtzen ditugu horrelako bitxikeriak, errepidean geratzeko aukerarik aurkitu ezin dugulako edo zirkulazioak uzten ez digulako geratzen uzten.

Denbora, astia eta harria bazuten lurrok banatzeko,  harginik ez zen behar harriok tolesteko, baina izanen zen jauntxoren bat agintzeko.

Mendizerra berri bat, ostean lautada berria.

Ruanes. Ezin gara herriko ezertaz jabetu albo-albotik igaro arren, eliza bera ere ezin dugu ikusi, dorre apalaren puntatxoa ezik, hain dira zapalak lur zapalean herriok.

Gogorra behar du izan lur hau lantzea: zerbaitegatik ihes egin zuten Erdi Aroan  konkistatzaileekin Amerikara edo oraintsu Euskal Herrira: ogi bila denak, erregearen soldadu orduan, enpresarien menpeko orain, bakar batzuk konkistari zapaltzaile, gehiengoa langile zapaldu. Konkistari ziren Extremaduratarrak bere herrian ezer guti zutelako, beharrak aginduta, beste irtenbiderik ezak akuilatuta, irten beharrak bultzatuta. Goseari iheslari denak. Euskaldun emigranteak bezala.

Contreras. Gehienetan harresietatik izan ohi dugu lur zabalaren ikuspegia. Gaur lur zabaletik izan dugu berezia harresien ikuspegia.

Badirudi harria ekoizten duela lurrak.

La Cumbre. Zuria, zabala, eta lautadan, herriok ohi dutenez; kaledi zabala, tarteka nahasia, ikusi ahal zaio errepidetik.

La Cumbre izena zuen ere Artajo Francoren Atzerrirako Ministroaren Donostiako uda-jauregiak; delako jauregian eman ohi zien Ministroak urtero Conversaciones Catolicas de San Sebastian partaideei luncha; estudiante garaiko oporretan delako hitzaldiotan laguntzaile lanetan ibili nintzen eta han joaten nintzen ni ere lunchera.

La Cumbre  Jauregi horretan bertan torturatu zituzten Lasa eta Zabala Almeriara eraman eta bertan hil eta lurperatu aurretik.

Zubi erromanikoa, alferrik galdutako txikia, umila, apala, isila, galdua, hirirako aldats aurretxoan; inork ez du aintzakotzat hartzen, hiriko artelanen gosez, presati.

Bada bidaian gaurko eta lehengo errepideak, gaurko eta lehengo zubiak alderatzeko aukera, bi gizarte ezberdinei buruz hausnarketa egiteko parada.

Trujillo. Urrutitik ikusten da, mendixka leun baten gainean zein maldan, bi tontorren arteko hegian. Gailen gabe oso baxu, dozena erditik gora eliza-dorre nabari zaizkio aldats gora hurreratzen gatzaizkiolarik. Bada urtegitxoa ere hiriaren oinetan, hegazti migratzaileak biltzen dituela inguruan.

Plaza Nagusia, arkupeak, jauregiak, elizak, leihoak, balkoiak, eliz zein jauregietako sarrerak, dorreak, pasabideak, dorreetako arkuak, txoko, bazter, kale-kantoi, labirintoa den kaledia... ez plano eta ez gidaliburu lagungarri, joan eta lasai ibiliz denera begiratuz bisitatzea merezi duen hiria. Caceres bera baino ikusgarriagoa, agian tartekatuagoak eta barreiatuagoak dituelako eraikuntza eta artelanok. Zapalak eta zabalak dira tximiniak, Portugalgoen jitekoak.

Jauregi, eliza eta komentuek ez dute akaburik: hemen dago harri bihurtuta Amerikako urrea, erruz ibili zen dirua hemen, Ameriketan lapurtutako aberastasunak epikaz eta abertzalekeriaz zuritu nahi badituzte ere. Agian eraikuntzok jasoz eta morroi lana eginez jan ahal izan zuten hainbat herritarrek, urrea lan eta harri bilakatuz.

Gazteluak ez du apartekorik; S.Miguel plazako komentua dena da harri hormetan, adreilu sabaian, gotiko ederra koruko sabaian: mojak ere herriaren begi-bistan esertzen dira korupeko koruan; Andre Mari eliza ederra da: arku, hilobi, zoruko kontaezin ahala hilarri zizelatu, koruko hesi aparta, kapera, arkuak, ganga, korupeko nerbioen junturak... baina batez ere triptiko jitea duen erretaula.  20 ogerlok argiz eta musikaz biltzen dutena.

Zaldi gainean, erraldoi, dago plaza nagusian Hernan Cortes;  burua soilik jarri diote Orellanari: begibakarra zen. Zuñiga eta Zaratek bere jauregia zuten, nahiz handi-mandiena baino apalagoa.

Turista ugari dabil, bertakoa batez ere, asteburu edo egun pasakoa. Turista giroa nagusitzen da kale nagusian zein zaharreko kaleetan.

Trujillo ere Europako diruz ari dira berritzen: lehen Amerikara bezala orain Europara jotzen da diru bila: Europa, urrea darion errapea. Baina geuri kendutako txanponak dira, ez besterik.

Autoak dira herri guzti hauetako izurritea. Bertakoek autoz ibili behar dute, eskubide osoz, baina bisitariek, alferkeriaz, autoz joan nahi dute hiriko monumentuen oinetaraino. Guk erdigunetik kanpo utzi ohi dugu autoa eta oinez egin hirikoa.

Kolore horiak, harriek... diraute Zoritara bideko lautadan.

Herguijuela. Triku zapalduen errepidea, mendia izaki hurrean.

Bide-gorria egin dute errepide ertzetik Zoritaraino, kilometroetako luzea.

Zorita. Teilateria iluna da urrutitik ikusita, eliza txikiko herri handia bertatik.

Hemengoa ote zentral nuklear entzuna?. Ez dugu arrastorik ere ikusi, lurraldea zabala eta zapala den arren.

Alcoclarin. Erdi-erditik zeharkatzen du errepideak, dotoretxo datza, hesi berde eta baldosaz txukundua

Muino leunak. artadia, gora eta beheran...

Escurial. Tonu guztietako teilateria gorria, zapal-zapala, eta eliza handia: ia herri oroko estanpa. Jarraikian olibondoen berdegunea.

Soineko berdez jantzita, guardasol baten itzalpean, poltsa berdea eskuan... kolore ekologikoz zihoan emakume bat olibondo berde ekologikoen inguruan.

Hesiek diraute: jabegoa jabego da hemen oraindik.

Errimeak dira tximinia handiak lurralde honetan.

Bide-gorria egin behar dute Escurial eta Miajadas tartean.

Miajadas. Zabala da teilateria, zabala eliza ere nahiz ez garaia. Zikoinak, bi silo,  traktoreak... herri bizia da nonbait. Nestlek ere bertan du fabrika.

Bertan hasten dira ureztatutako lurrak, Caceresko lurraldean oraindik.

BADAJOZ

Burdalo erreka da muga.

Conquista del Guadiana eta Torresfresneda Francok sortutako herri berriak dira. Ureztaketari lotutako herriak, egituran dute ezagun.

202 kilometro, bidaiaren laburpena eginez.

Polizia itxura hartzen diot igerileku, kale eta antzerakoetan ikusten dudan gehiengoari. Lurralde zehatz batzuetako jendearen aurpegierarekin lotuta dago euskaldunontzat polizia jitea, lurralde hauetako gaztez osatu baitute poliziateria.

Ikusgarria da ume txiki-txikiak, oinez ozta-ozta dabiltzanak, inolako beldurrik gabe igerilekuan ikustea, azaleragailua besoan edo bizkarrean jarrita, ur gainean ahaleginean edo uretara jauzika.

Apurtu... apur bihurtu: hitz gutxi batzuk daude azkenez hizkuntza bateko oinarrian.

Uztailaren 25a. Igandea.  Ex:10.a - 55.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

 “Zaldi urdinak gauaren lautadan egun berriaren iragarle”.  Hala behar du poesiak, sentipen eta gogoeta ezberdinen iradokitzaile.

Santixo, Ermuko jaiak.

Azken irteera, bazterrak ikusten. Udaberrian etorri beharko genuke belar eta gari gaztez berde direnean lurrok ikustera: sentipen ezberdinak lirateke gureak garai horretan.

Ardi baten gainean datza txori edo hegazti bat, garbiketa lanetan segur aski, ikusi izan ditugu txoriak zenbait animalien gainean, sekula ere ez ardi gainean.

Santa Amalia. Berotegi asko eta handiak, banaka-banaka sarriak.

Nekazariek ez dute jaiegunik, Santixo eguna bera ere ez: kartola garaiko atoitzarrak, tomatez gainezka, soltean zein kaxetan, doaz errepidean soroetatik biltegi edo fabrikaren batetara. Hasi da tomate uzta.

Hernan Cortes, Valdivia, Zurbaran... ureztaketa inguruan sortutako herri berriak, herri zuriak: antzinakoen jite berdineko etxeak, behe solairuko etxetxo txaparroak bere patio, leiho, ateburu bereziekin; teilateria zapalean karratu estu garaiak dira eliza dorreak.

Kilometrotako zabal zein luze diren arroz-soroak, behin ere ez dut ikusi hain arroz-soro zabalik, ezta Valencia aldean ere. Begia heltzen ez denerainoko arroz lautadak. Ikuskizun honek berak merezi zuen soilik bide txikiotako ibilia.

CACERES

Ez dakigu non edo noiz aldatu dugun probintziaz, bide txiki hauetan ez dago muga-seinaleztapenik.

Oso txarra da errepidea.

Orellana ubide albotik egiten dugu bidea, aspaldiko errepidea berau, hau ere hondatua; pribatua da gaur egun, baina bertatik dabil hainbat bertako eta bertatik goaz gu ere; bertatik bidali gaituzte bertako batzuk. Atsegina da ubidearen ibilagun joatea: ur bizkorrekoa, oparoa,  atsegina da, ingurua berriz erabat idorra.

Txirrinduz doa jabea, sokatik darama zaldi zuria: burumakur geldi-geldi geratu da ugazaba zaldiaren albotxoan autoarekin gurutzatu ditugun unean, zaldia izutu ez dakion edo.

Miajadas. Erdi-erditik zeharkatu dugu errepide nagusi bila. Herri oso zabala da, etxe zapaleko kale luzez osatua.

Herri-bideetatik egin nahi dugu bidea, baina ez dago bide txikietatik ibiltzeko modurik: galdetuz ere ezin dugu jakin biderik dagoen, dagoenetik joaterik den, ondo dagoen… galdetu diegun denek errepide nagusira bidaltzen gaituzte, ez zaie burutik ere sartzen norbaitek bide txikietatik ibili nahi izatea.

Estepa horia, hona ez da ubideko urik heltzen, lainoetakoa ere gutxi. Ganduak lausotzen ditu aurreko mendiak eta bestalde urrutiko zeru-marra ertza.

Luzeak dira azalpenetan kazerestarrak, badirudi galdetuz edo argipenak eskatuz zeuk egiten diezula mesede. Oso abegikorrak, berbatsuak eta argibide eman zaleak zaizkigu.

Zorita. harri tolestutako hormak hasi zaizkigu berton: aitatu beharrekoa berriro, hain dira deigarriak eta nabarmenak harri erreskada luze ilunok lurralde horian!.

MA edo B auto-matrikula asko dabil herrietan eta errepidean: emigrante asko etorri da oporretara.

Behe-lainoari jarraituzko errepidea egin dugu Logrosaneraino, mendikate baten oinetan.

Logrosan. Mendi magalean gora eginez heltzen da bertara. Badu diskoteka, herri egina dugu beraz. Kalean bertan, zenbait etxe aurretan harkaitz tontortxo leunak, harkaitz bizian jasotako herria da. Nahasia, korapilotsua, kale-kantoi bakoitza labirinto galzoriko bihurgunea; plaza txikitxoa, bertan egoneko arren asper koadrila. Eliza bitxia: egitura soilekoa, baxua, zabala, horma-bular sendokoa, harri gorrixkakoa...  txabola erraldoiaren jitea du.  Pikota, Extremaduran ikusten dugun lehena, harri karratuzkoa, latza, sendoa, xumea. Baseliza bat ere iragartzen dute, ikusgai, baina ez diogu berezitasunik aurkitu: erromanikoa du agian abside atzealdea baina erabat itota dute osteko etxeek.

Uztailaren 21a.  Asteazkena.  Ex:6.a - 51.a

Aske dira bart gaurtik Mahai Nazionalekoak. Herri ospakizunak galduko ditugu hein batetan, baina oihartzunak jotzen gaitu. Mayor Oreja nor balitz zoko ezkutuenean gordeta behar luke.

EKIADEA

Meridatik Ekirantz izanen da gaurko ibilia.

Artadi tristea lurralde harritsuan, mahastiren bat tartean; lur ureztatu berdea Guadianara hurbilduz: tomatadiak, arto-sailak, ekiloreak eta, lehenengoz gaur, tabako-belar sailak, arrosadiak eta piper-sailak. Lurralde aberatsa, ez dakigu norentzat aberatsa; landua, eman emanen du usta, zenbateraino den herriarentzat zenbateraino bakarren batentzat, hor dago koska. Herri hauetatik heldu zitzaizkigun uholdeka etorkinak Euskal Herrira, hemendik heldu ziren Penintsulako periferiako herrietara. Pobrea behar zuen orduan lurralde honek, herria ez da ogi bila atzerrira ateratzen berean behar haina badu. Ez dakigu gaur egun zenbatentzat ogibide diren lurrok. Agian kanpotarrak datoz lanera uzta jasotzera, bertan behar haina langile ez delako.

