BIDAIAK 99. EXTREMADURA

SIERRA DEL SUR

Larre-lurra, artadi eta artelatz basoak. Ibilgu paregabea, ez gaitu aspertzen. Mendiartean sartu gara eta mendiartean jarraituko dugu Alconchelera arte.

Bancarrota. Goragune batetan egonik ere, herri laua da. Egitura bitxikoa: bere bi sarrerekin eliza-bueltak du  antzinako hiribildu-gune itxura. Hemen ere oso iritzi berezia erabili zen kalegintzan, estuak izateaz gain kaleak hain da korapilatsua trazaketa, hemen ere ohi denez kaleak aurrez aurre jarraitu ordez, albotik ematen dio jarraia aurrerakoari; ezin deitu kale-gurutzea, ez delako gurutzeketarik: badirudi gerora  etorriko ziren autoei ezinezkoa egin nahi izan ziela kale-arteko ibilia; agian orduko gurdiei jarri nahi izan zizkien oztopoak, edo defentsa teknika bat zen, edo haizetik babestea.koa. Plaza: argia, udaletxe zein gorri ilunez pintatutako etxebizitzek bizipozten dute, eta erdian jarritako irudiak auskalo noren oroitzapena gordetzen.  Portugalekoen antzerako tximinia handia du etxe batek.

CLUB hizki handiekin iragarrita: herri handiak putetxea ere handia, disimulurik gabeko deigarria.

Pikondo sail luze zabala.

Ikazkinak topa ditugu errepide alboan, txondorrak liratekeenetan egur-ikatza egiten; ke lodiz estaltzen dute errepidea eta ingurua. Ez da euskaldunon txondorra: adreiluzko pilareak ageri zaizkio kantoietan, lurrez eta hondarrez estalia dute dena, hiruzpalau xaflazko tximiniatxo ateratzen zaizkio gainetik kea dariela multzo trinkoan. Tonaka asko egur dute pilatuta inguruan, arte egurra; egur ikatza dute pilo handietan zein zakuetan bilduta. Bertan ziren ikazkinak, lasai egon nahi dute, bertaratzea debekatuta dagoela dio-eta letrero batek. Txondorra nolakoa ote jakin-minez geratu gara.

Valle de Matamoros. Bailarari begira eta mendiaren babesean kokatua, gainbehera pikoan mendi magalean, errepideko behatokitik begiratu besterik ez diogu egin: mendiko herritxoa elizatxo zuriarekin, kale estuetan bihurritua, bere baitan babestuta bailego: bitxia goitik begiratzeko. 500 biztanle omen ditu, hiru mila izan zirela esan digu gizon batek, baina ezin da izan, tolesturik konpontzen ez baziren behintzat, ez baitago hainbesterentzat etxebizitzarik eta etxe hondakinik ere ez zaio ageri. “la gente moza”k erbestera alde egin behar izan du, Valenciara... Utzia dute nekazaritza, abeltzaintzatik bizi dira bertan dirautenak.

Hegazti harraparia aurkitu dugu errepide erdian autoren baten zapaldutako piztiren baten haragiki zapalduaz bazkatzen, ez du nonbait ehiza erraza inguruan, edo ehizarako alferregia zen. Errazagoa dute dirudienez zikoinek: hainbat eta hainbat argindar poste puntenetan, dituzte habiak, ilara luzean, behatokiak bailira.

Valle de Santa Ana.  Oso zuria dager.

Mendian birlandatutako Giralda dirudi eliza-dorre batek, ikuspen  bitxia sortarazten du, hain gotor, lerden, zuhaitz artean gora.

Hilerriko burdinerian eskegita dago lixiba Jerez aurretxoan, kontraste bitxia eraginez.

Jerez de la Frontera. Hiribildua izana, geratzen zaizkio oraindik ate batzuk. Mendi-mendiko herria, handia, bihurria eta aldapatsua, zurietan zuria. Herri-herria, elkarren gainean etxeak zein biztanleria. Deserosoa oinezko bisitariarentzat, mota orotako autoa baitabil etengabe oinezkoentzat eurentzat ere ia lekurik ez dagoen kaleetan. Ugariak dira leihotxoak eta hainbat txoko xarmant, baina osotasunean da erakargarria, xarma dario kalean gora eta behera ibiltzeari; mojak ere aurki daitezke kaleotan herria antzinakotasunean girotuz. Eliza piloa dago herrian, beraietako bat Bartolome Deunarena eta Migel Deunarenak dira, biak dorre apartekin, dorre garaiak eurak, dotoretasunez ederrak. Bada hemen ere taberna bilakatu den ermita, Albuquerquekoaren xarmarik gabe. Alkazaba, udaletxe bilakatu dute gaur egun, txukun zainduta, hormaz bildutako gailurreko zabalgunean kokatua ikuspegi bikaina eskainiz.

