BIDAIAK 99. EXTREMADURA

COMARCA DE LOS VALDIOS

Ez dira hain alperrak izanen lurrok.

Hara non  sastraka likina berriro.

Behiak, txerri beltzak, kaktusak, kanaberak, pikondoren bat.... muinoak… mendixka karstikoak...

Tarteka, sarriegi, noizbehinka binaka, lorez bilduta gurutzetxoak tristatzen dute errepide ertza: istripuz hildako asko da hemen ere. Goizaldeko gazteak ote?. Baziren gurutzeok  Huelvako errepideetan ere

Labak behar zuten hondakin bereziak mendi baten oinean.

Puerto de las Conejeras, 532 metroko garaiera besterik ez du.

Guretzat soilik utzi digute errepidea, oso atsegina da bakardadeko gidaritza hau.

Bi tontorren erdian dakusagu Albuquerque baina beste aldera behar du egon kaledi nagusiak, ez baitzaio eraikin zuri handi bat eta etxe bakan batzuk besterik ikusten;  tontor batean, jauntxo, handienetakoa, ez  bertan beherakoa bera, gaztelua gailentzen da. Herrira aldatsaren erdian kupuladun harrizko eraikuntza borobil zabal itxia: putzua behar du izan.

Albuquerque.. Oso herri deigarria, nortasuna du, bizia izanen da. Gaztelua goian. Erdi Aroko Alde Zaharra mendi maldan behera, zen bezalakoa gaur egun ere, garbia eta zaindua, baina biluztasun gorrian, ez dendarik  ez apaingarririk ez ezer, eliza batean bezala gabiltza kaleotan, ataurrean eserita dagoen amonatxoak ez dio gure agurrari erantzunik ematen begiak zabal-zabal gugan jarriak baditu ere: bakardade bizian, isiltasun sarkorrean, irratiren bateko mariatxi ozen batek sortzen digu halako barne astindua, tarteka berriz motoaren tar-tar desatseginak mintzen ditu belarriak.  Harrizko ateak, dotoreak batzuk, gotiko pitxiak bestetzuk. Alde batean idazki zizelatua duen putzu karratua plazatxo batean. Ermita bitxi bat dago plazan: ermita petoa dirau kanpotik, taberna bilakatu dute barrutik, baina bere eliza egitura eta taxua inola ere galdu gabe, eliza bailitzan, peto-peto dena, baina taberna izanik; han daude aldareak baso eta ukondoen pausaleku, egonleku gordea da presbiterioa, presbiteriora arkuak bere hartan dirau, komun bilakatu da sakristia; galdua zegoen nonbait eta herriak berreskuratu zuen tabernatarako: halako zirrara eragiten du. Etxe baten patioa ikusi ahal izan dugu ate erdi zabalik batetik, kanpotik antzik eman ezin zaion egitura erakargarria du: balkoia du patio buelta osoan. Bebarru bikaina ikusteko aukera ere etorri zaigu leihatilatik: bi arkuri eutsiz zutabea erdian eta azulejozko eskailera.

Muinorik muino, larrerik larre errepide txikietatik egin dugu etxerakoa.

Asteburua, agian eguerdiko ordua delakoz, beroagatik... geuretzat dugu errepidea: gozamena.

Sierra larga, Sierra del olivar... izen ezberdinak baina mendialde antzerakoak.

Lautada bat tarteka. Txabola borobil pare bat ikusi dugu, batek estalki koniko lastozkoa du, besteak zementuzko ganga, baina biek dute zikoina habia gainean. Artea, artelatza... lur pobrearen itxura.

Villar del Rey. Herri iluna berez, grazia gutxiago du oraindik eguerdiko beroarekin.

Hara non lurralde gorrian palmondo harroa eta pikondo umila elkarren ondoan.