Medellin. Berez ez du interesgune handirik. “Aquí estuvo la habitación donde nació Hernan Cortes en 1485” dio plazan harri batek. Konkistatzailea gogoratuz bizi den herri handia, xumea baina ahalegintxoak eginez. Gaztelua: mendi tontor osoa betetzen duten hormak soilik geratzen zaizkio: Ameriketatik ere ikusi ahal izango zuen Hernan Cortesek. Elizak: 6  ditu gutxienez, bati, harrizko gorria bera, enara pila dabilzkio jiraka inguruan edo hormetan sartu-irtenean; halaz ere zikoina habiak dira deigarrienak: 6 habia simetrikoki tartekatuak gailurreko luzeran plataformatxoen gainean. Zubi luzeee…a: mahats dolarea jarri dute sarreran, erakargarri txukundu dute ibai ertza jantoki eta pedaloiekin, inguru atsegina bihurtuz.

Atetik zuzen pasilloa, bere alboetan gelak eta sakonean patioa: hori da zabalik ate batetik ikusi ahal izan dugu etxetxoon egitura.

Sasoiko gizakume asko ikus ahal da herriotan, edozein ordutan kalean, kontu-kontari plazetan edo tabernetan.

Erabat arteza da errepidea D. Benitoraino, zuzen-zuzen hiri batetik bestera, lur ureztatu berdeetan, alboan izaki Guadina.

Don Benito.  Moderno itxura hartu nahi duen herria, baina bere nortasuna, fisikoa behintzat, galtzen ari dena. Ahalegintxoak egindako herria hau ere: sarrera dottorea, palmondo ilarak luze eta artezagoa egiten duen pasealeku luze eta zabala hiri erdian parke luzea bailitzan; aspaldiko plaza da nonbait ugariak baitira alboetako etxetxoak. Tartekatuta daude hirian etxe handi berriak eta etxe xume aspaldikoak. Erdirago eta galduagoa du bere aspaldiko jitea, kanporago eta petoagoa da hiria. Erdiguneak ez du ezer gogoratzekorik. Burdineriak lirateke aintzakotzat hartzekoak, edo elizaren harrizko horma-bularrak, handiak nahitaez elizatzarra bera ere tzarra delako. Guadiana irudikatuz eskultura plazan: ibai horri esker bizi dira lurraldeko nekazariak. Ur-biltegi garaia du, borobila, zutabe gainean: zabala izaki herria eta urak presioa behar.

Kale artetik zeharkatzen du hiria errepide nagusiak, nahaspila, etengabeak dira geldiuneak, luzapenak...: horretan ez dago modernotasunik. Sendoa eta trinkoa da zirkulazioa, baita hiriko auto kopurua ere: hori da agian modernotasuna. Hiri barruan ere nahasmena dago, non aparkatu ez duten autoz beteta hiri dena, ez da ez lurrazpiko ez ordainduzko aparkalekurik, nahi duena egiten du bakoitzak. Desesperoa da nagusi. Suerteko izan gara gu.

Herri orotan deitzen zaio “Plaza de España” plaza nagusiari, herriak berak sarri beste era batera deitzen badio ere. Frankoren ondarea ala agintari sozialisten espainolkeria ote?

Santixoetarako prestatzen ari da hiria.

“Zaldibar”tar batena da farmazia bat.

Erdiko plazako kioskora jo ezik ez da erraza egunkaria aurkitzea.

Kaxkada batean heltzen da D.Benitotik Villanuevara.

Villanueva de la Serena. Ahalegintxoak eginez bizi da herri hau ere, baina antzinako nortasuna galduz doa. Oinezkoen kaletxo bakarra besterik ez zaio gelditzen antzinakotik. Badu lurpeko parkinga, lepo beteta; ahal duena eginaz dabil auto bakoitza. Valdivia Konkistatzailea jarri dute Plaza de Españan, brontze bihurtuta, eroso jantzita, Kontzesio elizari espata luzatuz. Ederra omen eliza baina itxita dago; kapera bat soilik aurkitu dugu zabalik, baina bertan santu-irudi bat erosi edo konpontzeko tratuetan dabiltzalako lau tratulari. Ba omen dira 4 jauregi baina hobe bila ez hasi, are gutxiago jotzen duen beroarekin, ez baitago sailkapen edo informaziorik. Konstituzio Plaza, interesgarria: aspaldiko jarleku azulejozkoak, 2 musika-kiosko angeluzuzenak bata bestearen aurrez-aurre baina zentzu ezberdinean. Plaza de España,  harri biziko arkupea du buelta osoan, eliza aldean ezik, baina ez du aparteko graziarik.

Santixoetarako oholtza jartzen ari dira.

Kale estuak direnez, auto asko dagoenez, bakoitzak nahi duena egiten duenez, kaosa da herri honetan autoz ibiltzea.

Lur-sail berdeak dituzte alde batera lautadako herriok, bestaldera aldiz mortu horia. Sekulako kontrastea. Herri motelak, hilak, iruditzen zaizkigu. Garia herri pobreen adierazgarria bada, ez da harritzekoa hemengo biztanleak alde egin izana ogi bila, kontraesana dirudien arren, ogi bila alde egin beharra uzta nagusia garia den lurraldetik.

Insalus: autoz lepo daude ospitale aurreak hemen ere.  Gaixoak eragiten dituen gizartea da gurea; gaixoak sortzen dituen baldintzak gauzatzen xahutzen ditu diruak, ondorioz dirutza gehiago erabili behar du sortu dituen gaixook sendatzen edo hiltzen laguntzen. Baina bitartean bakar batzuk dirutzak egiten dituzte osasun-ezaren kontu.

Mengabril. Harrizko elizatxo txukuna eta txukundua herriko albo batetan, dorre motxeko eta harri gorrizko txikitxoa.

Don Benitokoaren antzeko pare bat ur-biltegi daude lautadan: presioa behar dute hemen ere lurrak ureztatzeko.

Canal del Zujar,  tutu borobil erraldoian doa ubidea zati batean.

Guareña. Ohiko irudia: elizatzarra teilatuteria zapal-zapalaren gainetik.

Azal-azaletik zeharkatu dugu Guadiana ibaia, harri gotorreko errepide  bilakatu den ibi batetik: guti bat hasiz gero erabat moztua geratu behar du errepideak.

Kartoletatik gora tomate kaxaz zamatutako atoi luze garaiak daramatzate bi traktorek.

Valverde de Mérida. Eliza handiko herri txikia.

FET y de las JONS pintada, gezi, uztarri eta guzti: hemen ere gautarrak ote txapelokerrak Sakanan bezala?, ala egunez egiten dituzte  pintaketok?.

367 kilometro, atzokoak eta gaurkoak elkartuta.

Uztailaren 22a. Osteguna. Ex:7.a - 52.a

“Gauak eta hiriak”. Ur Apalategi:

“Zertaz idatz zezakeen?. ... Mezua, idazteko arrazoi bitala. ... Zer zen beretzat idaztea?”. Handiustea deritzot mezuarenari. Apalagoak behar dugu izan. Mezulari eta sermolari larregi izan du eta du herri honek. Niretzat idaztea oroimena gordetzea da, oroimenari laguntzea, bizipenak errotzea, zerbait edo norbait  nire bizipenen partaide egitea, nire baitarekin topo egitea. Besterik ez. Baina hori dena.

Azken ibilaldia Badajozko lurraldean Meridan jarraituko badugu ere Extremadurako azken egunetaraino.

Kilometro-harri buru-borobilak, nekazari garraiorako motortxoak, asto-gainekoren bat, eta ezer gutxi gogoratzeko. Edo aipatzeko.

Villagonzalo. Kale zabaleko herria lautadan, inoren eta ezerengandik babestu beharrik ez zuena nonbait.

Zujar ubideak ahalbideratzen du ureztaketa, dena da soro berde.

Alange. Hegi-hegian dago eliza eta maldan behera alde bietara kaledia, kale estuko izugarri pikoa eta bihurria, non autoak ozta-ozta sartzen diren. Maldatsua, txukuna eta zuria. Adreilua nabarmentzen zaio, elizak berriz zarpeatutako hormak ditu. Cuesta du izena kale batek, kale orok 15 gradutik gorako desnibela badu ere. Mendi harritsuak berak dirudi gaztelua, eta gazteluak mendiaren  gandorra. Ibilbide berri asko.

Erromatarren termak, nazio-monumentua izendatuta, oraindik hor diraute,  erabil darabiltzate: horregatik ordutegi mugatua dute bisitariontzat, bezeroei jaramon egin ahal izateko. Oso bazter atsegina, xarmaz moldatua eta zaindua. Hiru harra-betetik gora sendoerako hainbat eta hainbat mahatsondok gauzatzen dute terma bertarainoko parrape gerizatsua: ez ote dira erromatarrek eurek birlandutako mahatsondoak!. Mailadi pike-pikeko tunel batez jaisten da iturburura, lurpean baitaude  ur-berook.

Bilatzen eta aurkitzen zituzten ba erromatarrek halako urak eta halako bazterrak!. Herri kultua eta findua behar zuen izan erromatarra. Eta ahaltsua.

Meloiak dira egunotan jasotzen den uzta. Dozena-erdi bat asto soroetan, geldi-geldi, filosofatzen. Zezen-plaza antzerako bi ur-biltegi biribil, urak presioa izan dezan seguruenik, gaztelupeko magalaren goialdean, herrian bertan zutabe gainean jarri beharrik gabe.

Disko-bar bat eduki behar du zerbait dela uste duen herriak. Alangek ere badu berea, zerbait dela usteko du, inguruko herri patanegra. Bere burua patanegratzat duen herri orok du disko-bar bat.

30 graduko hozberoarekin gabiltza goizeko hamarretan. Goizeko 30 gradu horietako “freskuran” polita dager oraindik zeharkatzen dugun paisaia,  lautada horiak ez dira oraindik hain urre kolore, arteak ez daude oraindik hain triste. “Baches - Conduzca con precaución”: hobeto egingo lukete zulook betez!.

Ez semafonorik, ez telefonorik…, begiz bideratzen dute zirkulazioa errepideko lanez oztopatutako 300 metroko tartean: elkarri eskuak jasoz eta keinuz egiten dute noiz nori bidea eman punta banatako morroiek.

Garai bateko sozialisten bide bera darama hauteskundeak irabazteko Extremadurako Lehendakariak: errepideak berritu!.

Zerri-granja: bi isurialde besterik ez diren latorrizko txabola pikoetan gordetzen dira  zerriak; egosi egin behar dute zerri gizajoek hor barruan: gantzak urtuko zaizkie eta horregatik patanegra gihartsuak izango dira hemengo txerriak ere. Artaldea erabat kamuflatuta, inguruarekin bat eginda, inguruaren kolore eta itxura bereko: zaila da igartzea zer den ardi, zer harri.

Hurrean dabiltza neskame eta emazte izenak ez ezik izanak ere.

Paloma. Peto-petoa: zuria, burdinsare ugarikoa, kale zabalekoa, ... Ez dugu gizonezkorik ikusi kaleetan edo plazan.

Puebla de la Reina.  “Arroyo Tamujaz”: oraindik diraute arabiar kutsuko izenek.

Lurralde guztia da larre-lurra, ordeka horia; olibondo eta garia nagusitzen da, aldiz, herri inguruetan. Euri asko egiten du nonbait neguan, izugarri ubide handia jartze diete azpitik ur-pasabideei errepidea berritzean.

LA SERENA LURRALDEA

Menditsua, tarteka mendi leunak, tarteka pikoagoak, bailarak mendi tartean, gora-behera doa lurra, arte-gune luzeak sortzen dira goietan zein behe partean. Artea da nagusi baina eukalipto basoa ere azaltzen zaigu tarteka. Bada lur landu zabalik, baina lur harritsua da; jasota dago harria soro zelaietan, sail erdian zein arte ipurdi-bueltan pilatuz. Kortijo edo granjaren bat noizbehinka. Bada jabetza banandu eta babesteko harrizko harresi luzerik ere: soroa garbituzko harri pilatuak segur aski. Haitzek hartzen dute lur azala zenbait tokitan, haitz leun zabal zapalek, erabilezina eginez lurrazala; urria izan behar du harri arteko lurrak, lur geruza mehea harria estaltzen duenak ere.

Urik gabe daude zeharkatu ditugun zubipeak eta erreka-zuloak.

Mendi-muino lau eta leuneko lurraldea. Granja zuriak edo kortijo hondaturen bat tarteka; ez da aziendarik ikusten larrean, kortetan gordea daude nonbait animaliok. Jabetza handiak behar dute izan La Serenakoek, bakar batzuen lurrak.

Artalde ikaragarri zabala artaditik galsorora ibilian: jasotzen duten hauts-lainoagatik ez balitz, ez ginen jabetu ere eginen ardirik zegoenik ere, hain dira kolore berdintsukoak lurra eta artilea. Bigarren artaldea: handia da artaldea, handiak dira ardiak ere.