Elizbarrutiak ez omen die uzten elizak zabalik edukitzen, elizkizun orduetan ez bada. Taldean datozen bisitarientzat soilik zabaltzen dituzte. Diru truk?. Lapur beldur?. Hori bera gertatzen zen Huelvan.

Europako diru-laguntasunaz ematen du eskola ikastetxe batek.

Suhiltzaileak zebiltzan tutu malguz zoru garbiketan.

Basorik baso, bakardadean, geu soilik errepidean, ekin diogu berriro bideari. Artadi eta artelatza basoek zehatz iragarrita dute jabea harrizko hormaz, ikuserraz egiten dute  sarrera zuriek jabegoaren atea urrutiko baso barruan ere; “cerca” deitzen diote hemen zenbait lekutan “finca” deitutakoari, benetan “cerca” dira, harrizko hesiz hesiak. Handiak behar dute izan jabegoak, kilometrotakoak baitira hormok, tontorrik tontor eta muinoz muino larre-lur etengabean. Kortijoak, landetxeak, behiak, zerriak... Lurrez estalitako txabolak, edo lurpean egindakoak, harriz estaliak; hondatuta dituzte gainak. Badirudi muinoaren ostean itsasoa ikusi behar dugula, zain dagoela, itsas inguruetan bezalatsu, baina heltzean beste muino bat edo bidegurutzea aurkitzen dugu, besterik ez. Artadi arteko bidaia zoragarria, gidaritza atsegina.

Bigarren ikazkin taldea aurkitu dugu, aurrekoen teknika eta baliabide berdin edo antzerakoekin lanean. Taldetxoa ari da hemen ere eta hainbat txondor dituzte piztuta.

Higueras de Vargas. Kolore ezberdineko etxe kolorgetuak.

Hirugarren ikazkin taldea, egoki argazkia ateratzeko, baina biziegi gindoazen parean gelditu ahal izateko. Agian bizkorregi goaz, beroagatik edo etxerako gutiziagatik.

LLANOS DE OLIVENZA  

Utzi ditugu, edo utzi gaituzte, basoa eta mendia. Ugaria da pikondoa lur pobreetan edo pobreen lurretan.

Bertan basorik ez delarik, nonbaitetik ekarri beharko dute etxerako dute egurra.

Alconchel.  Herri zuri-zuri atsegina. Gaztelu sendoa mendi konikoaren puntan: benetako gaztelua da, herriko jauntxoa. Zubi polit bat, baxua, begi borobil ugarikoa:  arriskutsua da errepidean gelditzea, oinez egiteko berriz ordu galdaegia, ez diot beraz argazkirik egin.

Izoztuegi dute izozkia ere, beroegi egiten duenez urtuko zaien beldur, ezin izan dute ebaki  beraz izozkirik gabe gelditu gara.

Uste genuen baino gorabeheratsuagoa da Olivenzara lautada, mendi-muino horiak bata bestearen ondoren; artez doa kilometrotan errepidea, uhinez uhin zuzen, urrutian marratxo bat besterik bilakatzen  deino luzatzen da errepide arteza. Artadiak berriro.

Olivenza. Urrutitik erakusten du dorretzarra, urrutitik ikusi ahal izateko jarrita baita hain luze, urrutitik dago ere ikusgai gotorleku baten dorrea dirudien eliza-dorre karratua ere; ez zaio harresirik nabari, bai ostera herri berrietako etxe-bloke asko, zuriz pintatuak, lau solairukoak izanik ere etxetzarrak dirudite etxe baxuen alboan. Lautadako hiribildua, urez inguratuta behar zuen egon bere garaian. Hau bai herri zuria, burdineria beltzez zuriago; burdineria beltza bera beltzago dager horma zuri-zuriotan: zuriak beltzago egiten du beltza  eta beltzak zuriago zuria. Kaledi txukuna eta lasaia. Portugesen esku egon zen urte luzeetan, mugako herria izaki, eta argia da portugaldarren eragina.

