BIDAIAK 99. EXTREMADURA

Herrialdeak, hiriak eta herriak

BADAJOZ.

Higuera La Real, Frenegal de la sierra, Valverde de  Burguillos, Zafra,

- TIERRA DE BARROS, Villafranca de Los Barros, Almendralejo, Torremejía, Mérida, Feria, Fuente del Maestre, Villafranca de Los Barros, Palomas, Alanje.

-  Montijo, Guadiana del Caudillo, Gevora del Caudillo, Pueblo Nuevo del Guadiana, Badajoz.

- COMARCA DE LOS VALDÍOS. Puerto de la conejera, Albuquerque, Sierra Larga, Sierra del Olivar, Villar del Rey, La roca de la sierra, La Nava de Santiago, El Carrascalejo, Alucen, Mérida, Torremejía.

- Medellín, Don Benito, Villanueva de la Serena, Mengabril, Guareña, Valverde de Mérida, Villagonzalo, Alange, Paloma, Puebla de la Reina.

-  LASERENA LURRALDEA. Valle de la Serena, Higuera, Zalamea, Malpartida, Castuera, Quintana, La Guarda, La Haba. Proseroina lakua.

- Puebla de Obando, Torremayor esparragalejo.

-Conquista del Guadiana, Torresfresneda, Santa Amalia, hernan Cortes, Valdivia, Zurbaran, …

-Calgallegas, Merida, Almaraz, Peraleda.

Uztailaren 16a.   Ostirala.    E:1.a - 46.a

“Olerkiak”. Loramendi:

* Mamorro beltzak burruntzaliarekin edo zakurrak makilarekin mehatxatzen jartzen digu hain goxoa zaion Amabirjina.

Zozoa, goizeko txoria; berdegunean dabil, kanpaleku orotan, belarretan mokoka.

Azken begirada, ezagunak, ia lagunak, zaizkigun mendi, baso, herrietako izen, izen ostean eta errepide muturrean zer dagoen ezagutzen dugun norabideei; azken soa Arazenako eliza, dorre eta teilateriari. Erabat zuria dager herria goizeko eguzkira, zelaian lehortzera jarritako izara dirudi.

Extremaduran dago jadanik gure gogoa eta interesgunea.

Txapeloker asko ikusi dugu bai errepidetan bai herrietan, gaur atzean eraman ditugu kilometro askotan ia azken bidegurutzeraino, eskolta  eman nahi bailigute.

Goizean goizetik datoz bandan motozaleak, aurrez aurre, gure kontrabidean.

Ez da harreman hertsirik Badajoz eta Huelva probintzien artean, auto eta kamioi gutxi dabil bien artean.

Menditsua darrai parajeak.

BADAJOZ

Sillo ibaia zeharkatuz egin dugu lurralde berrira.

Ez du ur askorik ibaiak, baina presatxoa egin diotenez, zerbait dirudi.

Beti bezala mugak jarri jartzen ditugu baina naturak antzekoa jarraitzen du muga alde batean zein bestean, Aracenakoaren paretsua da hau. Behi makalak eroaten du nonbait erosoen beroa, behi makalok dira granjetako apopilo ohikoenak.

Higuera La Real, bestelakoak badirudite ere urrutitik bai eliza-dorreak bai elizak berak, ez dira hain harroak bertara hurbildutakoan; zezen-plaza egiten du bitxia goialdeko arkuteriak.

Binaka datoz motorzaleak.

Txerri beltzen granja, ehunka edo dozena askoka dabiltza soltean lur gorrian, gizajoek urdaiazpiko eta txerriki fabrika handia dute alboan.

Frenegal de la Sierra. Ezer guti ikusi ahal izan diogu kale luzea ezik. Agian ez du mereziko bisitara itzultzea beste egun batez.

Artea, olibondoa...

Motorzaleak, multzoka. Motorzaleok badute bilkuraren bat nonbaiteko basoan asteburu honetan ere.

Bukatu zaizkigu mendiak. Harrizko hesiz bananduta eta berezita daude jabegoak. Benetako harresiak dira hauek ere, betebehar berdina osatzen dute, albokoaren ganadutik babestu norbere lurra; etsaiaren arabera dira nonbait garaiagoak edo apalagoak harresiok.

Lur-mendi mortuak, horiak, idorrak. Pentsu biltegi garai borobileko granja bihurtu dira daude gaur egun kortijoak eta landetxeak, zuri muino leun gainetan, norbere lurren talaiak tontor gainean.

Zirraragarria da urrutiko mendi-magalean eta lautadan zehar errepidearen marra beltza, suge arrea bailitzan, sigi-saga. Hurrengo urrutiko muinora arte luzatzen da suge  beltza hegira heltzean. Bertatik igaroko gara berehalaxe. Lurralde osoa lotu du errepide sareak, herrien arteko harremanak erosoagoak bihurtuz.