Lurralde bakartia, bakartia da bidaia ere, horregatik zaigu lasaiagoa, atseginagoa;  bidaia bitxia gerta zaigu, ezberdina. Ez autorik, ez arimarik, ardiak, artzainak eta noizbehinkako bidezainak ezik. 3 bidezain gizen aurkitu ditugu bakardadeko egonean: karrera egina dute, gizendu eta kitto!.

Estepa bat da La Serena.

Valle de la Serena. Ez dago bailaran, tontorrean baizik, bi bailara arteko hegian. Herri arkitektura iragartzen dute sarreran, baina antzinakotasun jite guti ageri zaio: adreilu zuri zein gorri edo kolore ezberdineko azulejoz berri-berrituak daude etxaurreak; bat edo bi solairuko etxe garaiak bilakatu dira antzinako behe solairuko etxetxoak, karratu itxurakoak dira orain lehen baxu luzexkak zirenak; lehengo jitea erabat galdu dute, erabat aldatu zaio fisonomia kalediari. Baina lehengo jite petorik eman ez badiote ere etxeoi, fatxada berriok ematen diote herriari jite propioa, bere-berea, ezberdina, orain arte ikusi ez dugun itxura.

Donoso Cortes hizlari ospetsua zen herri honetakoa: graziarik gabeko burutxoa besterik ez diote jarri eliza aurreko plazan hizketan grazia eta gatza omen zuenari. Mendiko bakarrizketa bakartietan ikasi ote zuen oratoria, Demostenesek bezala. Ezin dut herritxo honetan hitz jarioan irudikatu gure gizona. Herritarrek badakitenez nor den, ez diote izenik ere jarri buruari eusten dion harrian.

Saltzailea dabil kaleetan etenak eginiko garrasian ulertzen ez diogun zerbait saltzen.

Futbol zelaia eta hilerria, herritik kanpo daude biak, nahiko alde batera, bata bestearen alboan, elkar ukitzen. Ibilbide txukuna egin dute futbol zelairaino, baina ez dute luzatu, metro batzuk arren, hilerriraino.  Ahaztu samarrak ote hemen hildakoak?.

Herri apala da; emigranteek atzerrian irabazitako dirutxoekin eginak dirudite fatxada berrikuntzak eta apainketak fatxada berrikuntzak eta apainketak fatxada berrikuntzak eta apainketak fatxada berrikuntzak eta apainketak fatxada berrikuntzak eta apainketak, Amerika berrietako amerikano berriek eginak.

La Serena lurraldeko herrietan ere “de España” dira plazak.

“Vamos bien para Higuera?”.  “A 8 kilometros le llega”: herrialde bakoitzak bere bitxikeriak ditu gaztelaniaz ere.

Tristea da Higuera-ra arteko tartea: harri-basoa, edo harri-saila. Paraje mortua, dena harri.

Berotu dira ardiak: pila borobil handietan elkartu dira.

Zikoinarik ez dago: harrarte eta mendi idorretan ehiza-gairik ez.

Txondorra:   txondor handia lur gorri zabalean, ketan, gureetakoa, borobila: auskalo nondik dakarten egurra!!!.

Higuera. Herri arkitektura iragartzen dute hemen ere sarrerako iragarpen karteletan, hori  da salgai dutena bisitariontzat. Valle baino antzinakoagoa, herriagoa, da. Eliza, plaza, kaleak, ... Apal-apal dager, herri apaleko teilateria apalaren gainetik, umil, Higuerako dorrea.

Castelar izena jarri diote kale bati, Donosorekin lehian edo.

“Plaza dela Asunción” zen lehen gaur egungo “Plaza de España”. Elkarrekin bizi dira, haserretu gabe, azulejozko bi letreroak.

Meloi saltzailea dabil Higueran, auto bozina joz bere presentzia iragarriz.

Taberna aurrean daude plazan ordez gizonezkoak, errepideko ikusmiran, zerikusi gutxi baitago kale-arteko geldotasunean.

Bete-bete daude indipikuak.

Ze janik ez eta filosofatzen lez dago astoa, zutik eta geldi eremu idorrean.

Okerreko bidea hartu dugu!. Llerenako bailara ikusi dugu ondorioz: zubi zaharra eta zubi berria, elkarren kide, zulogune berdina zeharkatzen, agerian utziz lehengo eta gaur egungo garraiobideen ezberdintasuna. Zorionez garaiz jabetu gara norabide okerrekoan gindoazela.

Hara non  orain etzanda dagoen gure lehengo asto filosofoa: etzatea erabaki du hausnarketaren ondorioz.

Hainbat BI matrikula ikusi dugu herriotan: emigranteak oporretan segur aski.

Zalamea. Lautada hori harritsuaren erdian, tontortxo huskeria batean. Bi plaza ditu, bakoitza ertz batean, udaletxe aurrean bata, behean alde zaharraren ertzean Alde Zaharretik  ia kanpo; eliza aurrean bestea zaharraren bihotzean. Nola ez, Calderón de la Barca-ri eskaini diote udaletxe aurreko plaza, bere izenarekin bataiatu dute Eskola ere, irudi batekin eskerroneko oroitzapena borobilduz. Pedro Crespo Alkatearen etxea oso apala begitantzen zaigu gaur egun, ate dotoretxoa badu ere. Ate gotiko apainak ditu elizak: Elizaren alboan Trajanoren distiloa, bi zutabe sendo, 38 metrokoa garaiena. Gaztelua, Zuñigatarren jauregia izan zen, bertan idatzi zuen Nebrijak Gazteleraren lehen gramatika. Antzinako ateak, etxeak eta kaleak diraute, herriaren egituraketa ere lehengoa da, baina erabat itxuraldatuz joan da eta doa herria.

“Calle Cuartel”, hemen ere: herri errepublikanoa izan zen ba La Serenakoa nik ezagutzen ditudan emigranteek erakutsi didatenez.

Hiru gizakume heldu ikusi ditugu kalean, bata bestearengandik hurbil, hirurak berdin-berdin okertuta, soina ia gerritik aurrerantz kakotuta, hirurak behar zuten  izan soroan zaildutako nekazariak.

“De donde son?” galdetu digu norabide eske joan gatzaion emakume nagusiak. “De Navarra”.  “Zuazo somos nosotros, de allá salimos”. Garbi du nongoak dituen sustraiak. Txikitatik joan zen bera atzerrira, oporretara etorrita dago. Gutxi gorabehera daki alkate famatuaren etxea non den, 200 metro barruan bizi bada ere: “De pequeños no nos enterábamos”.

Zebrabideko arraia zurietan pintatu du, gorriz nola ez!, PSOEk “Vota PSOE” mezua. Nahi dutena egiten dute nagusi diren herrietan; kartelak jartzea bera ere debekatu egiten digute besteoi.

Hauteskunde kartel orok hormetan dirau oraindik, pankarta orok kaleetan zintzilikatuta. Zenbat aldiz aurpegiratu digute kartelez kaleak “zikintzea”, eta kentzera behartu nahi izan!.

Malpartida. Plaza ederra du. Gizakume gazte sasoikoa eta heldua daude  kontu-kontariko egon itzaltsuan.

Ostruka granja. Harria da nagusi soro eta zelaietan. Errekatxoetan ur-negarrik ere ez.

Castuera. Teilaturik ere ez zaio ikusten ia, eliza-dorre xume karratu horixka agertzen zaio soilik. Hazia, inguruko burua den itxurarekin. Harrizko ate eta ateburu sendoak dira gehienak, ia denak, banan-banan harrizko sendoak, leihoak burdinadunak nola ez.

Bertako egiten dute Valdivia, Villanuevakoekin lehiatuz. Gurean Bergara eta Ordizia ibili ziren demandan S.Martin berea zela-eta bakoitza.

“Jakin ezazue lehenago edo beranduago zumardi hauek irekiko direla berriro, eta bertatik libre ibili ahal izango dutela gizakiek”, hala die herritarrei  Allende txiletarrak eskua luzatuz, agian Valdivia gogoratuzko bustotik.

Quintana. Eibarrera emigratu zuen herria, Eibarren egonen da Kintanatarren agiritegi nagusia. Teilateria zabal-zabala ikusten zaio, uste genuen baino handiagoa da, harrizko ateak dituzte lehengo etxeek, harrizko euskarri eta ateburuak, ate sendoak, burdineria. Inguru hurrean etxe berri ugari ditu, kanpotarrenak, emigranteenak ziurrenik, agian bertako ondo-bizienak, harrobiokin dirua egiten ari direnenak.         

“Granitoaren hiria” bataiatu dute. Harginak ere badu bere granitozko irudia.  Harri hondakin piloak daude herri bueltan: mendirik ez dagoenez, dena laua denez, beheranzkoak dira harrobiak, azpitik ateratzen dituzte blokeak eta hondakinak alboko azalean pilatzen mendi-muinoak diruditen pilotzarrak sortuz.

La Guarda. Herri txikitxoa da tamainaz, baina eliza handi bat du, albo batean, errepideak banatzen dituelarik herria eta eliza. Jesusen Bihotzak “amaos” dio errepide ertzetik, ez dakigu herritarrei ala gidarioi.

Ortigas ibaia zeharkatu dugu, behin eta berriro, paraje ezberdinetan: berdea du ibilgua ez dakigu asunez ala ze belar motaz.

Basamortua, harritza eta artadiak bukatzen doaz La Serena lurraldea bukatzen doan heinean.

La Haba.  Apartekorik gabekoa. Agian eliza-dorre txikia eta zementuzko kale-zorua lirateke aipatzekoak.

Bukatu dira muino harritsuak, mendi-muino mortuak. Galsoroen lautadan sartu gara.

Medellin. Bitxia da D. Benito aldetik begiratuz: gaztelua goian, bi eliza-dorre ia biki maldan behera sailkatuz, eta behean ezaguna zaigun elizatzarra. Inguru arre, siku, lehor, mortuan.

236 kilometro,  Badajozko azkenak

Erabat beltz zegoen kanpin ingurua gu egon ginen garaian, sute baten ondorioz, gaur egun belar idorrez hori dago baina berde egonen da udaberrian.

Bihar oraindik Proserpina urtegia ikusiko dugu Caceresera bidean eta astelehenean  Meridan eginen dugu erabat azkena izanen den ibilia.

Jauzi eginaz sartzen dira ume eta ez-ume gehienak igerilekura. Auskalo zeren itxura hartzen didaten eskaileran jolasean dabiltzan bi mutikoek, adi-adi so, belarri zuloak ez bustitzeagatik eskaileretatik sartu naizenean, geldi, uretara.

“Oiga, aquí cubre?” galdetu du batek. Nire albokoak erantzun nahi zionari: ”Calla, él sabra lo que hace”. Eta ito balitz?.

Uztailaren 23a. Ostirala.  Ex:8.a - 53.a

Ur Apalategieren “Gauak eta hiriak” irakurriz: Bi gauza ezberdin dira zoriontsu izatea eta zoriona ematea. “Nemo dat quod non habet” genioen gaztetan, nolabait zoriontsu izan behar da  zoriontasuna transmititu ahal izateko. Litekeena da, baina, zoriontsu izaten ez jakitea, bai ordea  zoriona ematea, norbera lur jota arren

Asto arrantzak, ohi diren bezala ozenak, entzuten dira egunez zein gauez: gure animaliekiko harreman bakarra kanpin honetan, astoon mezua ulertu ezin badugu ere. Hor daudela jakinarazten digute gutxienez. Zerbait da. Desagertzear dagoen espezie omen. Asko dira jadanik astoa denik ere ez dakitenak.

Kokoteraino gaude eguzkiaz, aspertuta beroaz, Euskal Herriko euria dugu amets.

Meridak moto-kros-pista du urtegira bidean.

5 eta erdi bilakatu dira errepidean agindutako lakurainoko 3 kilometroak.

Proserpina Lakua: Erromatarrek jasotako urtegia. Harritzekoa erromatarren ahalmen teknikoa. Ez da duela urte asko alboko kanpinean egon ginenetik gogoratzen genuen. Harritzar handiko horma txikia genuen gogoan biok, baina honek hormatzarra du, sendoa eta luzea. Gogoratzen duguna agian Cornalbokoa da, hura ere erromatarrena baita. Proserpinaren hau jendearen egun-pasarako gune bihurtu da, jende asko dator, ingurua oso atsegina baita, ikuspegi paregabea eskaintzen du, baina ez du inolako geriza-gunerik.

Badajoz

Gogoratuko duguna edo bizi-bizi daramaguna:

 Galderak:

a.- Norenak dira soroak, jauntxoarenak, jabego handienak ala nekazarienak.

b.- Ze biztanleria du, herri guzti horietan zenbat jende bizi da?. Herriak hutsik daude, emigrazioak dirau?.

d.- Zer dira herrietako kale-plaza-tabernetako gizakume helduak: jubilatuak, langabezian daudenak, “peonada” edo antzerako kobratzen duten lanik gabeko nekazariak?.

e.- Zer egiten dute emakumeek, non daude?. Ez da emakumerik  kontu-kontari kale eta plazetan.

f.- Ze alderdiri bozkatzen dio gehiengoak, nola banatzen bozak?.

Beroa:

Bero ikaragarria, sapa.

Eguzki errea.

Adeitasuna:

Harremana izan dugun jendearena: galdetzean, dendetan...