La Roca de la Sierra. Gorri ikusten da errepidetik, teilateria soilik ikusten baizaio ikusi ere. Badu dorre apaleko elizatzarra baina baita lau hormen egitura besterik gelditzen ez zaion eliza ere, erre bailitzan itxurakoa. Noria bat sarrerako bidegurutzean, lau xemaiko, zementu eta pintura apur batekin berreskuratuz herri-kulturako altxor bat litzateke, tristura sentipena sortarazten du dagoen egoeran.

Ondo jarria du izena: dehesa edo larreko muinoen azalean harri-bola eta harkaitz leunak nabarmentzen dira, harrizko fisonomia emanez  larre-lur  osoari, txirristak eta trikuharri itxura dute harriok: bitxia eta erakargarria da, diganteen jolastokia dirudi.

Sastraka likitsa heldu da honaino ere. Eukalipto tantai ilarek gerizpeko etorbide bilakatzen dute errepidea. Olibadiak. Non ibili badute behiek, janik izanen ote da arazoa.

Bere zeregina betetzen dute oraindik errepide honetako hiru aurpegiko kilometro-harri boru-borobilek.

La Nava de Santiago. “Las Cadenas de las Navas” behar luke izan: lantegia behar duen eraikin batean kate erraldoia luzatzen da zerurantz, zutabean kiribilduz behean eta katea bera soilik luzatuz gora ondoren.

Baso gorrizka-gorrizka sortzen dute artelatz biluztuek, paisaia izugarri sarkor, misteriotsu, magiko, mundu ezberdin bateko bat, irudimena akuilatuz.

Ehun bat txerri “patanegra” putzu zikin beltzean murgilduta eta txipi-txapa, urdaiazpikoaz gozatzeko grina kenaraziz bezala. Hipopotamoak dirudite. Agian azala zaintze eta gordetze alde egiten dute hori.

El Carrascalejo.  Kanoniko zaharrak ez ezik, izenek ere Nafarroa gogarazten digute. Hemen ere ba ote kuartelik, kartzelarik eta ondorengo espekulaziorik?.

Aljucen. Herri iluna. Aurreko herriaren eliza-dorre berdina du, baxua, ia goratu ere egiten ez den lau aldeko prisma zapala.

Lurralde zabal batean doa etxerainoko errepide nagusia.

213 kilometro, errepideko bakardadean inguru atseginez bilduta.

Ze zaratatsuak diren asteburu-pasa igerilekura datozen familiak!. Lasaitasunaren zorion leherkor kutsakorra.

Erabat irauli digute barnea hiru neska-koskorrek, hain berekoi jokatu dute hiru laguntxoek zinbili-zanbuluan ibili nahi zuten beste hiru  umeen aurka. Beraiek zebiltzan, luzaroan ibili ere, hiru ume berri hurreratu zitzaienean. Asper-asper eginda ere bertan jarraitu dute, luzaroan, besteei zabuok utzi nahi ezta, tuka, burlaz, irriz... amak berriketan alboan eta aitak tabernan zeuden bitartean. Azkenean asperdura  gehiago ezin jasan eta utzi dituzte zabuok baina berriro bueltatu eta besteei kentzen ahalegindu dira bortxaz. Ume horien erruki:hain berekoiak, hain zitalak, hain besteentzako bihotz gogorrak. Amek eta aitek errua, ez baitira umeez  arduratu ere egin.

Uztailaren 18a. Igandea.    Ex:3.a - 48.a

Bi NA, bi SS eta BI bat gaude elkarren auzo kanpinean, esparru askatu bat mugatzeko haina.

18 gradu, hotz, arropa luzeak eta sendoagoak janzten hasi gara.

Oilarraren kukurrukua eta astoaren arrantza entzuten ditugu inguru gertuan. Kanpinean bertan txuarra ikusi ahal dugu, ez asko.

Alkantarako zubia eta bere inguruko trikuharriak ikusteke utziko ditugu: deseroso eta urruti ditugu. Ez dago kanpalekurik ere bere inguruan.