Multzo biribiletan pilatzen dituzte nekazariek sorotik ateratako harriak, txukun, horma biribil berdina eginaz zuhaitz gerri bueltan.

Behiak.

Valverde de Burguillos. Kanpai-horma  eta dorre meharra besterik ez zaio ikusten.

Ziztu bizian gurutzatzen gaituzte motorzaleek.

Hara non astoa, solte, lur landuan.

Harri edo harkaitz multzoak, trikuharriak dirudite.

Antena mezularia urrutian, gaurko jainkoen dorrea, erlijio zaharraren gurutzea ordezkatuz, herriak lokarri ikusezinez lotuz.

Norena da lur hauen jabetza?, unai edo behizaina behion jabea da?, norbaiten morroi dira?, jauntxoek diraute?.

Zubitxo polita, begien poz, paisaiari ukitu ezberdina emanez. Harrizko gandorra duen menditxoa gero,  ukitu bereko mendi ezberdina, begien atseden hau ere.

Horia eta idorra da Zafraren hegoaldea, olibondo batzuk badira ere.

Tour, Giro, Vuelta  eta Itzuliek hainbat txirrindu zale ateratzen du errepidera, pedalei eragitera.

Zafra. Izugarri zuri, zuri distiratsu, dager, eliza iluna duela erdian. Gazteluko dorre borobila, eliza-dorre polita, bi kanpai-horma, dorre mudejar ederra, lehen urrutira ikusi dugun errepikagailua… atseden eman diote begiei. Hiri barrua zeharkatuz doa errepidea: herri bizia dirudi, jarduera handikoa.

Norabidea galdetu diogun gazte helduak garbi eta astiro ahoskatuz, keinu nabarmenez lagunduz eman digu erantzuna, atzerritar baikina, gaztelera garbian galdetu diogun arren: atzerrikoekin lotzen dute nonbait oraindik karabana.

TIERRA DE BARROS

Dena da mahasti Zafra ondoren, ezker-eskuinera, aurrera, begiek hartzen duteino, mahasti zainduak. Gorriak dira lurrak.

Asko-asko behar dute izan gaur hor behean elkartzen diren motorzaleak.

Kamioi eta auto ilaraz ase da Sevillara doan errepidea.

Villafranca de los Barros. Zuria eta zabala, alde bietara kanpai-dorrea duen eliza-dorre okrea gailen.

Azaldu dira berriro olibadiak. Zenbait galsoro tartekatzen zaie mahastiei.

Cooperativa Comunal Olivarero: nekazariena da, beraz, lurron jabetza. Ze nekazari?.

Bada motozale bitxirik: sarri gidaria bezain bitxia da motorzale bitxiaren azpiko motoa bera ere.

Almendralejo. Herri handia, zabala behinik behin. Kale-arteko semaforoek moteltzen dute autoen ibilia. Parke ederra du. Industrigune zabala eta bizia. Bada zooa ere: nola ote bertako animalia gizajoak lur galda hauetan!.

Zikoinek habia-leku egin dituzte bi adreiluzko tximinien goi-ahoak.

Txupa beltza, motorzaleen jantzia.

Torremejia. Ezberdinak eta sartu berriak dirudite hemengo mahatsondoak, ematen du nonbait mahatsak,  horretara jarri dira herri honetako nekazariak ere.

Kare-harrizko tontorreria, Euskal Herriko edozein tontorreria litzake magal-oinetan pagadirik balitz.

Motorzalea, errepideko zalduna.

Gazte bat traktorez lurlanketan: ia ez da gazterik nekazari lanetan. Lurra berea badu zenbat amets bor-bor, inorena izanez, berriz, gogo gutiko lan behartua, lan emankorrago eta erosoagora alde egiteko gogoa.

Lur laua berriro Merida aurrekoa. Olibondoak gehitu zaizkie mahatsondoei.

Izugarri zabala dager Merida hurreratzean. Guadiana zeharkatu dugu.

Kanpalekua. Oraindik marduldu gabeko eukalipto eta makalez oparoa.

Zumaiako euskaradunak ditugu bezerokide. Bada holandar bat ere!.

Laba da Badajoz osoa, 40 graduko hozberoa.