Herriak:

- Xumeak: etxeak, dendak, jantziak, janzkera, igerilekuko zein  asteburuko jokamoldeak… etab

- Behe solairuko etxeak, kale eta herriak, Ipar Afrika bailitzan. Andaluziako eragina, beroaren eragina, arabiarren eragina...

- Kale bihurriak, linealtasunik gabekoak

- Herri zuriak.

- Herri zabalak, handiak diren sentipena edo ustea sortuz.

- “Plaza de España” du izena plaza nagusi orok, herri txikienekoak ere. Baina askotan herriak ez du izen horrekin ezagutzen, izen hori bera ere ez du sarri ezagutzen. Extremadura herri errepublikarra eta ezkertiarra izan zen. Berrikuntza sakonik egin ez den plazetan lehengo izenak dirau berriarekin batera, plaka berria jarri zuten zaharra kendu gabe. Izan zen izen berri hori jartzeko kanpainaren bat, ez zen egon izen berriok jartzeko arazorik, herria beldurtuta egon zen, edo espainiar sentitzen dira bizi-bizi.... ?

Plan Badajoz: Guadianaren inguruan: artoa, tomatea, arroza, tabakoa, ... lursail oparoak.

Barros Luraldea: elizak erre eta arpilatuak izan ziren lurraldea: marxistak!!!. Bada beraz jende ezkertiarra, herriak mendeku egarria zuen, bazen nonbait esplotazioa, zein zen herriaren jokabidea gerra aurretik... Ondorengo mendeku eta pertsekuzioaren arrastorik ez da inon ageri ordea.

La Serena:  lurralde lehorra eta harritsua.

Larre-lurrak, artadiak, artelatz basoak, jabego harresiak: bakoitzaren lurra gotorleku bihurtuta.

Burdinateria: Balkoi-leihoetakoak, Andaluziako jitea.

 Elizatzarrak:

- adreiluzko mudejarrak, kolorgetuak, itxita, gailenak herri zapaletan, eliza urrutitik nabarmentzen dituzten dorre garaiak, dotoreak herri pobrean...

- Itxita daude elizak, arrats beranduan soilik zabaltzen dituzte elizkizunetarako.

Motortxoa, sororako garraio-tresna, gizakume nagusiak kaskoekin mozorrotuta, ...

Hilerriak: zainduak, hain zuriak direnez zerbait dotoreagoaren sentipena sortzen dute.

Kilometro zedarriak: aspaldiko kilometro-harri hiru aurpegiko buru-borobilak errepide bazterretan, noizbait izan zuten zeregin bera betez oraindik.

SIERRA DEL SUR

Larre-lurra, artadi eta artelatz basoak. Ibilgu paregabea, ez gaitu aspertzen. Mendiartean sartu gara eta mendiartean jarraituko dugu Alconchelera arte.

Bancarrota. Goragune batetan egonik ere, herri laua da. Egitura bitxikoa: bere bi sarrerekin eliza-bueltak du  antzinako hiribildu-gune itxura. Hemen ere oso iritzi berezia erabili zen kalegintzan, estuak izateaz gain kaleak hain da korapilatsua trazaketa, hemen ere ohi denez kaleak aurrez aurre jarraitu ordez, albotik ematen dio jarraia aurrerakoari; ezin deitu kale-gurutzea, ez delako gurutzeketarik: badirudi gerora  etorriko ziren autoei ezinezkoa egin nahi izan ziela kale-arteko ibilia; agian orduko gurdiei jarri nahi izan zizkien oztopoak, edo defentsa teknika bat zen, edo haizetik babestea.koa. Plaza: argia, udaletxe zein gorri ilunez pintatutako etxebizitzek bizipozten dute, eta erdian jarritako irudiak auskalo noren oroitzapena gordetzen.  Portugalekoen antzerako tximinia handia du etxe batek.

CLUB hizki handiekin iragarrita: herri handiak putetxea ere handia, disimulurik gabeko deigarria.

Pikondo sail luze zabala.

Ikazkinak topa ditugu errepide alboan, txondorrak liratekeenetan egur-ikatza egiten; ke lodiz estaltzen dute errepidea eta ingurua. Ez da euskaldunon txondorra: adreiluzko pilareak ageri zaizkio kantoietan, lurrez eta hondarrez estalia dute dena, hiruzpalau xaflazko tximiniatxo ateratzen zaizkio gainetik kea dariela multzo trinkoan. Tonaka asko egur dute pilatuta inguruan, arte egurra; egur ikatza dute pilo handietan zein zakuetan bilduta. Bertan ziren ikazkinak, lasai egon nahi dute, bertaratzea debekatuta dagoela dio-eta letrero batek. Txondorra nolakoa ote jakin-minez geratu gara.

Valle de Matamoros. Bailarari begira eta mendiaren babesean kokatua, gainbehera pikoan mendi magalean, errepideko behatokitik begiratu besterik ez diogu egin: mendiko herritxoa elizatxo zuriarekin, kale estuetan bihurritua, bere baitan babestuta bailego: bitxia goitik begiratzeko. 500 biztanle omen ditu, hiru mila izan zirela esan digu gizon batek, baina ezin da izan, tolesturik konpontzen ez baziren behintzat, ez baitago hainbesterentzat etxebizitzarik eta etxe hondakinik ere ez zaio ageri. “la gente moza”k erbestera alde egin behar izan du, Valenciara... Utzia dute nekazaritza, abeltzaintzatik bizi dira bertan dirautenak.

Hegazti harraparia aurkitu dugu errepide erdian autoren baten zapaldutako piztiren baten haragiki zapalduaz bazkatzen, ez du nonbait ehiza erraza inguruan, edo ehizarako alferregia zen. Errazagoa dute dirudienez zikoinek: hainbat eta hainbat argindar poste puntenetan, dituzte habiak, ilara luzean, behatokiak bailira.

Valle de Santa Ana.  Oso zuria dager.

Mendian birlandatutako Giralda dirudi eliza-dorre batek, ikuspen  bitxia sortarazten du, hain gotor, lerden, zuhaitz artean gora.

Hilerriko burdinerian eskegita dago lixiba Jerez aurretxoan, kontraste bitxia eraginez.

Jerez de la Frontera. Hiribildua izana, geratzen zaizkio oraindik ate batzuk. Mendi-mendiko herria, handia, bihurria eta aldapatsua, zurietan zuria. Herri-herria, elkarren gainean etxeak zein biztanleria. Deserosoa oinezko bisitariarentzat, mota orotako autoa baitabil etengabe oinezkoentzat eurentzat ere ia lekurik ez dagoen kaleetan. Ugariak dira leihotxoak eta hainbat txoko xarmant, baina osotasunean da erakargarria, xarma dario kalean gora eta behera ibiltzeari; mojak ere aurki daitezke kaleotan herria antzinakotasunean girotuz. Eliza piloa dago herrian, beraietako bat Bartolome Deunarena eta Migel Deunarenak dira, biak dorre apartekin, dorre garaiak eurak, dotoretasunez ederrak. Bada hemen ere taberna bilakatu den ermita, Albuquerquekoaren xarmarik gabe. Alkazaba, udaletxe bilakatu dute gaur egun, txukun zainduta, hormaz bildutako gailurreko zabalgunean kokatua ikuspegi bikaina eskainiz.

Elizbarrutiak ez omen die uzten elizak zabalik edukitzen, elizkizun orduetan ez bada. Taldean datozen bisitarientzat soilik zabaltzen dituzte. Diru truk?. Lapur beldur?. Hori bera gertatzen zen Huelvan.

Europako diru-laguntasunaz ematen du eskola ikastetxe batek.

Suhiltzaileak zebiltzan tutu malguz zoru garbiketan.

Basorik baso, bakardadean, geu soilik errepidean, ekin diogu berriro bideari. Artadi eta artelatza basoek zehatz iragarrita dute jabea harrizko hormaz, ikuserraz egiten dute  sarrera zuriek jabegoaren atea urrutiko baso barruan ere; “cerca” deitzen diote hemen zenbait lekutan “finca” deitutakoari, benetan “cerca” dira, harrizko hesiz hesiak. Handiak behar dute izan jabegoak, kilometrotakoak baitira hormok, tontorrik tontor eta muinoz muino larre-lur etengabean. Kortijoak, landetxeak, behiak, zerriak... Lurrez estalitako txabolak, edo lurpean egindakoak, harriz estaliak; hondatuta dituzte gainak. Badirudi muinoaren ostean itsasoa ikusi behar dugula, zain dagoela, itsas inguruetan bezalatsu, baina heltzean beste muino bat edo bidegurutzea aurkitzen dugu, besterik ez. Artadi arteko bidaia zoragarria, gidaritza atsegina.

Bigarren ikazkin taldea aurkitu dugu, aurrekoen teknika eta baliabide berdin edo antzerakoekin lanean. Taldetxoa ari da hemen ere eta hainbat txondor dituzte piztuta.

Higueras de Vargas. Kolore ezberdineko etxe kolorgetuak.

Hirugarren ikazkin taldea, egoki argazkia ateratzeko, baina biziegi gindoazen parean gelditu ahal izateko. Agian bizkorregi goaz, beroagatik edo etxerako gutiziagatik.

LLANOS DE OLIVENZA  

Utzi ditugu, edo utzi gaituzte, basoa eta mendia. Ugaria da pikondoa lur pobreetan edo pobreen lurretan.

Bertan basorik ez delarik, nonbaitetik ekarri beharko dute etxerako dute egurra.

Alconchel.  Herri zuri-zuri atsegina. Gaztelu sendoa mendi konikoaren puntan: benetako gaztelua da, herriko jauntxoa. Zubi polit bat, baxua, begi borobil ugarikoa:  arriskutsua da errepidean gelditzea, oinez egiteko berriz ordu galdaegia, ez diot beraz argazkirik egin.

Izoztuegi dute izozkia ere, beroegi egiten duenez urtuko zaien beldur, ezin izan dute ebaki  beraz izozkirik gabe gelditu gara.

Uste genuen baino gorabeheratsuagoa da Olivenzara lautada, mendi-muino horiak bata bestearen ondoren; artez doa kilometrotan errepidea, uhinez uhin zuzen, urrutian marratxo bat besterik bilakatzen  deino luzatzen da errepide arteza. Artadiak berriro.

Olivenza. Urrutitik erakusten du dorretzarra, urrutitik ikusi ahal izateko jarrita baita hain luze, urrutitik dago ere ikusgai gotorleku baten dorrea dirudien eliza-dorre karratua ere; ez zaio harresirik nabari, bai ostera herri berrietako etxe-bloke asko, zuriz pintatuak, lau solairukoak izanik ere etxetzarrak dirudite etxe baxuen alboan. Lautadako hiribildua, urez inguratuta behar zuen egon bere garaian. Hau bai herri zuria, burdineria beltzez zuriago; burdineria beltza bera beltzago dager horma zuri-zuriotan: zuriak beltzago egiten du beltza  eta beltzak zuriago zuria. Kaledi txukuna eta lasaia. Portugesen esku egon zen urte luzeetan, mugako herria izaki, eta argia da portugaldarren eragina.

Dorre, berenez tzarra, tzarragoa da bertatik, sekulakoa, zabaleran nahiz goieran; Madalaren eliza-dorrea ere morrosko ederra da. Hor daude harresiak ere etsaiei branka erakutsiz.  Plaza pospolina: portuges giroko zoru kolore ezberdineko harriz dotorea, kolore biziko azulejozko jarlekuak, txabolatxo erakargarriak. Udaletxea, ate manuelinoa du, azulejozko mailadi eta eskailera dotoreaz oraindik apainago. Gazteluko Andre Mari, elizatzarra da izan bera ere, txiki geratu ez nahian edo digantearen alboan proportzio edo neurri taxuzkoa behar zelako: ate manuelino erakargarria du eta azulejo urdineko kapera ederra aurrealdean: ohi denez itxita dago. Madalaren elizak eman digu ezuste atsegina: Portugalen ikusi berri ditugun eliza manuelino peto horietakoa baita, peto-petoa, harrigarria, bitxia: kiribilduak edo txirikordatuak dira 12 zutabe sendoak, harri zizelatua presbiteriora arkua, azulejoz estaliak erditik aurrerako hormak, urre kolore iluneko barrokoa erretaula nagusia eta alboko aldarekoa, organoa antzinakoa... ; kanpotik ere apaingarri kiribilduko ate manuelinoak ditu, gargolak edo xurrutarriak, dorre karratu sendoa, ... 

30 gradutik gorako beropean ere bisitara joanaz damutzen ez zaituen herria.

Izozkia ere eman digu Olivenzak!. Atsegina egin zaigu kaleetako ibilia, eguerdiko zapan ere, gerizpez gerizpe, izozkia miazkatuz.

Iparralderakoa da “Llanos de Olivenza” deitutako lurraldea. garbi ikus daiteke ia Olivenza bertatik 30 kilometrotik gora dagoen Badajoz hiriburua. Sartaldera edo mendebalera berriz Portugal dager bete-betean. Lurralde hori-horia. Diskoak bailira, zikoinen habiek hartua dute argindar poste bakoitza, ez da habiarik gabeko posterik,   zirraragarria da habiaz gandortutako argindar tantai luzeen ilara lautadan artez.