Merida.  Erromatar Zirkoa edo hipodromoa: hondatu samarra dago, duela urte asko ikusi genuenean baino ageriago eta zainduago egonik ere, ez du askorakorik eskaintzen, irudimena akuilatzeko ez bada. Anfiteatroa: agian anfiteatro gehiegi ikusi dugu eta ikusitakoekin alderatzen hasten gara, anfiteatro orok duen zirrara kamustuz. Veronakoa, Tunezkoa, Erromakoa, Tarragonakoa, Saguntokoa, eta zenbat ez!. Teatroa: handiagoa eta osoagoa gordetzen nuen oroimenean, orain ere zirraragarria da eszenategia eta bere akustika maila. Erromatarren etxea: atsegina eta zirraragarria mosaiko eta lorategi horietan paseatzea. Dianaren tenploa: ze zutabetzar, ze kapitel... jori-jori zegoen herri indartsua behar zuen hori jaso zuen herria. Erromatarren Arte Museoa: harriak eta bestelako gai hilak bitxiki landuak, haragizko gizaki bizien izaera eta bizieraren lekuko.

Doan da Meridan Museo-sarrera igandez, eta aste barruan ere jubilatuok oso merke dugu edozein museo-sarrera.

Torremegia. Erdi-erditik zeharkatzen du errepideak, oso luzea da ezker-eskuinera doakion kale perpendikularra.

Ez da etxe  garairik egin beharrik lurralde honetan, emigrazioa izan da hemengo arazoa,  periferiako herrialdeek jaso dugun immigrazioa hemendik zihoana zen hain zuzen: etxe berriak jaso behar izan ziren gureetan ogi bila alde egiten zutenek hemen husten zituzten etxeetako bizilagunak hartzeko. Hain aldrebesa da ekonomia kapitalista, hain logikarik gabekoa, hain garestia,  dirudunentzako zarrastelkeria emankorra. Logika badu, baina aberatsentzat edo aberastu nahi dutenentzat, kapitalarentzat. Merkeagoa zitzaien hemen bizibideak sortzea baino. Politikoak tarteko.

Galsoroak, mahastiak, olibadiak mugarik gabeko lurralde berdean: jadanik ezaguna zaigun paisaia.

Harrizko tontorreria han-hemenka, ia ilaran, lautada zeharkatuz lez.

TIERRA DE BARROS

Ez dira ikusten herriak eurak, baina dorreak erakusten du urrutitik herria non den.

Moto txikia da nekazarien soroetarako ibilgailu sarriena, jabetza banatua dagoen ezaugarri.

Almendralejo: Zaindua eta garbia, zabala eta handia, badira 2-3 estaiko etxeak, ez  da etxetzarrik: hemen izan da nonbait beste herrietatik etorritako immigrazioa. Jauregiak, bebarru ederrak, patio zabaleko etxeak kale estuetan. Eliza: beteta dago, meza orduan heldu gara, meza ordua delako dago zabalik; gargola dotoreak eta ate bikaina, hormak erabat estaltzen dituzten pinturek dotorea eta bizia egiten dute barrualdea:  36an “marxistek” hondatu omen zuten, eta frankistek ondoren berritu, lehengoaren kopia omen erretaula. Zezen-plaza ederra: hemen izan ote zen frankistek zenenak bezala ezkertiarrak toreatu eta hil zituzteneko hura?. Zezen-plazako hura ere gerraren zati basatia izan zen.

Elizako harri batean dago idatzia marxistena, ez diona da herriak zergatik apurtu eta erre zuen eliza, ezta ere gerra ondoren nola jokatu zuten eliztarrok erretzaileekin.

“A todos los muertos en todas las guerras”, dio oroitarri batek: bada pauso bat, gehienetan alde batekoak bakarrik gogoratzen baitituzte.

Ia horia eta ia gorria den pintura okrea darabil etxe askok fatxadetan.

Balkoiak dituzte behe solairuek, Andaluzian antzo: zergatik?. Agian lurralde beroa izanik ilunabarretik aurrera barrua errazago aireztatu eta freska dadin.

Zikoina asko.