Dorre, berenez tzarra, tzarragoa da bertatik, sekulakoa, zabaleran nahiz goieran; Madalaren eliza-dorrea ere morrosko ederra da. Hor daude harresiak ere etsaiei branka erakutsiz.  Plaza pospolina: portuges giroko zoru kolore ezberdineko harriz dotorea, kolore biziko azulejozko jarlekuak, txabolatxo erakargarriak. Udaletxea, ate manuelinoa du, azulejozko mailadi eta eskailera dotoreaz oraindik apainago. Gazteluko Andre Mari, elizatzarra da izan bera ere, txiki geratu ez nahian edo digantearen alboan proportzio edo neurri taxuzkoa behar zelako: ate manuelino erakargarria du eta azulejo urdineko kapera ederra aurrealdean: ohi denez itxita dago. Madalaren elizak eman digu ezuste atsegina: Portugalen ikusi berri ditugun eliza manuelino peto horietakoa baita, peto-petoa, harrigarria, bitxia: kiribilduak edo txirikordatuak dira 12 zutabe sendoak, harri zizelatua presbiteriora arkua, azulejoz estaliak erditik aurrerako hormak, urre kolore iluneko barrokoa erretaula nagusia eta alboko aldarekoa, organoa antzinakoa... ; kanpotik ere apaingarri kiribilduko ate manuelinoak ditu, gargolak edo xurrutarriak, dorre karratu sendoa, ... 

30 gradutik gorako beropean ere bisitara joanaz damutzen ez zaituen herria.

Izozkia ere eman digu Olivenzak!. Atsegina egin zaigu kaleetako ibilia, eguerdiko zapan ere, gerizpez gerizpe, izozkia miazkatuz.

Iparralderakoa da “Llanos de Olivenza” deitutako lurraldea. garbi ikus daiteke ia Olivenza bertatik 30 kilometrotik gora dagoen Badajoz hiriburua. Sartaldera edo mendebalera berriz Portugal dager bete-betean. Lurralde hori-horia. Diskoak bailira, zikoinen habiek hartua dute argindar poste bakoitza, ez da habiarik gabeko posterik,   zirraragarria da habiaz gandortutako argindar tantai luzeen ilara lautadan artez.

Fruta-arbola sail zabalak, intxaurrondoak, mertxikondoak, madariondoak... luze eta zabal baso berde zainduak osatuz hiriburu inguruan.: Borges fruitu lehorren etxea bertakoa da nonbait: ez naiz fida etxe honen fruituez, begiratu batean, sail industrializatuok ikusiz,  nabaria da kimika pila erabili behar dutela bertan. Kartzela ere hor dago, adreiluzko eraikuntza gorri baxua: ez dakit nortzuk, baina baietz hor egon preso euskaldun mutilak, agintariek beraien legea ere hautsiz, bortxatuak, zapalduak, bananduak, giza lege ororen aurka.

Badajoz hiriburu modernoa ezagutu dugu: ohi denez etxe handi, kale zabal, ...

Tuterako zubitik egin dugu gaur Guadianaren bestaldera, autobidearen bila.

275 kilometro, mendiz, artadi-lautadez, biraz bira eta gorabeheraka.

Bi motorzale irlandar hile gorri ditugu kanpinean. Badira bezero holandar eta alemaniarrak ere.

Umeen eguna da gaur igerilekuan. Amen eguna ere.

Uztailaren 20a. Asteartea. Ex:5.a - 50.a

“Harrien lauhaska”. Iñigo Aranbarri.

 “Baina aspaldi galdu genuen / zerutik etor daitekeelako / esperantza”. Baita politikoengandik etor daitekeelakoarena ere. Horrek amilarazi du herria etsipenean. Matxinatzera bultzatu behar baluke ere.

Azken astean sartu gara, eginiko egunen nostalgia geruzaz bilduta, etxerako tirak akuilatuta. Sentimendu gazi-geza bizi dugu.

ZILARRAREN IBILBIDEA

 Hala deitzen diote gaur ibiliko dugunari. Ameriketan lapurturiko zilarraren bidea ote ala bertako balizko zilar meategietakoarena?.

Los Santos de Maimona. Herri-herria. Zuria, xumea. Mendixka baten babesean. Kale irregularrak, hala behar zuten. Kale berrikuntzan murgildua dago herri osoa. Zorurainoko baogune eta burdineria. Aska luze zabala, ur garbiz betea tutuei urik ez badarie ere. Eliza arrea herri zurian, zabalik aurkitu dugu berrikuntza lanetan ari direla eta: egitura bitxikoa, erromaniko eta gotiko erdibidean, kapitel zizelatuko harrizko 4 zutabe erraldoietan oinarritutako eraikuntza karratu garaia; grazia dute aldareek, hain xume izatean datza erakargarritasuna; zilarrezkoak dira santu-irudien koroa, makulu zein argimutilak; aparta organoaren karkasa.