Fruta-arbola sail zabalak, intxaurrondoak, mertxikondoak, madariondoak... luze eta zabal baso berde zainduak osatuz hiriburu inguruan.: Borges fruitu lehorren etxea bertakoa da nonbait: ez naiz fida etxe honen fruituez, begiratu batean, sail industrializatuok ikusiz,  nabaria da kimika pila erabili behar dutela bertan. Kartzela ere hor dago, adreiluzko eraikuntza gorri baxua: ez dakit nortzuk, baina baietz hor egon preso euskaldun mutilak, agintariek beraien legea ere hautsiz, bortxatuak, zapalduak, bananduak, giza lege ororen aurka.

Badajoz hiriburu modernoa ezagutu dugu: ohi denez etxe handi, kale zabal, ...

Tuterako zubitik egin dugu gaur Guadianaren bestaldera, autobidearen bila.

275 kilometro, mendiz, artadi-lautadez, biraz bira eta gorabeheraka.

Bi motorzale irlandar hile gorri ditugu kanpinean. Badira bezero holandar eta alemaniarrak ere.

Umeen eguna da gaur igerilekuan. Amen eguna ere.

Uztailaren 20a. Asteartea. Ex:5.a - 50.a

“Harrien lauhaska”. Iñigo Aranbarri.

 “Baina aspaldi galdu genuen / zerutik etor daitekeelako / esperantza”. Baita politikoengandik etor daitekeelakoarena ere. Horrek amilarazi du herria etsipenean. Matxinatzera bultzatu behar baluke ere.

Azken astean sartu gara, eginiko egunen nostalgia geruzaz bilduta, etxerako tirak akuilatuta. Sentimendu gazi-geza bizi dugu.

ZILARRAREN IBILBIDEA

 Hala deitzen diote gaur ibiliko dugunari. Ameriketan lapurturiko zilarraren bidea ote ala bertako balizko zilar meategietakoarena?.

Los Santos de Maimona. Herri-herria. Zuria, xumea. Mendixka baten babesean. Kale irregularrak, hala behar zuten. Kale berrikuntzan murgildua dago herri osoa. Zorurainoko baogune eta burdineria. Aska luze zabala, ur garbiz betea tutuei urik ez badarie ere. Eliza arrea herri zurian, zabalik aurkitu dugu berrikuntza lanetan ari direla eta: egitura bitxikoa, erromaniko eta gotiko erdibidean, kapitel zizelatuko harrizko 4 zutabe erraldoietan oinarritutako eraikuntza karratu garaia; grazia dute aldareek, hain xume izatean datza erakargarritasuna; zilarrezkoak dira santu-irudien koroa, makulu zein argimutilak; aparta organoaren karkasa.

Kale berrikuntza guti ikusi dugu Badajoz probintziako herriotan: badirudi eginak dituztela berrikuntzok, kale txukunak baitira herri orotakoak.

“Egunotan fresko egin du” esan digute bizpahiru lekutan. Ez du behin ere 35 gradutik behera egin egunez¡.

Ia eliza ze aldetara galdetu diogu emakume bati: zain omen zeukan alaba baina berak zuzendu nahi izan gaitu eliza sarrera bertaraino herriko kale sare osoan zehar, eguzki galda-galdatik hain zuzen.

Zafra. Bisita benetan merezi duen herria. handia, bizia, izana eta dena. Grazia eta gatza duten bi plaza:  Plaza Txikia: xarman-xarmanta, arku mudejarrez inguratuta neoklasiko aldean ezik; Plaza Nagusia, adreiluzko arkutxoak buelta osoan honek ere, gustagarria eta potxoloa benetan, autoz lepo egonik ere: plaza bien arteko pasabidean ogiaren arkua non zutabe batetan  oihalak neurtzeko neurria dagoen zizelatuta. Udaletxeko zein Kultur Etxeko  patioek arkutxodun ibiltokia dute bere arkutegiarekin. Sevilla Kalea, nagusia, oinezkoarena, ez da ezer baina bai bizia, jendez eta dendateria on eta oparoz. Feria Dukeen Jauregia, Erdi Aroko gotorleku karratua berenez, Herrera famatuak marmol zuriz berrituta patioa, ikuspen bitxia sortaraziz baina gaztelua desitxuratuz. Bada Zafran ere iturri-aska erraldoia, jendea ilara luzeak eginez  doakiona ur bila. Atari ezberdina du Klara Santaren komentuak. Kandelario elizak berriz Zurbaranen pinturak omen baina besteak bezala itxita dago. Mila zehaztasun, patioak, ...

ZAFRAKO LURRALDEA, “Campos de Zafra”: galsoroa da nagusi, mahasti eta olibadiak lagun. Errepide artez-arteza, gora eta behera leunean. Landetxe bakarren bat noizik behin.

Llerenako Lautadak, “Llanos de Llerena”, mugarik gabeko lautada, mendi-sail ilunak ditu muga han urrunean. Dena da galsoro ebaki berria.

Harrizko txabolatxo borobila, lastoz estalia, galsoro erdi-erdian nano bakarti, ikuspegi bitxia.

Une batez negargarria jarri zaigu errepidea, dena zulo, errepidea behar zuenik ere!. Aurrez zetorkigun autoa, bakarra, gelditu egin dugu ia errepide nolakoa: “Lasai”.

Villagarcia de La Torre: teilatu ilara ilunak lurrari itsatsiak, gaztelu hondakinak tontorrean, eliza apala umil herri albotxoan.

Llerena. Mendi baten oinetan, herri bihurria hau ere: etsaiengandik ala haize hotzarengandik babesteko ote?, ala zoruari egokitu ahala eraiki zituztelako etxeok albokoari men egin gabe?. Etxe eder asko, harrizko ate, leiho, teilatu-ertz ... harrizkoak baina zurituta daude denak. Plaza ederra, kapitel landuko arku mudejarrez dotorea. Eliza asko ditu, ederrak berez baina, plaza nagusikoa ezik, zaharkituak denak: izugarri lerdena da eliza-dorrea, baina dorreaz gain badu itsatsita eraikuntza zuri bitxia ere.

Erreskadan birlandatutako zuhaitzez  berreskuratu nahian dabiltza mendia.

Goiz, berotu aurretik, joan behar zaio herri honi. Etxe-kontraz etxe-kontra ibili gatzaio, geriza bila, eguerdi orduko eguzkiari iheska, sapa nola astindu jakin gabe. Ez dugu gozatu, baina ordu egokian bisita merezi duen herria da.

Unleigtum, Alemaniatik diegu beldurra desbideratzeei:  bidea aldatzera behartu gaitu desbideratze batek.

Galsoro artean egin dugu Iparrerantz Llerenako lautadan, tontor soilduetan belar lehorra besterik ez duen mendiartera jo dugu gero, landuak agian birlandatzeko garbituak dauden baina desertua diruditen lur hori-gorri lur lauagoetara ondoren, aldatsean bukatzeko azkenez.

Hinojoa del Valle.  Behe solairuko herria. Oliogintzarako dolare-harriak jarri dituzte eskultura edo monumentu gisa herri-sarrerako bidegurutzean.

Mahastia eta olibondoa herri inguruan.

Lautada horia berriro,  harrizko hesia luzatzen zaiola erditik, tontor baten oinetan ermitatxo txiki xumea, goi-gune batean bakarti, zabalgune idorrean bakartiago.

Hornachos. Mendiari itsatsitako teilateria zapala hormateri zuria baino gehiago nabarmentzen zaio urrutitik, baina nabarmen-nabarmen  dorretzar karratua ageri zaio gaztelu baten gotorlekua bailitzan. Oso pikea gauzatu zaigu herria, bihurri eta toles-gunetan kiribildua. Kale artetik ikusezina eta koka-gaitza egin zaigu dorretzarra, baina handiaz gain ederra ere bada, zarpeatu berria, pintatu ez zuritu gabe dago, kolorgetu, triste itxuran. Gazteluaren hondakinak herri goienean, beraz babes kokagunea aukeratu zuten herria finkatzerakoan. Aska  handi bat, berriro, hemen ere.

41 graduko hozberoarekin gabiltza kaleetan, amonatxoa ilobarekin “guardasolpean”, sekula ez hobeto esana, dira bizidun bakarrak.

Autoek elkarren zain egon behar dute kale-gurutzetan bidea besteari emateko, aurrera egin nahi bada.

Puerto del Llano: 590 metroko altuera, gorago egiten du oraindik errepideak.

Egunero begi-bistan dugun harrizko gandordun mendikatea zeharkatzen dugu. Goitikako begiradan, bere osotasunean dakusagu behean lautada, ordeka hori ikaragarri zabala. Haitzetatik hurbil, goietan aspaldiko partez, bidaia aparta suertatu zaigu gaurkoa ere. Beroak, ahuldurak eta nekeak kamustu dio zoragarritasun puntua.

Hemen da sastraka likina, hemen ere. Hemen diraute kilometro-harri buru-borobilek ere.

Urrutiko mendikatearen arteko lautadan gara, Merida ingurukoa seguraski. Unleitung bitxia: galsoro!!! batetik zehar desbideratu gaituzte oraingoan errepide-zulaketak direla eta.

Puebla de la Reina. Arkutxo apaindu landuko eliza-dorre mudejar aparta, hondatu samarra eta kolorgea.

Gaurko 3. unleigtuna: desbideratzea zuzendu behar duena, beroaren beroz, kapela azpian ez ezik albo urrutian dagoen zuhaitz azpira alde eginda dago, bertatik erakutsiz gidariei eskuko stop eta gezi urdineko borobiltxoa.

Palomas. Ezaguna zaigu jadanik aurreko egun batetik. Ederra du eliza-dorre mudejarra herri honek ere, teilateria gorriaren gainetik bera ere adreilu gorri. Adreiluzko gorria da ere, xarmanta gainera, herri barreneko zubitxoa.

Garia da nagusi Almendralejoranzko lur bakartietan, mahastia eta olibadia aldiz herri inguruetan.

Eguerdi  eta arrats goizeko etxerako ordua da arriskutsuena gidaritzan. Nekatua, etxeko egonera nahi duzu; berotuta, igerilekuko bustidura freskagarriak kilikatzen zaitu; nahiko ibilia, zuhaitz azpiko etzan itzaltsua duzu desio. Arin zoaz, bide bakartietako bakardadean zoazelako arinago, fidatuago, errepideak berak fidagarriagoa dirudielako. Gordeagoa da arriskua bera. Arriskutsuagoa. Inguruaz ere ez duzu hainbeste gozatzen, irrist egiten dizu paisaiak, zeuk egiten diozu irrist paisaiari. Goizean mantsogarria eta lasaigarria den paisaia arriskugarria da etxerakoan.

Gaur ez dut kilometro  kontagailurik begiratu.

Cubako Ballet Nazionala erromatarren teatroan. Lehengoz ikusi dut balet emanaldi oso bat. Gustura egon naiz baina ez zait laket: ez du indarrik niretzat saltutxoka, jauzikako espresiobide horrek, mila aldiz jauzi berdina edo antzerakoa errepikatuz, koreografia aldatsen bada ere. Hainbeste neska eta mutil jauzika!: Irudi eta multzo zenbait ederrak dira, plastikoki ikusgarriak, baina ez du nirekiko edukirik islatzen edo azaltzen, edo oso azaletik egiten du. Ez nau harrapatu, ez nau atzeman.

Ingurua du ikusgarria gaurko emanaldiak, erromatarren Teatroak akuilatu egiten du irudimena, lekuaren xarmak antzinako garaietara daramagu.

COMARCA DE LOS VALDIOS

Ez dira hain alperrak izanen lurrok.

Hara non  sastraka likina berriro.

Behiak, txerri beltzak, kaktusak, kanaberak, pikondoren bat.... muinoak… mendixka karstikoak...

Tarteka, sarriegi, noizbehinka binaka, lorez bilduta gurutzetxoak tristatzen dute errepide ertza: istripuz hildako asko da hemen ere. Goizaldeko gazteak ote?. Baziren gurutzeok  Huelvako errepideetan ere

Labak behar zuten hondakin bereziak mendi baten oinean.

Puerto de las Conejeras, 532 metroko garaiera besterik ez du.

Guretzat soilik utzi digute errepidea, oso atsegina da bakardadeko gidaritza hau.

Bi tontorren erdian dakusagu Albuquerque baina beste aldera behar du egon kaledi nagusiak, ez baitzaio eraikin zuri handi bat eta etxe bakan batzuk besterik ikusten;  tontor batean, jauntxo, handienetakoa, ez  bertan beherakoa bera, gaztelua gailentzen da. Herrira aldatsaren erdian kupuladun harrizko eraikuntza borobil zabal itxia: putzua behar du izan.