Ortzi-mugarainoko mahastiak luzatzen dira mendebalerantz ere.

Aceuchal. Txukuna, zuria, garbia. Gotorlekua dirudi dorreak, eliza bera atsegina da, osagarri ezberdin franko du dorreaz gain: koroa batekin bukatzen den ganga, kaperatxo batena behar duen ganga, irtentxoak, teilategal azpiak, dorreko kabi eta zikoina harroak,  eta hainbat zertzelada. 4 palmondo oso garaiek inguratzen dute gerran hildakoen omenezko oroitarria plaza erdian: ”Gerran hildako denei” dio: nonbait basakeria asko egin zuten frankistek lurralde honetan eta nolabait zuritu behar zen. Xarma du  Udaletxeak, plaza berean. Burdineria leihoetan hemen ere: Andaluziako kutsua. “Casas consistoriales y de corrección pública” dio antzinako letrero batek. Berakatza omen herriko ezaugarri nagusia, fruiturik ugariena: guztiz goratu eta gogarazten dute.

17 urteko gaztea hil da goizeko 7etan gaupasatik etxerakoan. Erabat hunkituta zegoen herria, dendetan ez zegoen beste ele gairik.

Guretzat soilik den errepide umean dena da bakardade leuna, auto aurrean agertu zaigun harraparia salbu.

Villalba de los Barros. Ez da ikusi ere egiten herria bera, baina bai gotorlekua dirudien, agian zen, dorre izugarri handia. Herri bikaina, burdineria askokoa hau ere. Berdeguneak banatzen ditu kale nagusiko norabide biak, plaza luzearen itxura emanez.

Mahastiak, lurralde horia ondoren, dehesa edo larreak berriro, arte-lekua almendrondo sailei lekua utziz.

Dorre erraldoia urrutian mendi konikoaren puntaren puntan, mendi-tontorra goragotuz, mendi-muino guztien gainetik gailen. Aurrez aurre izan dugu bertara egin arte.

Feria. Jadanik laguna zaigun gazteluaren oinetan, XV. gizaldiko hiribildua, ekarri dugun norabidetik bestaldera, hegora, kokatua. Auto asko dabilen eta dagoen arren Erdi Aroan murgiltzen zaitu bertaratzeaz bat. Zuria, magalean kiribildua, harresirik gabe bihurria, pikoa, bere kaleetan bildua. Estuak ditu kaleak, tokatzen zaion bezala. Dorre karratu sendoa kalediari bukaera emanez, harri bizian eraikitako etxeak, gaztelua denetik begi-bistan,  erabat gorri eta okre pintatutako sarrera eder-ederra duen eliza, plaza hegiko musika-kiosko karratu moinoinoarekin gorenean, zenbait etxeren izugarrizko patio ederrak, balkoietako burdineria… ibilbide erakargarria eskaintzen dio bisitariari Feria herriak.

Etortzea merezi duen herria: gustura ibiliko gintzaion beste ordubete, gora eta behera, erabat liluratu gaitu eta: erabatekoa zen isiltasuna, misterio eta magiaz bildutako giroan bilduta.

Nahitaezko bizitza-baldintza edo osagai bihurtu da igerilekua herri bero hauetan.

Lurralde hori zabal-zabala da lautada. Bi asto filosofatzen geldi-geldi galsoro batean, buztanari eragiteko baino alferrago eguzkipean. Artaldeko ardiak berriz elkarri burua estaliz beroa bigundu nahirik. Geroago zuhaitz bakarraren gerizpea partekatzen dute artaldetxoak eta zaldi batek. Tarteka granjak, behigorriak, baita ikusten edo ikusi ez arren usaintzen ditugun zerriak ere.

Ura darama errekak, kanaberek marraztutako lerro berdea bilakatu da erreka-zuloa, ikusgai goxoa da  adreiluzko zubi ederra.

Fuente del Maestre. Ukitu zuria du urrutitik, izugarri zabala dager bertatik.

Bere ukitua dute herriok, bere xarma berezia, bere-berea.