Kale berrikuntza guti ikusi dugu Badajoz probintziako herriotan: badirudi eginak dituztela berrikuntzok, kale txukunak baitira herri orotakoak.

“Egunotan fresko egin du” esan digute bizpahiru lekutan. Ez du behin ere 35 gradutik behera egin egunez¡.

Ia eliza ze aldetara galdetu diogu emakume bati: zain omen zeukan alaba baina berak zuzendu nahi izan gaitu eliza sarrera bertaraino herriko kale sare osoan zehar, eguzki galda-galdatik hain zuzen.

Zafra. Bisita benetan merezi duen herria. handia, bizia, izana eta dena. Grazia eta gatza duten bi plaza:  Plaza Txikia: xarman-xarmanta, arku mudejarrez inguratuta neoklasiko aldean ezik; Plaza Nagusia, adreiluzko arkutxoak buelta osoan honek ere, gustagarria eta potxoloa benetan, autoz lepo egonik ere: plaza bien arteko pasabidean ogiaren arkua non zutabe batetan  oihalak neurtzeko neurria dagoen zizelatuta. Udaletxeko zein Kultur Etxeko  patioek arkutxodun ibiltokia dute bere arkutegiarekin. Sevilla Kalea, nagusia, oinezkoarena, ez da ezer baina bai bizia, jendez eta dendateria on eta oparoz. Feria Dukeen Jauregia, Erdi Aroko gotorleku karratua berenez, Herrera famatuak marmol zuriz berrituta patioa, ikuspen bitxia sortaraziz baina gaztelua desitxuratuz. Bada Zafran ere iturri-aska erraldoia, jendea ilara luzeak eginez  doakiona ur bila. Atari ezberdina du Klara Santaren komentuak. Kandelario elizak berriz Zurbaranen pinturak omen baina besteak bezala itxita dago. Mila zehaztasun, patioak, ...

ZAFRAKO LURRALDEA, “Campos de Zafra”: galsoroa da nagusi, mahasti eta olibadiak lagun. Errepide artez-arteza, gora eta behera leunean. Landetxe bakarren bat noizik behin.

Llerenako Lautadak, “Llanos de Llerena”, mugarik gabeko lautada, mendi-sail ilunak ditu muga han urrunean. Dena da galsoro ebaki berria.

Harrizko txabolatxo borobila, lastoz estalia, galsoro erdi-erdian nano bakarti, ikuspegi bitxia.

Une batez negargarria jarri zaigu errepidea, dena zulo, errepidea behar zuenik ere!. Aurrez zetorkigun autoa, bakarra, gelditu egin dugu ia errepide nolakoa: “Lasai”.

Villagarcia de La Torre: teilatu ilara ilunak lurrari itsatsiak, gaztelu hondakinak tontorrean, eliza apala umil herri albotxoan.

Llerena. Mendi baten oinetan, herri bihurria hau ere: etsaiengandik ala haize hotzarengandik babesteko ote?, ala zoruari egokitu ahala eraiki zituztelako etxeok albokoari men egin gabe?. Etxe eder asko, harrizko ate, leiho, teilatu-ertz ... harrizkoak baina zurituta daude denak. Plaza ederra, kapitel landuko arku mudejarrez dotorea. Eliza asko ditu, ederrak berez baina, plaza nagusikoa ezik, zaharkituak denak: izugarri lerdena da eliza-dorrea, baina dorreaz gain badu itsatsita eraikuntza zuri bitxia ere.

Erreskadan birlandatutako zuhaitzez  berreskuratu nahian dabiltza mendia.

Goiz, berotu aurretik, joan behar zaio herri honi. Etxe-kontraz etxe-kontra ibili gatzaio, geriza bila, eguerdi orduko eguzkiari iheska, sapa nola astindu jakin gabe. Ez dugu gozatu, baina ordu egokian bisita merezi duen herria da.

Unleigtum, Alemaniatik diegu beldurra desbideratzeei:  bidea aldatzera behartu gaitu desbideratze batek.

Galsoro artean egin dugu Iparrerantz Llerenako lautadan, tontor soilduetan belar lehorra besterik ez duen mendiartera jo dugu gero, landuak agian birlandatzeko garbituak dauden baina desertua diruditen lur hori-gorri lur lauagoetara ondoren, aldatsean bukatzeko azkenez.

Hinojoa del Valle.  Behe solairuko herria. Oliogintzarako dolare-harriak jarri dituzte eskultura edo monumentu gisa herri-sarrerako bidegurutzean.