Albuquerque.. Oso herri deigarria, nortasuna du, bizia izanen da. Gaztelua goian. Erdi Aroko Alde Zaharra mendi maldan behera, zen bezalakoa gaur egun ere, garbia eta zaindua, baina biluztasun gorrian, ez dendarik  ez apaingarririk ez ezer, eliza batean bezala gabiltza kaleotan, ataurrean eserita dagoen amonatxoak ez dio gure agurrari erantzunik ematen begiak zabal-zabal gugan jarriak baditu ere: bakardade bizian, isiltasun sarkorrean, irratiren bateko mariatxi ozen batek sortzen digu halako barne astindua, tarteka berriz motoaren tar-tar desatseginak mintzen ditu belarriak.  Harrizko ateak, dotoreak batzuk, gotiko pitxiak bestetzuk. Alde batean idazki zizelatua duen putzu karratua plazatxo batean. Ermita bitxi bat dago plazan: ermita petoa dirau kanpotik, taberna bilakatu dute barrutik, baina bere eliza egitura eta taxua inola ere galdu gabe, eliza bailitzan, peto-peto dena, baina taberna izanik; han daude aldareak baso eta ukondoen pausaleku, egonleku gordea da presbiterioa, presbiteriora arkuak bere hartan dirau, komun bilakatu da sakristia; galdua zegoen nonbait eta herriak berreskuratu zuen tabernatarako: halako zirrara eragiten du. Etxe baten patioa ikusi ahal izan dugu ate erdi zabalik batetik, kanpotik antzik eman ezin zaion egitura erakargarria du: balkoia du patio buelta osoan. Bebarru bikaina ikusteko aukera ere etorri zaigu leihatilatik: bi arkuri eutsiz zutabea erdian eta azulejozko eskailera.

Muinorik muino, larrerik larre errepide txikietatik egin dugu etxerakoa.

Asteburua, agian eguerdiko ordua delakoz, beroagatik... geuretzat dugu errepidea: gozamena.

Sierra larga, Sierra del olivar... izen ezberdinak baina mendialde antzerakoak.

Lautada bat tarteka. Txabola borobil pare bat ikusi dugu, batek estalki koniko lastozkoa du, besteak zementuzko ganga, baina biek dute zikoina habia gainean. Artea, artelatza... lur pobrearen itxura.

Villar del Rey. Herri iluna berez, grazia gutxiago du oraindik eguerdiko beroarekin.

Hara non lurralde gorrian palmondo harroa eta pikondo umila elkarren ondoan.

La Roca de la Sierra. Gorri ikusten da errepidetik, teilateria soilik ikusten baizaio ikusi ere. Badu dorre apaleko elizatzarra baina baita lau hormen egitura besterik gelditzen ez zaion eliza ere, erre bailitzan itxurakoa. Noria bat sarrerako bidegurutzean, lau xemaiko, zementu eta pintura apur batekin berreskuratuz herri-kulturako altxor bat litzateke, tristura sentipena sortarazten du dagoen egoeran.

Ondo jarria du izena: dehesa edo larreko muinoen azalean harri-bola eta harkaitz leunak nabarmentzen dira, harrizko fisonomia emanez  larre-lur  osoari, txirristak eta trikuharri itxura dute harriok: bitxia eta erakargarria da, diganteen jolastokia dirudi.

Sastraka likitsa heldu da honaino ere. Eukalipto tantai ilarek gerizpeko etorbide bilakatzen dute errepidea. Olibadiak. Non ibili badute behiek, janik izanen ote da arazoa.

Bere zeregina betetzen dute oraindik errepide honetako hiru aurpegiko kilometro-harri boru-borobilek.

La Nava de Santiago. “Las Cadenas de las Navas” behar luke izan: lantegia behar duen eraikin batean kate erraldoia luzatzen da zerurantz, zutabean kiribilduz behean eta katea bera soilik luzatuz gora ondoren.

Baso gorrizka-gorrizka sortzen dute artelatz biluztuek, paisaia izugarri sarkor, misteriotsu, magiko, mundu ezberdin bateko bat, irudimena akuilatuz.

Ehun bat txerri “patanegra” putzu zikin beltzean murgilduta eta txipi-txapa, urdaiazpikoaz gozatzeko grina kenaraziz bezala. Hipopotamoak dirudite. Agian azala zaintze eta gordetze alde egiten dute hori.

El Carrascalejo.  Kanoniko zaharrak ez ezik, izenek ere Nafarroa gogarazten digute. Hemen ere ba ote kuartelik, kartzelarik eta ondorengo espekulaziorik?.

Aljucen. Herri iluna. Aurreko herriaren eliza-dorre berdina du, baxua, ia goratu ere egiten ez den lau aldeko prisma zapala.

Lurralde zabal batean doa etxerainoko errepide nagusia.

213 kilometro, errepideko bakardadean inguru atseginez bilduta.

Ze zaratatsuak diren asteburu-pasa igerilekura datozen familiak!. Lasaitasunaren zorion leherkor kutsakorra.

Erabat irauli digute barnea hiru neska-koskorrek, hain berekoi jokatu dute hiru laguntxoek zinbili-zanbuluan ibili nahi zuten beste hiru  umeen aurka. Beraiek zebiltzan, luzaroan ibili ere, hiru ume berri hurreratu zitzaienean. Asper-asper eginda ere bertan jarraitu dute, luzaroan, besteei zabuok utzi nahi ezta, tuka, burlaz, irriz... amak berriketan alboan eta aitak tabernan zeuden bitartean. Azkenean asperdura  gehiago ezin jasan eta utzi dituzte zabuok baina berriro bueltatu eta besteei kentzen ahalegindu dira bortxaz. Ume horien erruki:hain berekoiak, hain zitalak, hain besteentzako bihotz gogorrak. Amek eta aitek errua, ez baitira umeez  arduratu ere egin.

Uztailaren 18a. Igandea.    Ex:3.a - 48.a

Bi NA, bi SS eta BI bat gaude elkarren auzo kanpinean, esparru askatu bat mugatzeko haina.

18 gradu, hotz, arropa luzeak eta sendoagoak janzten hasi gara.

Oilarraren kukurrukua eta astoaren arrantza entzuten ditugu inguru gertuan. Kanpinean bertan txuarra ikusi ahal dugu, ez asko.

Alkantarako zubia eta bere inguruko trikuharriak ikusteke utziko ditugu: deseroso eta urruti ditugu. Ez dago kanpalekurik ere bere inguruan.

Merida.  Erromatar Zirkoa edo hipodromoa: hondatu samarra dago, duela urte asko ikusi genuenean baino ageriago eta zainduago egonik ere, ez du askorakorik eskaintzen, irudimena akuilatzeko ez bada. Anfiteatroa: agian anfiteatro gehiegi ikusi dugu eta ikusitakoekin alderatzen hasten gara, anfiteatro orok duen zirrara kamustuz. Veronakoa, Tunezkoa, Erromakoa, Tarragonakoa, Saguntokoa, eta zenbat ez!. Teatroa: handiagoa eta osoagoa gordetzen nuen oroimenean, orain ere zirraragarria da eszenategia eta bere akustika maila. Erromatarren etxea: atsegina eta zirraragarria mosaiko eta lorategi horietan paseatzea. Dianaren tenploa: ze zutabetzar, ze kapitel... jori-jori zegoen herri indartsua behar zuen hori jaso zuen herria. Erromatarren Arte Museoa: harriak eta bestelako gai hilak bitxiki landuak, haragizko gizaki bizien izaera eta bizieraren lekuko.

Doan da Meridan Museo-sarrera igandez, eta aste barruan ere jubilatuok oso merke dugu edozein museo-sarrera.

Torremegia. Erdi-erditik zeharkatzen du errepideak, oso luzea da ezker-eskuinera doakion kale perpendikularra.

Ez da etxe  garairik egin beharrik lurralde honetan, emigrazioa izan da hemengo arazoa,  periferiako herrialdeek jaso dugun immigrazioa hemendik zihoana zen hain zuzen: etxe berriak jaso behar izan ziren gureetan ogi bila alde egiten zutenek hemen husten zituzten etxeetako bizilagunak hartzeko. Hain aldrebesa da ekonomia kapitalista, hain logikarik gabekoa, hain garestia,  dirudunentzako zarrastelkeria emankorra. Logika badu, baina aberatsentzat edo aberastu nahi dutenentzat, kapitalarentzat. Merkeagoa zitzaien hemen bizibideak sortzea baino. Politikoak tarteko.

Galsoroak, mahastiak, olibadiak mugarik gabeko lurralde berdean: jadanik ezaguna zaigun paisaia.

Harrizko tontorreria han-hemenka, ia ilaran, lautada zeharkatuz lez.

TIERRA DE BARROS

Ez dira ikusten herriak eurak, baina dorreak erakusten du urrutitik herria non den.

Moto txikia da nekazarien soroetarako ibilgailu sarriena, jabetza banatua dagoen ezaugarri.

Almendralejo: Zaindua eta garbia, zabala eta handia, badira 2-3 estaiko etxeak, ez  da etxetzarrik: hemen izan da nonbait beste herrietatik etorritako immigrazioa. Jauregiak, bebarru ederrak, patio zabaleko etxeak kale estuetan. Eliza: beteta dago, meza orduan heldu gara, meza ordua delako dago zabalik; gargola dotoreak eta ate bikaina, hormak erabat estaltzen dituzten pinturek dotorea eta bizia egiten dute barrualdea:  36an “marxistek” hondatu omen zuten, eta frankistek ondoren berritu, lehengoaren kopia omen erretaula. Zezen-plaza ederra: hemen izan ote zen frankistek zenenak bezala ezkertiarrak toreatu eta hil zituzteneko hura?. Zezen-plazako hura ere gerraren zati basatia izan zen.

Elizako harri batean dago idatzia marxistena, ez diona da herriak zergatik apurtu eta erre zuen eliza, ezta ere gerra ondoren nola jokatu zuten eliztarrok erretzaileekin.

“A todos los muertos en todas las guerras”, dio oroitarri batek: bada pauso bat, gehienetan alde batekoak bakarrik gogoratzen baitituzte.

Ia horia eta ia gorria den pintura okrea darabil etxe askok fatxadetan.

Balkoiak dituzte behe solairuek, Andaluzian antzo: zergatik?. Agian lurralde beroa izanik ilunabarretik aurrera barrua errazago aireztatu eta freska dadin.

Zikoina asko.

Ortzi-mugarainoko mahastiak luzatzen dira mendebalerantz ere.

Aceuchal. Txukuna, zuria, garbia. Gotorlekua dirudi dorreak, eliza bera atsegina da, osagarri ezberdin franko du dorreaz gain: koroa batekin bukatzen den ganga, kaperatxo batena behar duen ganga, irtentxoak, teilategal azpiak, dorreko kabi eta zikoina harroak,  eta hainbat zertzelada. 4 palmondo oso garaiek inguratzen dute gerran hildakoen omenezko oroitarria plaza erdian: ”Gerran hildako denei” dio: nonbait basakeria asko egin zuten frankistek lurralde honetan eta nolabait zuritu behar zen. Xarma du  Udaletxeak, plaza berean. Burdineria leihoetan hemen ere: Andaluziako kutsua. “Casas consistoriales y de corrección pública” dio antzinako letrero batek. Berakatza omen herriko ezaugarri nagusia, fruiturik ugariena: guztiz goratu eta gogarazten dute.

17 urteko gaztea hil da goizeko 7etan gaupasatik etxerakoan. Erabat hunkituta zegoen herria, dendetan ez zegoen beste ele gairik.

Guretzat soilik den errepide umean dena da bakardade leuna, auto aurrean agertu zaigun harraparia salbu.

Villalba de los Barros. Ez da ikusi ere egiten herria bera, baina bai gotorlekua dirudien, agian zen, dorre izugarri handia. Herri bikaina, burdineria askokoa hau ere. Berdeguneak banatzen ditu kale nagusiko norabide biak, plaza luzearen itxura emanez.

Mahastiak, lurralde horia ondoren, dehesa edo larreak berriro, arte-lekua almendrondo sailei lekua utziz.

Dorre erraldoia urrutian mendi konikoaren puntaren puntan, mendi-tontorra goragotuz, mendi-muino guztien gainetik gailen. Aurrez aurre izan dugu bertara egin arte.

Feria. Jadanik laguna zaigun gazteluaren oinetan, XV. gizaldiko hiribildua, ekarri dugun norabidetik bestaldera, hegora, kokatua. Auto asko dabilen eta dagoen arren Erdi Aroan murgiltzen zaitu bertaratzeaz bat. Zuria, magalean kiribildua, harresirik gabe bihurria, pikoa, bere kaleetan bildua. Estuak ditu kaleak, tokatzen zaion bezala. Dorre karratu sendoa kalediari bukaera emanez, harri bizian eraikitako etxeak, gaztelua denetik begi-bistan,  erabat gorri eta okre pintatutako sarrera eder-ederra duen eliza, plaza hegiko musika-kiosko karratu moinoinoarekin gorenean, zenbait etxeren izugarrizko patio ederrak, balkoietako burdineria… ibilbide erakargarria eskaintzen dio bisitariari Feria herriak.

Etortzea merezi duen herria: gustura ibiliko gintzaion beste ordubete, gora eta behera, erabat liluratu gaitu eta: erabatekoa zen isiltasuna, misterio eta magiaz bildutako giroan bilduta.

Nahitaezko bizitza-baldintza edo osagai bihurtu da igerilekua herri bero hauetan.

Lurralde hori zabal-zabala da lautada. Bi asto filosofatzen geldi-geldi galsoro batean, buztanari eragiteko baino alferrago eguzkipean. Artaldeko ardiak berriz elkarri burua estaliz beroa bigundu nahirik. Geroago zuhaitz bakarraren gerizpea partekatzen dute artaldetxoak eta zaldi batek. Tarteka granjak, behigorriak, baita ikusten edo ikusi ez arren usaintzen ditugun zerriak ere.