Olibadi eta mahastiek berdea bilakatzen dute lurralde horia.

Txitxar hots izugarria.

Villafranca de los Barros. Erdi-erdian, gailen, eliza-dorre lerdena, izugarri zabala, zuri-gorri deigarria dager kanpotik. Herri bikaina, bikaina ere eliza aurrea, etorri gatzaizkion ordua eta eguna dira eskasak: igande bazkaloste beroa ez da bizitarako ordu bikaina. Harrizko sarrera iluneko eliza zarpeatu argia. Balkoietako burdineria. Azulejoz edertutako kiosko garaia, bi metrotik gorako altueran, azpi aldea garbi duela zezenketarako aterpe  edo. Dorre berezi xarmant zuriko bi eliza, bata plaza baten erdian, herriko ertz bakoitzean biak, zuri-zuri. Bi plaza ere. Zementuz  hartuta dute ibaia, erabat zabala, noizbehinka, euriteetan edo, ur asko dakar nonbait: saskibaloirako ere balio die gaur egun.

“Avenida de la Guardia Civil”. Ez dakit zein herritan, agian Acebuchen, izan dugu ere “Calle de la Guardia Civil” edo “Calle del Cuartel”. Agian bertan txapelokerren kuartela dagoelako, besterik gabe.

Geure geratu zaigu errepidea hemen ere. Gora-behera leun-leunetan goaz. Garia, olibondoa eta ondo zaindutako mahastiak.. Harrizko mendiek jarraitzen dute. Kilometro-harri buru-borobilak, bere zeregina beteaz oraindik.

Palomas.  Uso-herria ote?

Lautada hori zabala, galsoro izana. Larre lurra ondoren.

Hain zabala, lautadako itsasoa dirudien Alanje urtegiak lehenengo, Guadiana ibaiak gero, jarri diote azken ukitu atsegina gaurko bidaiari: bata inguratuz eta bestearen ertzetik egin dugu bidearen azken joana.

Alanje. Etxe multzoa malda piko-pikoan, besterik ez da izan guretzat. Bainuetxea omen du. “Castillo de la Culebra”, erraldoi mendi gainean, deigarri urrutitik: S.Michelen antza du, dorrez bukatutako mendi zorrotza,  kono luzea ur bazterrean.

Lurralde berdea pantanoaren beste aldera, izugarrizko arto-sailak, ureztatze ur-txorrota luzeak zin-zin biraka apar zuria, edo ttantta soka zuria luzatuz artoaren gainetik. Berotegi zabalak, Badajozen ikusten ditugun lehenak.

Zikoina parajea, ehiza leku oparoa zaie ibaia: dozenaka argindar dorre puntetan dituzte habiak, habi ilara luzea osatuz lautadan, eraikin hondakin batean berriz  habia leku da zutoin bakoitza.

Guadiana lagun bukatu dugu bidaia, zubi luze batez zeharkatu dugu Portugaleko mugetan ere lagun atsegina izan genuen ibaia.

160 kilometro, paraje ezberdinetatik.

Atzo familien eguna izan zen igerilekuan, gaur berriz bikote gazteena.

Motozale pila sartu da kanpalekura.

Txuarrak bertaratzen dira, jendeak alde egin bezain laster, igerileku inguruko belartzan taldeak eserita egon diren lekura, apur bila, beraien artean lehiatuz eta borrokatuz, indartsuena nagusi, apurrotaz jabetzeko.

Uztailaren 19a.   Astelehena    Ex:4.a - 49.a

Calamonte. Herritxo kolorge petoa, nekazari herria inguru berdean, arto, tomate eta ekilore sailek inguratuta, Guadiana inguruan, Plan Badajozean. Manuelino jiteko ate interesgarria elizarena. Egongela bihurtu dute garaje bateko zati bat.

Ulertezina zaio jendeari ez dugula autobidetik ibili nahi, bide txikietatik ibili nahi dugula. Autobidera eta errepide nagusira bideratzen gaituzte, mapa eskuan, bide txiki zehatza nondik eskatzen badiegu ere.