Merida. Teatroa eta Anfiteatroa dira  hondakin deigarrienak hainbat eta hainbat antzinako aztarnen artean, baina goiza berotu aurrean joan behar zaie, eguerdiz nahikoa dira etxe-kontren gerizpeko ibilian ikus ditzakegunak. Zoruan barreiatutako harri erakusketa den Alkazaba,  Gobernuko ez dakit zein sailek darabilen Santiago Ordenakoek egokitutako komentu baten zatia, arkupedun Plaza de España, Andre Mari Eliza Nagusia, Trajanoren arku biluzia, loriarik gabe erdi galdutako akueduktua, bi ate ezberdin leun baina ederreko Eulalia Dohatsuaren eliza, Hornito dioten Eulalia hil omen zuten lekua tenplu grekoa dirudiena, planoan zergatik nabarmentzen duten ulertzen ez dudan Eulaliaren obelisko arrunta, 783 metro luzerako eta 70 arkudun zubi erromatarra... eta hainbat harri bitxi.

Europan kaleak hustu eta herritarrak etxeratzen diren orduan, seietan, zabaldu egiten dira dendak Meridan, ordu horretan ateratzen da herria kalera. Eguzkiaren eragina herri kulturan.

“Exigimos Estatuto de Capitalidad” dio plaza nagusiko pankarta batek. Ze demontre ote?.

”Jose Antonio Primo de Rivera”, metro erdiko hizki handiz zizelatuta dago falangistaren izena Andre Mari Eliza Nagusia eta Eulalia Dohatsuaren harlanduzko fatxadetan.

189 kilometro, Badajozera eta  Badajozen.

“Samurai berria”. J.M. Velez de Mendoza. “Diganteek ere bere Akilez edo buztinezko oinak”. Osaba Samen ahuleziak

.

Uztailaren 17a. Larunbata.    Ex:2.a - 47.a

“Olerkiak”. Loramendi:

* Gizajoa gure Jose dohatsua, eraman behar izan zuenarekin ere hain zoriontsu.

Buruko hilea egiten ikusi dut gizonezko bat kanpineko konketan, kaskoa ondo xaboituta eta aitzurra eskuan. Ikusi nuen gazte bat beste behin; gaurkoa ez zen gaztea.

Meridak ere badu harri biziko mendizerra txikitxoa, antena piloa jartzeko baliatu dutena. Ez da ia ezer ikusten autobidetik, hesi berde trinko garaia jarri baitiote erdigunean ere. Lautada da Meridatik Badajoz hiribururainoko ehun kilometro luzeko tartea. Bada olibondoz jantzitako mendi-muino leunik ere. Hiriburura ahalik goizen heltzea nahi genuen beroagatik, baina  autobidea uztea erabaki dugu,

Montijo. Inolako erakargarritasunik eskaintzen ez digun etxe apaleko hiri handia, etorbide eta antzerako handikeriatxoz jantziz zerbait izan nahi duena.

Plan Badajoz: Urtegiak egin eta probetxugarria egin zuen lautada hau Francok. Lur ureztatuak bilakatu zituen lurralde mortuak. Arto eta  tomate sailak  nabarmentzen dira nagusiki: tonaka tomate ateratzen da hemendik. Betiko galdera: norenak dira lurrok?. Norentzat etekinak?.  Arto-sailean gidatzea da herri-bideotako ibilia hemen. Gogoan dut gazte nintzela Altzolara zetorren Badajozko kanonikoa, lautada honetako lurren emankortasuna goraipatzen zuen etengabe, Francori esker sortuko zen aberastasuna. Baina Euskal Herrira emigratzen jarraitu zuten estremadurarrak.

Guadiana eta  Gevora Kaudilloarenak dira biak, “del Caudillo”, baina “Guadiana” hutsean utzi du Kaudilloaren jabetzarekin ados ez datorren ezabatzaile anonimoak.

Hegazti migratzaile txuri txikiek zipriztintzen dute mota zuriz belartza zabala, berdegunea zurituz: hegazti txuri txikiak batzuk, hankaluze kankailuek osatzen dute, aldiz, lixiba ondoren lehortzen jarritako izara erraldoia.

Pueblo Nuevo del Guadiana, zinez berria, eliza dorre karratu mehe luzexkari begiratu besterik ez dago.

Ibai ertzetan daude ageri diren zuhaitz bakarrak, eukaliptoek eta makalek agintzen dute paisaian.