Ura darama errekak, kanaberek marraztutako lerro berdea bilakatu da erreka-zuloa, ikusgai goxoa da  adreiluzko zubi ederra.

Fuente del Maestre. Ukitu zuria du urrutitik, izugarri zabala dager bertatik.

Bere ukitua dute herriok, bere xarma berezia, bere-berea.

Olibadi eta mahastiek berdea bilakatzen dute lurralde horia.

Txitxar hots izugarria.

Villafranca de los Barros. Erdi-erdian, gailen, eliza-dorre lerdena, izugarri zabala, zuri-gorri deigarria dager kanpotik. Herri bikaina, bikaina ere eliza aurrea, etorri gatzaizkion ordua eta eguna dira eskasak: igande bazkaloste beroa ez da bizitarako ordu bikaina. Harrizko sarrera iluneko eliza zarpeatu argia. Balkoietako burdineria. Azulejoz edertutako kiosko garaia, bi metrotik gorako altueran, azpi aldea garbi duela zezenketarako aterpe  edo. Dorre berezi xarmant zuriko bi eliza, bata plaza baten erdian, herriko ertz bakoitzean biak, zuri-zuri. Bi plaza ere. Zementuz  hartuta dute ibaia, erabat zabala, noizbehinka, euriteetan edo, ur asko dakar nonbait: saskibaloirako ere balio die gaur egun.

“Avenida de la Guardia Civil”. Ez dakit zein herritan, agian Acebuchen, izan dugu ere “Calle de la Guardia Civil” edo “Calle del Cuartel”. Agian bertan txapelokerren kuartela dagoelako, besterik gabe.

Geure geratu zaigu errepidea hemen ere. Gora-behera leun-leunetan goaz. Garia, olibondoa eta ondo zaindutako mahastiak.. Harrizko mendiek jarraitzen dute. Kilometro-harri buru-borobilak, bere zeregina beteaz oraindik.

Palomas.  Uso-herria ote?

Lautada hori zabala, galsoro izana. Larre lurra ondoren.

Hain zabala, lautadako itsasoa dirudien Alanje urtegiak lehenengo, Guadiana ibaiak gero, jarri diote azken ukitu atsegina gaurko bidaiari: bata inguratuz eta bestearen ertzetik egin dugu bidearen azken joana.

Alanje. Etxe multzoa malda piko-pikoan, besterik ez da izan guretzat. Bainuetxea omen du. “Castillo de la Culebra”, erraldoi mendi gainean, deigarri urrutitik: S.Michelen antza du, dorrez bukatutako mendi zorrotza,  kono luzea ur bazterrean.

Lurralde berdea pantanoaren beste aldera, izugarrizko arto-sailak, ureztatze ur-txorrota luzeak zin-zin biraka apar zuria, edo ttantta soka zuria luzatuz artoaren gainetik. Berotegi zabalak, Badajozen ikusten ditugun lehenak.

Zikoina parajea, ehiza leku oparoa zaie ibaia: dozenaka argindar dorre puntetan dituzte habiak, habi ilara luzea osatuz lautadan, eraikin hondakin batean berriz  habia leku da zutoin bakoitza.

Guadiana lagun bukatu dugu bidaia, zubi luze batez zeharkatu dugu Portugaleko mugetan ere lagun atsegina izan genuen ibaia.

160 kilometro, paraje ezberdinetatik.

Atzo familien eguna izan zen igerilekuan, gaur berriz bikote gazteena.

Motozale pila sartu da kanpalekura.

Txuarrak bertaratzen dira, jendeak alde egin bezain laster, igerileku inguruko belartzan taldeak eserita egon diren lekura, apur bila, beraien artean lehiatuz eta borrokatuz, indartsuena nagusi, apurrotaz jabetzeko.

Uztailaren 19a.   Astelehena    Ex:4.a - 49.a

Calamonte. Herritxo kolorge petoa, nekazari herria inguru berdean, arto, tomate eta ekilore sailek inguratuta, Guadiana inguruan, Plan Badajozean. Manuelino jiteko ate interesgarria elizarena. Egongela bihurtu dute garaje bateko zati bat.

Ulertezina zaio jendeari ez dugula autobidetik ibili nahi, bide txikietatik ibili nahi dugula. Autobidera eta errepide nagusira bideratzen gaituzte, mapa eskuan, bide txiki zehatza nondik eskatzen badiegu ere.

Arroyo de San Servan. Bi, hiru estaiko etxe ilunak: erabat galdu du antzinako fisionomia. Silo edo gari biltegia da herriko eraikuntza erraldoia, urrutitik ere digante.

Herri oro da zabala, biztanleri kopurua  oso hazia ez den arren.

Eukalipto basoa lautada erdian. Guadianatik urrunduz, hasi dira olibadiak eta mahastiak.

Solana de los Barros. Inguruko tontortxo bakarrean, norberarena defendatu beharrez. Herri zakarraren jitea dario, baita biziarena ere.

Bizimodu gogorra da nekazariona segur aski: lurrak ez die ezer doan eskaintzen, lurrak ez du lan gogorrik gabeko emaitzarik inon, batez ere hemen.

Aldea de Retamar. Herritxo zapal-zapala lautadan, herri zapala lurralde zapalari itsatsia.

Herrixkook zeharkatuz doa errepidea. Herri orotan, alderik alde harrapatzen duen tontortxo bortitza jarri diote errepide-zoruari, autoen erasoari aurre egiteko babes ia bakarra, eraginkorra gutxienez.

Corte de Peleas. Ze borroka moten toki ote?. Hemen inspiratuta ote koadro famatua. Nortasun fisikorik gabekoa, ez da inondik ere herri zuria. Bakoitzak deritzon eran edertu du fatxada, zurituz, kolore ezberdinez pintatuz, pinportatuz edo azulejoz dotoretuz,  bakoitzak ezberdin.

Aitzurra lepoan, oinez doa errepidean bikote heldu bat bere baratze edo sorora. Gehienak motortxoa darabil joan etorri horietarako, askok otarretxoa alboetan ezarrita astoari lez.

Eta guk Jaengoak soilik, edo Jaengoak batez ere, uste ez genituen ba olibadiak!.

Entrin Bajo. Historia xelebreren bat izan behar du izen honek. Hau ere ez da herri zuria!. “Calle primavera”, izenera  polita eta bizia. Azulejoz dotoretutako plaza polita.

Mahastia jabetu da lurraldeaz. Gaurko bidaian utziko ez gaituen larre-lurra izan dugu ibilbide ondoren, artadi eta artelatz basoekin.

Nogales behar du izan lautadako tontor bakarrean agertzen den gaztelu erraldoia, ezberdintasun ttantta ezarriz luzaro paisaiari, ukitu ezberdin entretenigarria jarriz ikuspegiari: borroka giro baten ezaugarri, gizakiaren historiako une orotan borroka presente dagoelaren lekuko: lurralde osoa ote  “corte de pelea”?.

Eperra eduki du dugu aurrez aurre luzaroan errepidean bertan, ber-bertara hurreratu gatzaion arte.

Torre de Miguel Sesmero. Kanpai-horma txiki-txikiko eliza handi-handia dager herria bera oraindik ikusi ere egiten ez denean; bertarago herria teilateria zapal-zapala besterik ez, elizaren adreiluzko eraikuntza arre digantea gailentzen da denaren gainetik: eliza da herri honetako gotorleku eta gaztelua. Bihurrienetan bihurriena, simetriaren arrastorik gabe,  batak besteari aurrez eta zuzen jarraitu ordez aurrekoaren ertzetik hareago hasten dira kaleok kale-gurutzetan, batak besteari artez jarraitu gabe: agian defentsa estrategia da, kaleak defendatzeko teknika, edo haize korronteengandik babesa: zerbait konkretu eta praktikoak  bultzatu zituzten orduko arkitektoak, jakintsua baita herria. Burdineriaz babestutako lurrerainoko bao-gune eta behe-solairu soileko etxebizitzen jiteagatik, herri andaluziarra dirudi.

Garbitegia du herriak, berria edo berritua, ur garbiko txukuna, oraindik erabilia, agian bere zeregin publikoa betetzen duelako dago hain aratza. 

Herrialdeak, hiriak eta herriak

BADAJOZ.

Higuera La Real, Frenegal de la sierra, Valverde de  Burguillos, Zafra,

- TIERRA DE BARROS, Villafranca de Los Barros, Almendralejo, Torremejía, Mérida, Feria, Fuente del Maestre, Villafranca de Los Barros, Palomas, Alanje.

-  Montijo, Guadiana del Caudillo, Gevora del Caudillo, Pueblo Nuevo del Guadiana, Badajoz.

- COMARCA DE LOS VALDÍOS. Puerto de la conejera, Albuquerque, Sierra Larga, Sierra del Olivar, Villar del Rey, La roca de la sierra, La Nava de Santiago, El Carrascalejo, Alucen, Mérida, Torremejía.

- Medellín, Don Benito, Villanueva de la Serena, Mengabril, Guareña, Valverde de Mérida, Villagonzalo, Alange, Paloma, Puebla de la Reina.

-  LASERENA LURRALDEA. Valle de la Serena, Higuera, Zalamea, Malpartida, Castuera, Quintana, La Guarda, La Haba. Proseroina lakua.

- Puebla de Obando, Torremayor esparragalejo.

-Conquista del Guadiana, Torresfresneda, Santa Amalia, hernan Cortes, Valdivia, Zurbaran, …

-Calgallegas, Merida, Almaraz, Peraleda.

Uztailaren 16a.   Ostirala.    E:1.a - 46.a

“Olerkiak”. Loramendi:

* Mamorro beltzak burruntzaliarekin edo zakurrak makilarekin mehatxatzen jartzen digu hain goxoa zaion Amabirjina.

Zozoa, goizeko txoria; berdegunean dabil, kanpaleku orotan, belarretan mokoka.

Azken begirada, ezagunak, ia lagunak, zaizkigun mendi, baso, herrietako izen, izen ostean eta errepide muturrean zer dagoen ezagutzen dugun norabideei; azken soa Arazenako eliza, dorre eta teilateriari. Erabat zuria dager herria goizeko eguzkira, zelaian lehortzera jarritako izara dirudi.

Extremaduran dago jadanik gure gogoa eta interesgunea.

Txapeloker asko ikusi dugu bai errepidetan bai herrietan, gaur atzean eraman ditugu kilometro askotan ia azken bidegurutzeraino, eskolta  eman nahi bailigute.

Goizean goizetik datoz bandan motozaleak, aurrez aurre, gure kontrabidean.

Ez da harreman hertsirik Badajoz eta Huelva probintzien artean, auto eta kamioi gutxi dabil bien artean.

Menditsua darrai parajeak.

BADAJOZ

Sillo ibaia zeharkatuz egin dugu lurralde berrira.

Ez du ur askorik ibaiak, baina presatxoa egin diotenez, zerbait dirudi.

Beti bezala mugak jarri jartzen ditugu baina naturak antzekoa jarraitzen du muga alde batean zein bestean, Aracenakoaren paretsua da hau. Behi makalak eroaten du nonbait erosoen beroa, behi makalok dira granjetako apopilo ohikoenak.

Higuera La Real, bestelakoak badirudite ere urrutitik bai eliza-dorreak bai elizak berak, ez dira hain harroak bertara hurbildutakoan; zezen-plaza egiten du bitxia goialdeko arkuteriak.

Binaka datoz motorzaleak.

Txerri beltzen granja, ehunka edo dozena askoka dabiltza soltean lur gorrian, gizajoek urdaiazpiko eta txerriki fabrika handia dute alboan.

Frenegal de la Sierra. Ezer guti ikusi ahal izan diogu kale luzea ezik. Agian ez du mereziko bisitara itzultzea beste egun batez.

Artea, olibondoa...

Motorzaleak, multzoka. Motorzaleok badute bilkuraren bat nonbaiteko basoan asteburu honetan ere.

Bukatu zaizkigu mendiak. Harrizko hesiz bananduta eta berezita daude jabegoak. Benetako harresiak dira hauek ere, betebehar berdina osatzen dute, albokoaren ganadutik babestu norbere lurra; etsaiaren arabera dira nonbait garaiagoak edo apalagoak harresiok.

Lur-mendi mortuak, horiak, idorrak. Pentsu biltegi garai borobileko granja bihurtu dira daude gaur egun kortijoak eta landetxeak, zuri muino leun gainetan, norbere lurren talaiak tontor gainean.

Zirraragarria da urrutiko mendi-magalean eta lautadan zehar errepidearen marra beltza, suge arrea bailitzan, sigi-saga. Hurrengo urrutiko muinora arte luzatzen da suge  beltza hegira heltzean. Bertatik igaroko gara berehalaxe. Lurralde osoa lotu du errepide sareak, herrien arteko harremanak erosoagoak bihurtuz.

Multzo biribiletan pilatzen dituzte nekazariek sorotik ateratako harriak, txukun, horma biribil berdina eginaz zuhaitz gerri bueltan.

Behiak.

Valverde de Burguillos. Kanpai-horma  eta dorre meharra besterik ez zaio ikusten.

Ziztu bizian gurutzatzen gaituzte motorzaleek.

Hara non astoa, solte, lur landuan.

Harri edo harkaitz multzoak, trikuharriak dirudite.