Arroyo de San Servan. Bi, hiru estaiko etxe ilunak: erabat galdu du antzinako fisionomia. Silo edo gari biltegia da herriko eraikuntza erraldoia, urrutitik ere digante.

Herri oro da zabala, biztanleri kopurua  oso hazia ez den arren.

Eukalipto basoa lautada erdian. Guadianatik urrunduz, hasi dira olibadiak eta mahastiak.

Solana de los Barros. Inguruko tontortxo bakarrean, norberarena defendatu beharrez. Herri zakarraren jitea dario, baita biziarena ere.

Bizimodu gogorra da nekazariona segur aski: lurrak ez die ezer doan eskaintzen, lurrak ez du lan gogorrik gabeko emaitzarik inon, batez ere hemen.

Aldea de Retamar. Herritxo zapal-zapala lautadan, herri zapala lurralde zapalari itsatsia.

Herrixkook zeharkatuz doa errepidea. Herri orotan, alderik alde harrapatzen duen tontortxo bortitza jarri diote errepide-zoruari, autoen erasoari aurre egiteko babes ia bakarra, eraginkorra gutxienez.

Corte de Peleas. Ze borroka moten toki ote?. Hemen inspiratuta ote koadro famatua. Nortasun fisikorik gabekoa, ez da inondik ere herri zuria. Bakoitzak deritzon eran edertu du fatxada, zurituz, kolore ezberdinez pintatuz, pinportatuz edo azulejoz dotoretuz,  bakoitzak ezberdin.

Aitzurra lepoan, oinez doa errepidean bikote heldu bat bere baratze edo sorora. Gehienak motortxoa darabil joan etorri horietarako, askok otarretxoa alboetan ezarrita astoari lez.

Eta guk Jaengoak soilik, edo Jaengoak batez ere, uste ez genituen ba olibadiak!.

Entrin Bajo. Historia xelebreren bat izan behar du izen honek. Hau ere ez da herri zuria!. “Calle primavera”, izenera  polita eta bizia. Azulejoz dotoretutako plaza polita.

Mahastia jabetu da lurraldeaz. Gaurko bidaian utziko ez gaituen larre-lurra izan dugu ibilbide ondoren, artadi eta artelatz basoekin.

Nogales behar du izan lautadako tontor bakarrean agertzen den gaztelu erraldoia, ezberdintasun ttantta ezarriz luzaro paisaiari, ukitu ezberdin entretenigarria jarriz ikuspegiari: borroka giro baten ezaugarri, gizakiaren historiako une orotan borroka presente dagoelaren lekuko: lurralde osoa ote  “corte de pelea”?.

Eperra eduki du dugu aurrez aurre luzaroan errepidean bertan, ber-bertara hurreratu gatzaion arte.

Torre de Miguel Sesmero. Kanpai-horma txiki-txikiko eliza handi-handia dager herria bera oraindik ikusi ere egiten ez denean; bertarago herria teilateria zapal-zapala besterik ez, elizaren adreiluzko eraikuntza arre digantea gailentzen da denaren gainetik: eliza da herri honetako gotorleku eta gaztelua. Bihurrienetan bihurriena, simetriaren arrastorik gabe,  batak besteari aurrez eta zuzen jarraitu ordez aurrekoaren ertzetik hareago hasten dira kaleok kale-gurutzetan, batak besteari artez jarraitu gabe: agian defentsa estrategia da, kaleak defendatzeko teknika, edo haize korronteengandik babesa: zerbait konkretu eta praktikoak  bultzatu zituzten orduko arkitektoak, jakintsua baita herria. Burdineriaz babestutako lurrerainoko bao-gune eta behe-solairu soileko etxebizitzen jiteagatik, herri andaluziarra dirudi.

Garbitegia du herriak, berria edo berritua, ur garbiko txukuna, oraindik erabilia, agian bere zeregin publikoa betetzen duelako dago hain aratza.