Badajoz. Alkazaba, txukuntze ahaleginetan murgilduta dago ohiko gaztelu erdi utzia. Goiko plaza: gogoan dugu urteak direla goiko plaza ikusi genuenekoa: okupa edo etxerik gabeko jende txiroak hartua zegoen, arkuteria apal baina zabalera jaitsita zituzten biztanleek koltxoiak haize bila, beroari ihesi, jendea arkupetan lo koltxoi gainetan, inguru marjinala zirudien, erabat utzia eta hondatua zegoen ;  berrantolaketa lanetan murgilduta dago gaur egun plaza, bota egin dituzte bertako etxerik gabekook, baina bada etsi nahi ez duenik ere, gaur bertan  ikusi dugu okupa bikotea etxetik kanporatzen. Ehunezko aterpe garaiak dituzte oinezkoen kaleek baina ilunak eta tristeak daude larunbat eguerdia arren, zikin planta dute: txukuna da San Juan Plaza inguruko alde zaharra. Alde Zaharrak badu xarma ukitua;  Palmas zubia ederra da, Palmas atea berriz dotorea izanik garbituegia dago eta berrituegia utzi dute. Herriko zaindaria den  Amabirjina zaindariaren kapera eta alboko bi etxeek  dotoretxo ageri dira.  Tuterako zubia, harresi hondakinak... Katedrala: gotorlekua dirudi, gotiko eta erromanikoaren erdibidean, leiho manuelinoa deigarria da kanpotikako begiradan; badu zer begiratu barrutik: oso itsua, iluna, burdina-sarean harrapatuta dagoela dirudi, sarrerako kaperak burdineria du goraino, burdineria du korutik aldarerainoko pasabideak, burdineria goraino koruko sarrerak, burdineria dute komentu biek... dena da burdina beltza, kartzela baten itomena sortaraziz; zur landuko koruko aulkiteria bikaina da, ederra antzinako organoa, 119 argi dituen argi-armiarma erraldoia sekulakoa da, bada koadro eder pare bat sarreran bertan, baina batez ere sakristiako 8 tapizak, ikusgarri ederrak dira aipatzekoak, pintura dirudite, kanoniko berritsuak dioenez ez dira Flandes-en lapurtuak erosiak baizik.

Herri oso pobrearen sentipena utzi digu hiriburuak. Jendilaje susmagarria ere badabil, isilpeko salerosketak egiten dira kaleetan. Ez digu goiz guztirakoa eman baina bai ibilaldi atseginerako aukera.

 “Gezurtiena” deitzen diote Katedraleko argi-armiarma erraldoiari Espainiako Legebiltzarrean egon baitzen. Legebiltzarra eta Gotzainaren elizaren arteko loturaren sinbolo bizia, esanahi handikoa.

* Kalonje zaharra hurreratu zaigu nongoak ote; euskaldunak garela ba, Nafarroakoak. Eta hasi da etengabeko hizjarioa:

+ Ez da euskalduna ez nafarra, baina bai Nafarroan ikasitakoa.

+ Handikia: Del Burgorekin batera ikasia, pertsonaia ospetsuekin ibilia...

+ “hil arteraino karlista” sutsua eta amorratua: karlista ezaugarri handia darama paparrean, gorri nabarmena, sotanatzar beltzaren gainean.

+ Entzierroa korritu izan zuen S.Ferminetan.

+ Nafarroan 9 hilabetez ez zuen urik dastatu, ardoa oso biguna omen zen eta.

+ Testua ahaztu zaidan pintada xelebrea, Francoren aurka, Carlosen alde, pintatu omen zuen gaur Museoa den eraikuntzan, atxilotu eta egurra eman zioten poliziek.

+ Foruen aldekoa, zentralismoaren aurka.

+ Guardia Zibil asko hil zuten lurralde honetan, Badajozen, Errepublika garaian.

+ Euskaldun oro ez da hiltzaile eta terrorista.

+ Marxistak dakusa langile borroka orotan

+ Bere familiakoek gerra zibilerako armak erosten aritu ziren.

+ Tierra de Barrosekoak alperrak dira, kanpokoak egiten dute lan, agian eguraldi beroak du eragina alferkerian.

+ Barrosekoa jende pobrea omen, ijitoak eta alperrak ere.

+ Francok lur-jabeei kendu eta herri xeheari eman zizkien lurrak Plan Badajoz deritzon horretan.

+ Inguralde dena da Plan Badajoz.

+ Badajozkoa oso gogorra da kanpora doanean, langilea.

+ Bada Portugalera bidean euskal sukaldaritzako jatetxea, garestia eta ona, nora Portugaldik datorren jendea.

Eta mila kontu. Datu pila eman dizkigu bere analisiarekin bat ez gentozen arren.

Zikoina asko dago lurralde osoan: habiak ageri dira eliza dorreetan, argindar posteetan zein tximinietan, hegaz zein habietan dakusagu zikoinok. Lur hezea, elikagaiz oparoa izaki.

Botoa. Ez dakit zergatik idatzi nuen nota hau, zer esan nahi duen. Herriren bat ote?.

Plan Badajoz bukatu da eta lehorreko lurrek eman diote jarraipena, ohiko larre horiek. Hainbat eta hainbat zezen da larrean barreiatuta. Ugariak dira zezen-probaketarako plazatxo zuri polit txikiak, zezen-plaza dotore nanoak. Harria eta burdina bilduzko aspaldiko zubi ederra, estuegia delako utzia.