Antena mezularia urrutian, gaurko jainkoen dorrea, erlijio zaharraren gurutzea ordezkatuz, herriak lokarri ikusezinez lotuz.

Norena da lur hauen jabetza?, unai edo behizaina behion jabea da?, norbaiten morroi dira?, jauntxoek diraute?.

Zubitxo polita, begien poz, paisaiari ukitu ezberdina emanez. Harrizko gandorra duen menditxoa gero,  ukitu bereko mendi ezberdina, begien atseden hau ere.

Horia eta idorra da Zafraren hegoaldea, olibondo batzuk badira ere.

Tour, Giro, Vuelta  eta Itzuliek hainbat txirrindu zale ateratzen du errepidera, pedalei eragitera.

Zafra. Izugarri zuri, zuri distiratsu, dager, eliza iluna duela erdian. Gazteluko dorre borobila, eliza-dorre polita, bi kanpai-horma, dorre mudejar ederra, lehen urrutira ikusi dugun errepikagailua… atseden eman diote begiei. Hiri barrua zeharkatuz doa errepidea: herri bizia dirudi, jarduera handikoa.

Norabidea galdetu diogun gazte helduak garbi eta astiro ahoskatuz, keinu nabarmenez lagunduz eman digu erantzuna, atzerritar baikina, gaztelera garbian galdetu diogun arren: atzerrikoekin lotzen dute nonbait oraindik karabana.

TIERRA DE BARROS

Dena da mahasti Zafra ondoren, ezker-eskuinera, aurrera, begiek hartzen duteino, mahasti zainduak. Gorriak dira lurrak.

Asko-asko behar dute izan gaur hor behean elkartzen diren motorzaleak.

Kamioi eta auto ilaraz ase da Sevillara doan errepidea.

Villafranca de los Barros. Zuria eta zabala, alde bietara kanpai-dorrea duen eliza-dorre okrea gailen.

Azaldu dira berriro olibadiak. Zenbait galsoro tartekatzen zaie mahastiei.

Cooperativa Comunal Olivarero: nekazariena da, beraz, lurron jabetza. Ze nekazari?.

Bada motozale bitxirik: sarri gidaria bezain bitxia da motorzale bitxiaren azpiko motoa bera ere.

Almendralejo. Herri handia, zabala behinik behin. Kale-arteko semaforoek moteltzen dute autoen ibilia. Parke ederra du. Industrigune zabala eta bizia. Bada zooa ere: nola ote bertako animalia gizajoak lur galda hauetan!.

Zikoinek habia-leku egin dituzte bi adreiluzko tximinien goi-ahoak.

Txupa beltza, motorzaleen jantzia.

Torremejia. Ezberdinak eta sartu berriak dirudite hemengo mahatsondoak, ematen du nonbait mahatsak,  horretara jarri dira herri honetako nekazariak ere.

Kare-harrizko tontorreria, Euskal Herriko edozein tontorreria litzake magal-oinetan pagadirik balitz.

Motorzalea, errepideko zalduna.

Gazte bat traktorez lurlanketan: ia ez da gazterik nekazari lanetan. Lurra berea badu zenbat amets bor-bor, inorena izanez, berriz, gogo gutiko lan behartua, lan emankorrago eta erosoagora alde egiteko gogoa.

Lur laua berriro Merida aurrekoa. Olibondoak gehitu zaizkie mahatsondoei.

Izugarri zabala dager Merida hurreratzean. Guadiana zeharkatu dugu.

Kanpalekua. Oraindik marduldu gabeko eukalipto eta makalez oparoa.

Zumaiako euskaradunak ditugu bezerokide. Bada holandar bat ere!.

Laba da Badajoz osoa, 40 graduko hozberoa.

Merida. Teatroa eta Anfiteatroa dira  hondakin deigarrienak hainbat eta hainbat antzinako aztarnen artean, baina goiza berotu aurrean joan behar zaie, eguerdiz nahikoa dira etxe-kontren gerizpeko ibilian ikus ditzakegunak. Zoruan barreiatutako harri erakusketa den Alkazaba,  Gobernuko ez dakit zein sailek darabilen Santiago Ordenakoek egokitutako komentu baten zatia, arkupedun Plaza de España, Andre Mari Eliza Nagusia, Trajanoren arku biluzia, loriarik gabe erdi galdutako akueduktua, bi ate ezberdin leun baina ederreko Eulalia Dohatsuaren eliza, Hornito dioten Eulalia hil omen zuten lekua tenplu grekoa dirudiena, planoan zergatik nabarmentzen duten ulertzen ez dudan Eulaliaren obelisko arrunta, 783 metro luzerako eta 70 arkudun zubi erromatarra... eta hainbat harri bitxi.

Europan kaleak hustu eta herritarrak etxeratzen diren orduan, seietan, zabaldu egiten dira dendak Meridan, ordu horretan ateratzen da herria kalera. Eguzkiaren eragina herri kulturan.

“Exigimos Estatuto de Capitalidad” dio plaza nagusiko pankarta batek. Ze demontre ote?.

”Jose Antonio Primo de Rivera”, metro erdiko hizki handiz zizelatuta dago falangistaren izena Andre Mari Eliza Nagusia eta Eulalia Dohatsuaren harlanduzko fatxadetan.

189 kilometro, Badajozera eta  Badajozen.

“Samurai berria”. J.M. Velez de Mendoza. “Diganteek ere bere Akilez edo buztinezko oinak”. Osaba Samen ahuleziak

.

Uztailaren 17a. Larunbata.    Ex:2.a - 47.a

“Olerkiak”. Loramendi:

* Gizajoa gure Jose dohatsua, eraman behar izan zuenarekin ere hain zoriontsu.

Buruko hilea egiten ikusi dut gizonezko bat kanpineko konketan, kaskoa ondo xaboituta eta aitzurra eskuan. Ikusi nuen gazte bat beste behin; gaurkoa ez zen gaztea.

Meridak ere badu harri biziko mendizerra txikitxoa, antena piloa jartzeko baliatu dutena. Ez da ia ezer ikusten autobidetik, hesi berde trinko garaia jarri baitiote erdigunean ere. Lautada da Meridatik Badajoz hiribururainoko ehun kilometro luzeko tartea. Bada olibondoz jantzitako mendi-muino leunik ere. Hiriburura ahalik goizen heltzea nahi genuen beroagatik, baina  autobidea uztea erabaki dugu,

Montijo. Inolako erakargarritasunik eskaintzen ez digun etxe apaleko hiri handia, etorbide eta antzerako handikeriatxoz jantziz zerbait izan nahi duena.

Plan Badajoz: Urtegiak egin eta probetxugarria egin zuen lautada hau Francok. Lur ureztatuak bilakatu zituen lurralde mortuak. Arto eta  tomate sailak  nabarmentzen dira nagusiki: tonaka tomate ateratzen da hemendik. Betiko galdera: norenak dira lurrok?. Norentzat etekinak?.  Arto-sailean gidatzea da herri-bideotako ibilia hemen. Gogoan dut gazte nintzela Altzolara zetorren Badajozko kanonikoa, lautada honetako lurren emankortasuna goraipatzen zuen etengabe, Francori esker sortuko zen aberastasuna. Baina Euskal Herrira emigratzen jarraitu zuten estremadurarrak.

Guadiana eta  Gevora Kaudilloarenak dira biak, “del Caudillo”, baina “Guadiana” hutsean utzi du Kaudilloaren jabetzarekin ados ez datorren ezabatzaile anonimoak.

Hegazti migratzaile txuri txikiek zipriztintzen dute mota zuriz belartza zabala, berdegunea zurituz: hegazti txuri txikiak batzuk, hankaluze kankailuek osatzen dute, aldiz, lixiba ondoren lehortzen jarritako izara erraldoia.

Pueblo Nuevo del Guadiana, zinez berria, eliza dorre karratu mehe luzexkari begiratu besterik ez dago.

Ibai ertzetan daude ageri diren zuhaitz bakarrak, eukaliptoek eta makalek agintzen dute paisaian.

Badajoz. Alkazaba, txukuntze ahaleginetan murgilduta dago ohiko gaztelu erdi utzia. Goiko plaza: gogoan dugu urteak direla goiko plaza ikusi genuenekoa: okupa edo etxerik gabeko jende txiroak hartua zegoen, arkuteria apal baina zabalera jaitsita zituzten biztanleek koltxoiak haize bila, beroari ihesi, jendea arkupetan lo koltxoi gainetan, inguru marjinala zirudien, erabat utzia eta hondatua zegoen ;  berrantolaketa lanetan murgilduta dago gaur egun plaza, bota egin dituzte bertako etxerik gabekook, baina bada etsi nahi ez duenik ere, gaur bertan  ikusi dugu okupa bikotea etxetik kanporatzen. Ehunezko aterpe garaiak dituzte oinezkoen kaleek baina ilunak eta tristeak daude larunbat eguerdia arren, zikin planta dute: txukuna da San Juan Plaza inguruko alde zaharra. Alde Zaharrak badu xarma ukitua;  Palmas zubia ederra da, Palmas atea berriz dotorea izanik garbituegia dago eta berrituegia utzi dute. Herriko zaindaria den  Amabirjina zaindariaren kapera eta alboko bi etxeek  dotoretxo ageri dira.  Tuterako zubia, harresi hondakinak... Katedrala: gotorlekua dirudi, gotiko eta erromanikoaren erdibidean, leiho manuelinoa deigarria da kanpotikako begiradan; badu zer begiratu barrutik: oso itsua, iluna, burdina-sarean harrapatuta dagoela dirudi, sarrerako kaperak burdineria du goraino, burdineria du korutik aldarerainoko pasabideak, burdineria goraino koruko sarrerak, burdineria dute komentu biek... dena da burdina beltza, kartzela baten itomena sortaraziz; zur landuko koruko aulkiteria bikaina da, ederra antzinako organoa, 119 argi dituen argi-armiarma erraldoia sekulakoa da, bada koadro eder pare bat sarreran bertan, baina batez ere sakristiako 8 tapizak, ikusgarri ederrak dira aipatzekoak, pintura dirudite, kanoniko berritsuak dioenez ez dira Flandes-en lapurtuak erosiak baizik.

Herri oso pobrearen sentipena utzi digu hiriburuak. Jendilaje susmagarria ere badabil, isilpeko salerosketak egiten dira kaleetan. Ez digu goiz guztirakoa eman baina bai ibilaldi atseginerako aukera.

 “Gezurtiena” deitzen diote Katedraleko argi-armiarma erraldoiari Espainiako Legebiltzarrean egon baitzen. Legebiltzarra eta Gotzainaren elizaren arteko loturaren sinbolo bizia, esanahi handikoa.

* Kalonje zaharra hurreratu zaigu nongoak ote; euskaldunak garela ba, Nafarroakoak. Eta hasi da etengabeko hizjarioa:

+ Ez da euskalduna ez nafarra, baina bai Nafarroan ikasitakoa.

+ Handikia: Del Burgorekin batera ikasia, pertsonaia ospetsuekin ibilia...

+ “hil arteraino karlista” sutsua eta amorratua: karlista ezaugarri handia darama paparrean, gorri nabarmena, sotanatzar beltzaren gainean.

+ Entzierroa korritu izan zuen S.Ferminetan.

+ Nafarroan 9 hilabetez ez zuen urik dastatu, ardoa oso biguna omen zen eta.

+ Testua ahaztu zaidan pintada xelebrea, Francoren aurka, Carlosen alde, pintatu omen zuen gaur Museoa den eraikuntzan, atxilotu eta egurra eman zioten poliziek.

+ Foruen aldekoa, zentralismoaren aurka.

+ Guardia Zibil asko hil zuten lurralde honetan, Badajozen, Errepublika garaian.

+ Euskaldun oro ez da hiltzaile eta terrorista.

+ Marxistak dakusa langile borroka orotan

+ Bere familiakoek gerra zibilerako armak erosten aritu ziren.

+ Tierra de Barrosekoak alperrak dira, kanpokoak egiten dute lan, agian eguraldi beroak du eragina alferkerian.

+ Barrosekoa jende pobrea omen, ijitoak eta alperrak ere.

+ Francok lur-jabeei kendu eta herri xeheari eman zizkien lurrak Plan Badajoz deritzon horretan.

+ Inguralde dena da Plan Badajoz.

+ Badajozkoa oso gogorra da kanpora doanean, langilea.

+ Bada Portugalera bidean euskal sukaldaritzako jatetxea, garestia eta ona, nora Portugaldik datorren jendea.

Eta mila kontu. Datu pila eman dizkigu bere analisiarekin bat ez gentozen arren.

Zikoina asko dago lurralde osoan: habiak ageri dira eliza dorreetan, argindar posteetan zein tximinietan, hegaz zein habietan dakusagu zikoinok. Lur hezea, elikagaiz oparoa izaki.

Botoa. Ez dakit zergatik idatzi nuen nota hau, zer esan nahi duen. Herriren bat ote?.

Plan Badajoz bukatu da eta lehorreko lurrek eman diote jarraipena, ohiko larre horiek. Hainbat eta hainbat zezen da larrean barreiatuta. Ugariak dira zezen-probaketarako plazatxo zuri polit txikiak, zezen-plaza dotore nanoak. Harria eta burdina bilduzko aspaldiko zubi ederra, estuegia delako utzia.