Mahastia eta olibondoa herri inguruan.

Lautada horia berriro,  harrizko hesia luzatzen zaiola erditik, tontor baten oinetan ermitatxo txiki xumea, goi-gune batean bakarti, zabalgune idorrean bakartiago.

Hornachos. Mendiari itsatsitako teilateria zapala hormateri zuria baino gehiago nabarmentzen zaio urrutitik, baina nabarmen-nabarmen  dorretzar karratua ageri zaio gaztelu baten gotorlekua bailitzan. Oso pikea gauzatu zaigu herria, bihurri eta toles-gunetan kiribildua. Kale artetik ikusezina eta koka-gaitza egin zaigu dorretzarra, baina handiaz gain ederra ere bada, zarpeatu berria, pintatu ez zuritu gabe dago, kolorgetu, triste itxuran. Gazteluaren hondakinak herri goienean, beraz babes kokagunea aukeratu zuten herria finkatzerakoan. Aska  handi bat, berriro, hemen ere.

41 graduko hozberoarekin gabiltza kaleetan, amonatxoa ilobarekin “guardasolpean”, sekula ez hobeto esana, dira bizidun bakarrak.

Autoek elkarren zain egon behar dute kale-gurutzetan bidea besteari emateko, aurrera egin nahi bada.

Puerto del Llano: 590 metroko altuera, gorago egiten du oraindik errepideak.

Egunero begi-bistan dugun harrizko gandordun mendikatea zeharkatzen dugu. Goitikako begiradan, bere osotasunean dakusagu behean lautada, ordeka hori ikaragarri zabala. Haitzetatik hurbil, goietan aspaldiko partez, bidaia aparta suertatu zaigu gaurkoa ere. Beroak, ahuldurak eta nekeak kamustu dio zoragarritasun puntua.

Hemen da sastraka likina, hemen ere. Hemen diraute kilometro-harri buru-borobilek ere.

Urrutiko mendikatearen arteko lautadan gara, Merida ingurukoa seguraski. Unleitung bitxia: galsoro!!! batetik zehar desbideratu gaituzte oraingoan errepide-zulaketak direla eta.

Puebla de la Reina. Arkutxo apaindu landuko eliza-dorre mudejar aparta, hondatu samarra eta kolorgea.

Gaurko 3. unleigtuna: desbideratzea zuzendu behar duena, beroaren beroz, kapela azpian ez ezik albo urrutian dagoen zuhaitz azpira alde eginda dago, bertatik erakutsiz gidariei eskuko stop eta gezi urdineko borobiltxoa.

Palomas. Ezaguna zaigu jadanik aurreko egun batetik. Ederra du eliza-dorre mudejarra herri honek ere, teilateria gorriaren gainetik bera ere adreilu gorri. Adreiluzko gorria da ere, xarmanta gainera, herri barreneko zubitxoa.

Garia da nagusi Almendralejoranzko lur bakartietan, mahastia eta olibadia aldiz herri inguruetan.

Eguerdi  eta arrats goizeko etxerako ordua da arriskutsuena gidaritzan. Nekatua, etxeko egonera nahi duzu; berotuta, igerilekuko bustidura freskagarriak kilikatzen zaitu; nahiko ibilia, zuhaitz azpiko etzan itzaltsua duzu desio. Arin zoaz, bide bakartietako bakardadean zoazelako arinago, fidatuago, errepideak berak fidagarriagoa dirudielako. Gordeagoa da arriskua bera. Arriskutsuagoa. Inguruaz ere ez duzu hainbeste gozatzen, irrist egiten dizu paisaiak, zeuk egiten diozu irrist paisaiari. Goizean mantsogarria eta lasaigarria den paisaia arriskugarria da etxerakoan.

Gaur ez dut kilometro  kontagailurik begiratu.

Cubako Ballet Nazionala erromatarren teatroan. Lehengoz ikusi dut balet emanaldi oso bat. Gustura egon naiz baina ez zait laket: ez du indarrik niretzat saltutxoka, jauzikako espresiobide horrek, mila aldiz jauzi berdina edo antzerakoa errepikatuz, koreografia aldatsen bada ere. Hainbeste neska eta mutil jauzika!: Irudi eta multzo zenbait ederrak dira, plastikoki ikusgarriak, baina ez du nirekiko edukirik islatzen edo azaltzen, edo oso azaletik egiten du. Ez nau harrapatu, ez nau atzeman.

Ingurua du ikusgarria gaurko emanaldiak, erromatarren Teatroak akuilatu egiten du irudimena, lekuaren xarmak antzinako garaietara daramagu.